و توضیحات: کاظم مدیرشانه چى، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامى، ۱۳۷۵ش.

 

• فضل الکوفه ومساجدها، محمّد بن جعفر المشهدی الحائری، تحقیق: محمّد سعید الطریحی، بیروت: دار المرتضی.
• فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوى، محمد آصف فکرت، مشهد: آستان قدس رضوی، کتابخانه مرکزى، ۱۳۶۹ش.
• فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده الهیات ومعارف اسلامی، دانشگاه تهران، محمدباقر حجتی، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۵ش.
• فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی، زیرنظر: محمودمرعشی، نگارش: احمد حسینی، قم: کتابخانه حضرت آیه الله العظمی نجفی مرعشی، ۱۳۹۵ق.
• الفهرست، محمّد بن الحسن الطوسی (م۴۶۰ق)، تحقیق: جواد القیومی، قم: مؤسسه نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق، اوّل.
• الفوائد الرجالیه، محمداسماعیل بن الحسین الخواجوئی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۴۱۳ق .
• الفوائد المدنیه، محمد امین استرآبادی، دار النشر لاهل البیت، ۱۳۶۳ ش.
• قاموس الرجال فی تحقیق رواه الشیعه ومحدّثیهم، محمّد تقی التستری (شوشتری) (م۱۳۲۰ق)، قم: مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۴۱۰ق، دوم.
• القاموس المحیط، محمدبن یعقوب الفیروز آبادی، بیروت: دار الفکر، ۱۴۲۰ق.
• کاشف فی معرفه من له روایه فی الکتب السته، شمس الدین ابی عبدالله محمد بن احمد الذهبی الدمشقی، جده: دارالقبله وموسسه علوم القرآن ، ۱۴۱۳ق.
• کاشفه الحال عن احوال الاستدلال، محمدبن علی بن ابراهیم بن ابی جمهورالاحسائی، بیروت: موسسه ام القری للتحقیق و النشر، ۱۴۱۶ق.
• الکافی، محمّد بن‏یعقوب الکلینی الرازی (م۳۲۹ق)، تحقیق: علی أکبر الغفّاری، بیروت: دار صعب ودار التعارف، ۱۴۰۱ق، چهارم.
• الکامل فی التاریخ، علی بن محمّد الشیبانی الموصلی (ابن الأثیر) (م۶۳۰ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق، اوّل.
• کتاب الازمنه و الامکنه، احمد بن محمد بن حسن اصفهانى‏مرزوقى، : بیروت‏دار الکتب العلمیه‏، ۱۴۱۷ق.
• کتاب الاوائل، سلیمان ابن احمد الطبرانی، بیروت: دار الجیل، ۱۴۱۳ق.
• کشف الحجب و الاستار، اعجازحسین النیسابوری الکنتوری، کلکته: انجمن آسیایی بنگال، ۱۳۳۰ق.
• لسان العرب، محمّدبن مکرم المصری الأنصاری (ابن منظور) (م۷۱۱ق)، بیروت: دار صادر، ۱۴۱۰ق، اوّل.
• لغت‏نامه، علی‏اکبر دهخدا و دیگران، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ ش.
• لولوه البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، یوسف بن احمدالبحرانی، قم: موسسه آل البیت.
• مجالس المؤمنین، نور الله شوشتری (قاضی) (م۱۰۱۹ق)، تهران: کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۶۵ش، اوّل.
• مجله مقالات و بررسی ها، دانشکدۀ الهیات ومعارف اسلامی دانشگاه تهران.
• المحبر، محمد بن حبیب بن امیه بن عمرو الهاشمی البغدادی، بیروت: دارالافاق الجدیده.
• مختار الصحاح، محمد بن ابی بکر الرازی، بیروت: الیمامه للطباعه و النشر و التوزیع، ق۱۴۰۷ / ۱۹۸۷م.
• مراصد الاطلاع على اسماء الامکنه و البقاع‏، صفى الدین عبد المؤمن بن عبد الحق بغدادى، بیروت : دار الجیل‏، ۱۴۱۲ق‏.
• مراصد الاطلاع علی أسماء الأمکنه والبقاع، عبدالمومن بن عبدالحق البغدادی، بیروت: دار المعرفه، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
• المزار الکبیر، محمّد بن جعفر المشهدی (ق ۶ق)، تحقیق: جواد القیومی الإصفهانی، قم: قیوم، ۱۴۱۹ق، اوّل.
• المزار، محمّد بن محمّد بن النعمان العکبری البغدادی (الشیخ المفید) (م۴۱۳ق)، تحقیق: محمّد باقر الأبطحی، قم: المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق، اوّل.
• مسالک الابصار فیما لک الامصار، شهاب الدین احمد بن یحیى بن فضل الله، ابو ظبى: المجمع الثقافى‏، ۱۴۲۳ق‏.
• المسالک و الممالک، ابو اسحاق ابراهیم بن محمد الفارسى‏ (الاسطخری)، قاهره: الهیئه العامه لقصور الثقافه.
• المستدرک علی الصحیحین، محمّد بن عبد الله الحاکم النیسابوری (م۴۰۵ق)، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق، اوّل.
• مستدرکات علم رجال الحدیث، علی النمازی الشاهرودی (م۱۴۰۵ق)، اصفهان: حسینیه عماد زاده، ۱۴۱۲ق.
• مسند احمد، أحمد بن محمّد الشیبانی (ابن حنبل) (م۲۴۱ق)، تحقیق: عبد الله محمّد الدرویش، بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۴ق، دوم.
• مسند الشهاب، محمّد بن سلامه (القاضی القضاعی) (م۴۵۴ق)، بیروت: مؤسسه الرساله.

 

وکالت است اجیر نگیرد و خود عهده دار گردد مستحق اجرت المثل این عمل اضافی است..[۷۹]

مخارج وکالت مثل هزینه ای که وکیل برای مسافرت و سایر هزینه ها متحمل می شود به عهده موکل است موکل باید اجرت وکیل و مخارج انجام شده را پرداخت کند اعم از این که نتیجه وکالت مثبت و طبق نظر موکل باشد یا نه در حالی که وقتی شخصی مال متعلق به غیر را در چارچوپ ماده ۳۰۶ ق.م اداره می کند مالک مال فقط در مورد مخارجی که توسط این شخص صورت گرفته و به حال او مفید واقع شده است مسئولیت دارد.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

ممکن است در حین انجام موضوع وکالت و بر اثر آن متحمل خساراتی بشود. در این مورد اصولاً نمی توان موکل را مسئول دانست زیرا عرفاً نمی توان او را مسبب این خسارات دانست ولی ماده ۲۰۰۰ ق.م فرانسه موکل را در مورد خساراتی که در نتیجه اجرای موضوع وکالت به وکیل وارد می شود مسئول دانسته است مگر این که خسارات ناشی از خطای وکیل باشد.

۲-۲-۱- طرق مختلف انقضای وکالت

ماده ۶۷۸ ق.م بیان می دارد وکالت به طریق ذیل مرتفع می شود: ۱- به عزل وکیل ۲-به استعفای وکیل ۳-به مدت یا جنون هر یک از وکیل یا موکل

عقد وکالت عقدی جایز است و هر یک از وکیل و موکل می تواند آن را بر هم زنند و تعیین مدت هم آن را لازم نمی گرداند و فقط اثر مدت آن است که وکالت تمامی مدت جایز باقی می باشد و پس از خاتمه مدت دوره وکالت منقضی می شود و عمل وکیل که پس از انقضای مدت واقع شده فضولی خواهد بود.

۲-۲-۲- به عزل وکیل توسط موکل

ماده ۶۷۹ ق.م می گوید« موکل می تواند هر وقت بخواهد وکیل را عزل کند مگر این که وکالت وکیل یا عدم عزل در ضمن عقد لازمی شرط شده باشد.»

وکالت وکیل یا عدم عزل وکیل و عدم استعفای وکیل یا باید مدت داشته باشد و یا در ارتباط با خاتمه امر وکالت باشد در غیر این صورت سلب حقوق مدنی شخص است و طبق ماده ۹۵۹ ق.م باطل است.

عقد وکالت عقدی است جایز و طبق ماده ۶۷۹ ق.م موکل می تواند هر زمان بخواهد وکیل را عزل نماید مگر این که وکالت وکیل یا عدم عزل در ضمن عقد لازمی شرط شده باشد بنابراین عقد جایز را می توان به دو نحو غیر قابل انحلال گردانید و آثار عقد لازم را بر او مترتب ساخت و آن در موارد زیر است.

الف) وکالت وکیل به صورت شرط نتیجه ضمن عقد لازمی قرارداد شود که به نفس اشتراط وکالت محقق گردد در این صورت عقد وکالت جزء عقد لازم شده و کسب لزوم از آن می نماید و مادام که عقد اصلی باقی است شرط ضمن آن را نمی توان بر هم زد. چنانکه کسی خانه خود را بفروشد و در ضمن آن وکالت فروشنده ای را برای سه سال شرط نماید که محصول دهات مشتری را جمع آوری کرده و آنچه عاید شود از بابت ثمن برداشت کند و زائد آن را به خریدار برگرداند در فرض بالا چنانکه موکل وکیل را عزل نماید آن عزل تأثیر نخواهد داشت و وکالت باقی است زیرا چنین عقد وکالتی از طرف موکل مانند عقد لازم غیر قابل انحلال می باشد. ولی وکیل می تواند از وکالت استعفاء دهد زیرا مشروط له می تواند حق شرط را ساقط نماید اگرچه مشروط علیه به این امر رضایت ندهد.

دوم – وکالت وکیل به صورت شرط فعل ضمن عقد لازم قرار داده شود. چنانکه کسی خانه خود را برای مدتی به دیگری اجاره دهد و بر موجر شرط شود که مستأجر را وکیل در فروش آن خانه نماید. موجر طبق شرط ملزم است مستأجر را وکیل در فروش خانه کند بعضی از فقها بر آنند که پس از انعقاد عقد وکالت طبق شرط مزبور موجر می تواند وکیل را عزل نماید زیرا عقد وکالت مستقلاً منعقد شده است و رابطه حقوقی بین عقد مزبور و عقد لازمی که شرط فعل در آن شده موجود نیست تا آثار عقد لازم را بدست آورد به نظر می رسد که مقصود طرفین از شرط وکالت ضمن عقد لازم توکیل مستأجر بقاء وکالت باشد و الا وکالت را به صورت شرط قرار نمی دادند و به عبارت دیگر وکالتی که در ضمن عقد لازم انعقاد آن شرط می شود در حقیقت وکالت بلا عزل است اگرچه به این امر تصریح نشود و مانند وکالتی است که به صورت شرط نتیجه حاصل شده باشد.

ب- عدم عزل وکیل ضمن عقد لازمی شرط شود چنانکه عقد وکالت مستقلاً واقع شود و سپس موکل عقد لازم مانند بیع یا اجاره و امثال آن را منعقد نماید و عدم عزل دیگری وکیل را ضمن عقد مزبور شرط نماید در این صورت شرط عدم عزل جزء عقد لازم قرار می گیرد و لازم الاتباع می شود و در نتیجه عقد وکالت مزبور اثر عقد لازم را پیدا می کند.[۸۰]

یکی از موارد انحلال وکالت عزل وکیل از ناحیه موکل خواهد بود و منشاء این اختیار موکل نیز جوازی بدون عقد وکالت است که طرفین هرگاه بخواهند می توانند آن را بر هم زنند مگر در مورد ماده ۶۷۹ اول آن جای که وکالت وکیل به صورت شرط نتیجه در ضمن عقد لازمی مانند بیع و اجاره قرار گیرد در این صورت وکالت به تبع عقد لازم خواهد شد و تا زمانی که عقد اصلی باقی است وکالت نیز باقی است.

دوم – در جائی که عدم عزل وکیل در ضمن عقد لازمی شرط شود چنانکه عقد وکالت مستقلاً واقع شده و بالطبع جایز باشد لکن بعداً در ضمن عقد لازمی عدم عزل وکیل شرط شود در این صورت شرط عدم عزل وکیل جزء عقد لازم قرار می گیرد و تا زمانی که عقد لازم باقی است شرط عدم عزل نیز به قوت خود باقی خواهد بود.[۸۱]

عقد وکالت مبتنی بر اعتماد موکل نسبت به وکیل است و بنابراین هرگاه موکل اعتماد خود را نسبت به وکیل از دست بدهد و یا به هر علت دیگر تمایل به ادامه کار وکیل نداشته باشد می تواند به عقد وکالت خاتمه دهد به علاوه و وکالت از عقود اذنی است و با تفویض وکالت به وکیل موکل اصولاً از خود سلب حق نمی کند بنابراین موکل هر زمان می تواند بخواهد وکیل را عزل کند. عزل وکیل می تواند صریح باشد یا ضمنی اگر موکل موضوع وکالت را شخصاً انجام دهد این عمل به منزله عزل وکیل است. همچنین در موردیکه برای همان موضوع به دیگری وکالت دهد بدون این که اراده ضم وکیل دوم به وکیل اول را داشته باشد این عمل عزل وکیل اول محسوب می گردد.

وجود حق عزل ناشی از طبیعت عقد وکالت است بنابراین حتی ذکر مدت در عفد وکالت باعث لزوم آن نمی گردد.

۲-۲-۳- عزل وکیل باید به او ابلاغ شود

ماده ۶۸۰ ق.م بیان می دارد« تمام اموری را که وکیل قبل از رسیدن خبر عزل به او در حدود وکالت خود نباید نسبت به موکل نافذ است»

عزل وکیل توسط موکل بایستی به هر نحوی که ممکن است به آکاهی و اطلاع وکیل برسد و الا وکیل حق دارد کماکان نسبت به امور مورد وکالت فعال باشد. حکم ماده ۶۸۰ ق.م مخصوص وکالت نیست. در امور مشابه نیز قابل تسری است. از زمانی که عزل به موکل ابلاغ شود به بعد اگر وکیل اقدامی کند اقدامات او فضولی است و ضامن است.

عزل وکیل از طرف موکل یعنی فسخ وکالت ایقاع است در ایقاعات اراده یک طرف برای تحقق آن کافی است و منشأ اثر حقوقی می گردد ولی در باب وکالت به لحاظ حفظ حقوق اشخاص ثالث که با وکیل طرف معامله واقعه شده اند قانون مدنی شرط تأثیر عزل وکیل را وصول خبر عزل به او دانسته و در ماده ۶۸۰ اعلام می کند« تمام اموری که وکیل قبل از رسیدن خبر عزل به او در حدود وکالت خود بنماید نسبت به موکل نافذ است»

سؤالی که مطرح است این است آیا اطلاع شخص ثالث از عزل وکیل شرط است؟

ماده ۶۸۰ تأثیر عزل وکیل را منوط به رسیدن خبر عزل به او دانسته است ولی متضمن هیچ مطلبی در ارتباط با شخص طرف معامله نیست. بنابراین به صرف این که وکیل از خبر عزل مطلع گردید معامله ای که با شخص ثالث انجام می دهد غیر نافذ است اعم از این که شخص ثالث از خبر عزل وکیل مطلع شده باشد و یا آنکه به علت عدم اطلاع از عزل وکیل مطلع شده باشد و یا اینکه به علت عدم اطلاع از عزل وکیل وارد معامله با او شده باشد. عده ای از فقهای عامه عزل وکیل را به طور مطلق اعم از این که خبر عزل به او رسیده یا نرسیده باشد موجب فسخ وکالت و قطع رابطه نمایندگی وکیل دانسته اند. استدلال این نظر فقهی این است که فسخ عقد وکالت منوط به رضای وکیل نیست. بنابراین محتاج به وصول خبر عزل به وکیل و اطلاع او از عزل خود نمی باشد.

۲-۲-۴- به استعفای وکیل

چون وکالت عقدی جایز است بنابراین وکیل هر زمان بخواهد می تواند استعفاء دهد مگر این که عدم استعفای وکیل شرط شده باشد.

با استعفای وکیل نیز وکالت منحل نمی گردد و بلکه باید استفعای وکیل نیز به موکل ابلاغ گردد و ماده ۶۸۱ بیان می دارد بعد از این که وکیل استعفاء داد مادامی که معلوم است موکل به اذن خود باقی است می تواند در آنچه که وکالت داشته اقدام کند باید موکل استعفای وکیل را بپذیرد و قبول استعفای وکیل نیز مجدداً به اطلاع وکیل برسد از این تاریخ وکیل حق هرگونه اقدامی ندارد و اقدامات بعدی وی فضولی است.[۸۲]

استعفای وکیل شاید بر خلاف مصلحت موکل واقع شود و انجام اموری که مورد وکالت بوده است بر عهده تأخیر اوفتد برای جلوگیری از این احتمال است که ماده ۶۸۱ ق.م به وکیل مستعفی حق می دهد مادام که موکل به اذن خود باقی است در آنچه که وکالت داشته اقدام کند. پس وکیل مستعفی می تواند مادام که موکل از خبر استعفای او مستحضر شده است و یا مستحضر شده ولی در عدم قبول آن اصرار دارد به انجام امری که مورد وکالت بوده اقدام کند.

و یا مستحضر شده ولی در عدم قبول آن اصرار دارد به انجام امری که مورد وکالت بوده اقدام کند.[۸۳]

در باب عزل وکیل از ناحیه موکل تا زمانی که خبر عزل به وکیل نرسد وکالت باقی بوده و اعمال وکیل نافذ است اما در باب استعفای وکیل به صرف استعفاء وکالت منحل خواهد شد لکن تا زمانی که معلوم است موکل به اذن خود باقی است می تواند در آنچه که وکالت داشته عمل کند.[۸۴]

«در استعفای وکیل به نفس استعفاء عقد وکالت منحل می شود، خواه موکل بر آن امر اطلاع پیدا نماید و یا این که جاهل باشد زیرا وکالت از عقود جایز می باشد و در عقد جایز هر یک از طرفین می توانند آن را در حضور و غیاب طرف دیگر بر هم زند و علم طرف دیگر شرط انحلال عقد جایز شناخته شده است.[۸۵]

استعفای وکیل در شرایطی که باعث غافلگیر شدن موکل و عدم امکان انتخاب وکیل دیگر باشد ممکن است تقصیر وکیل تلقی شده و موجب مسئولیت او گردد به هر حال استعفای وکیل باعث قطع سمت نمایندگی اوست و دیگر نمی تواند موضوع وکالت را به نیابت از طرف موکل انجام دهد و این امر قبول مجدد اذن موکل تلقی می شود ماده ۶۸۱ ق.م در این خصوص می گوید بعد از این که وکیل استعفاء داد مادامیکه معلوم است موکل به اذن خود باقی است می تواند در آنچه وکالت داشته اقدام کند. این امر ناشی از طبیعت وکالت که یک عقد اذنی است می باشد زیرا در عقود دیگر مثل بیع و اجاره اگر مشتری ایجاب را رد کند اثر ایجاب ساقط می گردد و قبول بعدی مشتری برای انعقاد بیع کافی نیست.

از مطالب فوق معلوم می گرد چون وکالت عقدی جایز است بنابراین وکیل هر وقت بخواهد می تواند استعفاء دهد و از زمان استعفاء عقد وکالت منحل می گردد و لازم نیست حتماً استعفا به اطلاع موکل برسد ولی از زمانی که وکیل استعفاء دهد اگر معلوم شود که موکل هنوز بر اذن خود

باقی است وکیل می تواند عمل را انجام دهد و این مخصوص عقود اذنی است بر خلاف بیع و عقود دیگر و نکته دیگر این که نباید وکیل از حق خود سوء استفاده کند مثلاً زمانی استعفاء دهد که موکل نتواند کاری انجام دهد در این جا استعفاء وکیل طبق مواد مربوط به آئین دادرسی که بیان می دارد استعفاء وکیل باید زمانی باشد که موجب تجدید جلسه دادرسی نگردد از لحاظ قانونی معتبر نیست

۲-۲-۵- جنون موکل یا وکیل

به جنون نیز عقد وکالت منحل می گردد زیرا با از دست دادن عقل موکل نمی تواند در اموال خود دخالت کند و وکیل هم نمی تواند در اموال خود دخالت کند چه برسد به اموال دیگران.

جنون از موجبات عدم اهلیت است و بر هر یک از موکل یا وکیل عارض گردد. اعم از دائمی یا ادواری باعث انقضای رابطه وکالت می گردد. پاره ای از فقها جنون را در صورتی مبطل وکات دانسته اند که یک سال طول بکشد و پاره ای دیگر گفته اند که باید لااقل یک ماه طول بکشد ولی با اطلاق ماده ۶۷۸ به صرف عارض شدن جنون را باید موجب انفساخ وکالت دانست.

جنون خواه اطباقی باشد یا ادواری اگرچه مدت آن کوتاه و چند دقیقه بیش به طول نیانجامد موجب ارتقاع وکالت می گردد زیرا در اثر پیدایش جنون برای موکل وضعیت حقوقی او تغییر پیدا می نماید و اهلیت استیفاء را از دست می دهد و این امر موجب می شود اذن در تصرف که استدامه آن شرط بقاء وکالت است زایل گردد و چون موکل دیگر نمی تواند در اموال خود تصرفی بنماید نایب او نیز نخواهد توانست به عنوان نمایندگی تصرفی بکند. اما در مورد جنون وکیل چون در اثر جنون وکیل ممنوع از تصرف در امور مالی خود می باشد و قانون اعتباری برای عبارات او نشناخته است به طریق اولی در امور مالی دیگری که رعایت هرگونه صلاح باید بنماید تصرف کند.[۸۶]

۲-۲-۶- حجر موکل یا وکیل

به حجر وکیل یا موکل عقد وکالت منفسخ می شود ولی اگر وکیل یا موکل سفیه شوند در اموری که خود می توانند انجام دهند می توانند دخالت کنند. بدین معنا هرگاه مورد وکالت تملکات بلاعوض باشد و یا امور غیر مالی بروز سفه در وکیل یا موکل در اثناء عقد وکالت عقد وکالت را منحل نمی نمابد.

طبق ماده ۶۸۲ محجوریت موکل موجب بطلان وکالت می شود مگر در اموری که حجر مانع از توکیل در انها نمی باشد و همچنین است محجوریت وکیل مگر در اموری که حجر مانع از اقدام در آن نباشد. مقصود از حجر در این ماده سفاهت است زیرا محجورین به سه دسته تقسیم می شوند.

۱-صغار ۲-مجانین ۳-اشخاص غیر رشید در اینجا سبب محجوریت در اثنای وکالت نمی تواند صغیر باشد و مبحث جنون هم حکمش صریحاً در ماده ۶۷۸ بیان شده قهراً تنها چیزی که باعث محجوریت است و ذکر شده سفاهت است که در این ماده بیان شده و انحلال عقد به خاطر محجوریت وکیل با موکل اختصاص به وکالت نداد و بلکه کلیه عقود جایز طبق ماده ۹۵۴ به موت و جنون احد طرفین منفسخ می شود و همچنین به سفه در موردی که رشد معتبر است بنابراین در اموری که حجر مانع از تصرف باشد مانند معاملات قهراً حدوث آن در اثنای وکالت موجب انحلال وکالت خواهد شد اما در اموری که سفاهت موجب حجر نیست مثل تملک بلاعوض در این موارد مانع از وکالت نخواهد بود.[۸۷]

هرگاه قبل از انقضای وکالت موکل به علت سفه و یا ورشکستگی ار تصرف در اموال خود ممنوع گرد وکالت وکیل در اموال موکل که حکم حجر او صادر گردیده است منفسخ می گردد زیرا با صدور حکم حجر موکل شخصاً حق دخالت و تصرف خود را ندارد و به طریق اولی نمی تواند به دیگری برای تصرف در امور مالی خود نمایندگی دهد. ولی در اموری که جنبه مالی ندارد و حجر موکل مانع وکالت نیست. اما در اموری که علت حجر وکیل عارض شدن سفه بر او باشد وکالت منفسخ می شود زیرا شخص سفیه از دخالت در امور مالی خود ممنوع است و باید از دخالت در امور موکل نیز ممنوع دانسته شود.

۲-۲-۷- از بین رفتن مورد وکالت

وکالت با از بین رفتن مورد وکالت منحل می شود مانند غرق کشتی حامل کالا که وکیل مأمور فروش آن در کشور دیگری است و یا خراب شدن خانه در اثر زلزله که وکیل بایستی آن را به اجاره دهد و یا ممنوع شدن خرید و فروش کالائی از طرف دولت که وکیل وکالت در خرید و فروش داشته و امثالهم. ماده ۶۸۳ بیان می دارد«هرگاه متعلق وکالت از بین برود یا موکل عملی را که مورد وکالت است خود انجام دهد یا به طور کلی عملی را که منافی با وکالت وکیل باشد به جا آورد مثل این که مالی را که برای فروش آن وکالت داده بوده خود بفروشد وکالت منفسخ می شود آنچه باید مورد توجه قرار گیرد آن است که ماده فوق الذکر واژه منفسخ را به کار گرفته است حال آنکه انفساخ نیست و فسخ ضمنی است.[۸۸]

«ماده ۶۸۳ ق.م می گوید متعلق وکالت از بین برود وکالت منفسخ می شود منظور از کلمه از بین رفتن متعلق وکالت تلف شدن موردآن است چنانکه هرگاه مورد وکالت فروش مال التجاره ای باشد و آن دچار حریق گردد، زیرا انجام امر وکالت در اثر آن که موضوع منتفی است غیر مقدور می شود و عقد منفسخ می گردد.»

«در صورتی که انجام وکالت به جهتی از جهات موقتاً ممتنع گردد وکالت منفسخ نمی شود چنانکه هرگاه مورد وکالت مالی باشد و از طرف مقامات صالح به جهتی بازداشت شود مانند آنکه مورد قرار تأمین یا برگ اجرائی قرار گیرد پس از رفع بازداشت وکیل می تواند آن را به غیر واگذار نماید و همچنین هرگاه فروش مالی که مورد وکالت است سرقت شود و یا غرق گردد این امر خللی به وکالت وارد نمی آورد و از به دست آمدن آن مال وکیل می تواند به امر وکالت اقدام نماید.[۸۹]

از بین رفتن متعلق وکالت ممکن است به یکی از دو صورت باشد.

۱-از بین رفتن موضوع در اثر حوادث خارجی یا اقدام اشخاص ثالث مانند این که حیوان عرضه شده برای اجاره بمیرد یا کالای مورد وکالت فروش بسوزد یا مؤسسه ای که وکیل آن را اداره می کند منحل شود.

۲-از بین بردن موضوع وکالت به وسیله موکل: مانند این که خانه مورد فروش را ببخشد یا وصیت کند یا کالایی را که برای انفاق آن وکالت داده است را خود مصرف کند.[۹۰]

در صورتیکه موضوع وکالت تلف شود عقد وکالت منفسخ می شود مانند موردیکه موضوع وکالت فروش اتومبیل موکل است و این اتومبیل قبل از انجام معامله در یک حادثه به کلی منهدم شود.

سؤالی که مطرح است این است که در صورتی که شخصی پولی را در اختیار وکیل می گذارد و به او وکالت می دهد که کالائی را برای او خریداری کند اگر این پول قبل از خرید کالا تلف شود آیا وکالت وکیل باقی می ماند؟

اگر نظر موکل آن باشد که وکیل با همین پول کالای مورد نظر را خریداری کند با تلف آن می توان گفت وکالت منفسخ می شود و وکیل نمی تواند کالای موضوع وکالت را به طور نسیه یا نقداً بر ذمه موکل خریداری کند زیرا معلوم است موکل راضی به تعلق ثمن به عنوان دین بر ذمه خود باشد ولی اگر از قرائن معلوم باشد که قصد موکل انجام معامله است و فرض او به خرید کالا منحصراً از این پول تعلق نگرفته است می توان سمت وکیل را علیرغم تلف پولی که موکل برای خرید کالا به وکیل تسلیم کرده است باقی دانست.

فصل سوم: انواع خسارت

۳-۱-۱- مسئولیت دوگانه شاغلین حرفه ای

یکی از ویژگی مسئولیت حرفه ای، دو بعدی بودن آن است به عبارت دیگر یک فرد حرفه ای، علاوه بر مسئولیت هایی که افراد عادی غیر حرفه ای، در رعایت مراقبت های لازم، مبنی بر آسیب نرساندن به حقوق دیگران در حین کار دارد، به اقتضای موقعیت شغلی و اعتمادی که مشتریان وی به مهارت و کاردانی او دارند و به همین اعتبار ،انجام کار یا خدمتی را به او ارجاع می نمایند، مسئولیت مضاعفی را در قالب قرارداد خدمت، برای رعایت حداکثر مهارت فنی خود در انجام آن می پذیرد.[۹۱]

تلاقی مسئولیت عادی یک فرد حرفه ای در جریان انجام کار، با مسئولیتی که او طبق قرارداد خدمت در مقابل مشتریان خود پیدا می کند این سوال در ذهن ایجاد می نماید که چنین شخصی در مقابل مشتریان خود چند نوع مسئولیت دارد و مسئولیت حرفه ای او چه تاثیری بر روی مسئولیت عادی او می گذارد ؟

آیا می توان قائل به مسئولیت دو گانه عادی و حرفه ای برای او گردید؟ و یا بر عکس مسئولیتی را که او به موجب قرارداد خدمت در مقابل مشتریان خود می پذیرد، باید در واقع تاکیدی دوباره برمسئولیت عادی او دانست و بالاخره چنانچه از اعمال او خسارتی متوجه مشتریان وی گردد، شخص زیان دیده با توجه به شرایط وآثار ویژه هر یک از مسئولیت های قهری و قراردای، در قالب کدامیک از آنها می تواند خسارت خود را مطالبه کند؟

این موارد و پرسش ها موجب شده بحث جدیدی تحت عنوان مسئولیت دوگانه مشاغل حرفه ای که از مباحث مهم مسئولیت مدنی در نظام کامن لا عصر حاضر می باشد، طرح گردد.[۹۲]

قبل از ورود باید مسئولیت قهری و مسئولیت قرار دادی که محور اصلی مباحث مربوط به مسئولیت دوگانه می باشد، بازشناخت

۳-۱-۲- خسارت قابل مطالبه در مسئولیت حرفه ای و انواع آن

خسارت قابل مطالبه در مسئولیت مدنی و شرایطی که تحت آن شرایط، خسارت را می توان مطالبه نمود، یکی از مباحث مهم مسئولیت مدنی است که دقت ظرافت آن در مسئولیت حرفه ای دو چندان می گردد، زیان یکی ازشرایط قابل مطالبه بودن خسارت، این است که توسط عامل ورود زیان، قابل پیش بینی بوده باشد، و چون در مسئولیت حرفه ای، وارد کننده خسارت، بدلیل تخصص و احاطه ای که معمولا به آثار و تبعات خطا های خود دارد، می تواند تقریبا تمام زیان های دور و نزدیک ناشی از خطای خود را پیش بینی نماید، بدین جهت گستردگی طیف زیان های قابل مطالبه در این شاخه از مسئولیت مدنی، یکی از وجوه، تمایز آن با مسدئولیت مدنی در مفهوم کلی آن است. چه در خطاهای عادی، نوعا عامل ورود زیان، قادر به پیش بینی همه خسارت ناشی از اقدام اضرار آمیز خود نمی باشد و به همین دلیل نمی توان همه خسارات زیان دیده را از او مطالبه نمود.[۹۳]

تمایز دیگر خسارت قابل مطالبه در مسئولیت حرفه ای با سایر مسئولیت این است که چون دارندگان مشاغلی مانند وکالت، پزشکی، مهندسی و غیره با مشتریان خود رابطه ای قراردادی پیدا می کند و مالا مسئولیت ناشی از خطا های آنان، قراردادی است. این تردید همواره وجود دارد که آیا در این شاخه از مسئولیت مدنی نیز مانند سایر انواع مسئولیت های قراردادی ناشی از نقض عهد، باید قابل مطالبه بودن زیان وارده، در قرارداد پیش بینی شده است و یا در صورت عدم پیش بینی این موضوع در قراداد نیز، زیان دیده می تواند جبران خسارات وارده بخود را مورد مطالبه قرار دهد؟

فرض نخست تعهد اصلی درقرارداد مربوط به انجام کار معین، به جبران خسارت تبدیل شده است، تعهد به جبران زیان وارده نیز، جنبه قراردادی خواهد داشت و طبق ماده ۲۲۱ قانون مدنی، نقض کننده عهد در صورتی ملزم به آن خواهد بود که چنین امری در قرارداد پیش بینی شده و یا عرف خسارت مزبور قابل جبران باشد.[۹۴]

لیکن در فرضی که منشا الزام نقض کننده عهد را به جبران خسارت، تقصیر وی در حین انجام وظیفه بدانیم، زیان وارده منشا مستقل از قرارداد پیدا خواهد کرد و قطع نظر از شرایط پیش بینی شده در ماده ۲۲۱ق.م. مستقلا قابل مطالبه خواهد بود

مثال یک: از وکیلی خواسته شود برای یک معامله، متن قراردادی را تنظیم نماید، او نیز با دریافت کلی یا بخشی از حق الزحمه مربوط به این کار، تعهد می نماید ظرف مدت معین متن مورد نظر را آماده کند، لیکن عمدا یا سهوا متن مزبور را در مهلت تعیین شده تهیه نمی کند و در نتیجه این قصور یا تقصیر، طرف قرارداد شانس مربوط به انجام معامله از دست می دهد آیا وکیل باید زیان ناشی از عدم انجام معامله را به متعهدله خود بپردازد ؟

در مواردی که وکیل اساسا گامی در جهت اجرای تعهد خود بر نمی دارد یا صریحا اعلام می نماید که به تعهد خود عمل نخواهد کرد، تردید نمی توان داشت که نقض عهد وی، جنبه قراردادی محض داشته و خسارت وارده به زیان دیده در حدود شرایط و ضوابط پیش بینی در ماده ۲۲۱ق.م. قابل مطالبه است.

مثال دوم: موضوع مثال یک در فرضی وکیل در مدت معین متن مورد قراداد را تهیه می نماید لیکن به جهت عدم پیش بینی ضمانت اجرای کافی برای آن، قرارداد مزبور در نتیجه بروز اختلاف بین متعاملین به مرحله اجرا در نمی آید آیا وکیل ملزم به جبران خسارت ناشی از عدم اجرای چنین معامله ای است؟

عدم پیش بینی جبران خسارت وارده در قرارداد یا سکوت عرف در قابل جبران بودن آن، مانع از مطالبه زیان وارده نخواهد بود، همین که وکیل متن قرارداد را در مدت تعیین شده تحویل ندهد و معامله از دست برود و خسارتی وارد شود وملزم به جبران خسارت خواهد بود اما زمانی که وکیل متن قرارداد را در مدت تعین شده تحویل بدهد اما در حین انجام تعهد رعایت مراقبت های لازم را ننماید و قصور در این زمینه منشاء ورود خسارت به طرف قرارداد شود مرتکب بی احتیاطی در انجام تعهد شده که مطالبه زیان ناشی از آن، نیاز به پیش بینی در قرارداد یا حکم عرف ندارد.

هر چند از سیاق عبارت موارد ۲۱۹تا۲۳۰ قانون مدنی وماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی ایران که در مقام بیان احکام مربوط به تخلفات قراردادی است، چنین تفکیکی را نمی توان استبناط نمود بلکه برعکس، این شبهه را در ذهن القا می نماید که التزام شخص به جبران زیان ناشی از نقض عهد از یک سو و بی احتیاطی در انجام تعهد از سوی دیگر هردو، مستقیما از قرارداد اصلی ناشی می شود لیکن پذیرفتن این نظر، با اطلاق احکام اتلاف و تسبیب که ضمان ناشی از آنها نوعا جنبه غیر قراردادی داشته و مبتنی بر تصور تقصیر عرفی و قانونی است، سازگاری ندارد

حتی می توان پارا فراتر گذاست و در مواردی که متعهد عامدا از انجام تعهد امتناع می ورزد، هر چند حق مطالبه خسارت ناشی ازعدم انجام تعهد در قرارداد پیش بینی نشده باشد وعرفا نیز مطالبه خسارت ناشی ازعدم اجرای تعهد از وی ممکن نگردد، می توان به استناد مبانی پذیرفته شده در اتلاف و تسبیب مسئول جبران خسارت ناشی از عدم انجام تعهد دانست، زیرا کلیت قاعده اتلاف و تسبیب و حکومت آن نسبت به مواد ۲۱۹تا ۲۳۰و ماده ۵۱۵ آین دادرسی مدنی، تاب چنین تفسیری را دارد. همانگونه که تجاوز از حکم قانون وعرف موجب ضمان و منشاء مسئولیت می گردد، تجاوز از مفاد قرارداد های خصوصی که به منزله خصوصی حاکم بر روابط دو جانبه است می توان منشاء ضمان باشد

به همین دلیل در ماده ۹۹ قانون تعهدات سوئیس، قواعد مسئولیت مدنی در تقصیر های قراردادی نیز قابل اجرا اعلام شده است

تفاوت دیگر زیان های ناشی از خطا های شغلی با سایر خسارات قابل مطالبه در مسئولیت مدنی، از جهت مبدا مرور زمان مطالبه آن است. زیرا در مسئولیت قهری، مبدا مرور زمان از ورود زیان، شروع می شود.

در خسارت ناشی از مسئولیت حرفه ای، از زمانی که زیان دیده به تقصیر عامل ورود زیان آگاهی می یابد، می تواند زیان وارده بخود را مورد مطالبه قرار دهد و در نتیجه، مبدا مرور مطالبه چنین حقی نیز از تاریخ آگاهی او به ورود زیان می باشد.[۹۵]

۳-۱-۳-۱- خسارت عمومی اختصاصی

منظور از خسارت عموی، ضررو زیانی است که دادگاه ها ورود حتمی آنها یا احتمال ورود آنها را قطعی فرض می کنند، مانند زیان معنوی ناشی ازفوت یکی از بستگان شخص که بر اثر بی احتیاطی پزشک معالج وی وارد می شود و یا صدمه حیثیتی که بر اثر خطای وکیل در دفاع از موکل خود، متعاقب محکومیت او، متوجه شخص موکل می گردد.

از ویژگی های خسارت عمومی این است که دقیقا قابل محاسبه نیست. به طور کلی خسارات عمومی شامل جبران رنج و درد و تامین آسایش و آرامش شخص زیان دیده و انتظاراتی است که او از زندگی داشته است، لیکن خسارات اختصاصی به ضرر و زیانی اطلاق می گردد که ورود آنها را مستقیما نمی توان از ماهیت عمل اضرار آمیز استنباط نمود بلکه وقوع آنها نیاز به اثبات دارد، از سوی دیگر این قبیل خسارات دقیقا قابل محاسبه است.[۹۶] مثال در دعوایی ارتکاب به اشتباه از ناحیه وکیل موکل او محکوم شده است، هزینه دادرسی، خسارات اختصاصی ناشی از مسئولیت مدنی حرفه ای وکیل است

در نظام کامن لا، دوری و نزدیکی عامل ورود زیان رابطه سببیت بین عمل زیانبار و خسارات وارده و نیز اقداماتی که زیان دیده می بایست برای تقلیل میزان خسارت انجام دهد از عوامل تعیین کننده در میزان خسارات قابل مطالبه می باشد، لیکن در دعاوی مبتنی برانصاف مانند موردی که خسارت مورد مطالبه مربوط به خیانت درامانت باشد، چنین اصولی رعایت نمی شود وکلیه خسارات ناشی از اعمال زیانبار با هر درجه از قرب و بعد نسبت به آن قابل مطالبه است، از باب مثال، حتی اگر اعمالی که منشا ورود زیان واقع شده است، متعارف بوده و یا شخص زیان دیده در مهار کردن دامنه ضرر، اقدامی ننموده و یا غیر معقولانه اقدادم کرده باشد، طبق قواعد انصاف، تمامی خسارات را از عامل ورود زیان فمی توان مطالبه نمود.

۳-۱-۳-۲- خسارات ناشی از تلف شدن مال و خسارات ناشی از فوت منفعت

علاوه بر تقسیم بندی خسارات به خسارات عموی و اختصاصی که در حقوق انگلیس وکانادا متداول است، تقسیم بندی های دیگری نیز از خسارات ناشی از مسئولیت قراردادی در نظام های حقوقی مختلف ارائه شده است که یکی از آنها تقسم خسارت به خسارت ناشی از تلف شدن مال و خسارت ناشی ازفوت منفعت می باشد. این تقسیم بندی در حقوق ایران پذیرفته شده است

ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی مقرر می دارد، خواهان حق دارد ضمن تقدیم دادخواست یا در جریان دادرسی یا در بطور مستقل، خسارت ناشی از دادرسی یا تاخیر در انجام تعهد یا عدم انجام آن زا که به علت تقصیر خواننده نسبت به ادادء حق با امتناع ازآن، به وی وارد شده یا خواهد شد … از باب اتلاف و تسبیب از خوانده مطالبه نماید.

بنابراین در قابل مطالبه بودن خسارت منافعی که انتظار حصول آن می رفته، نمی توان تردید داشت.[۹۷]

و شهرت ناروائی که در مورد غیر قابل مطالبه بودن عدم النفع در محاورات حقوقی پیدا شده است، مخالف با نص صریح قانون است. خاصه آنکه اجرت المثل مال مغضوبه را که از مصادیق بارز منافع فوت مال است، دادگا هها مورد حکم قرار می دهند، در حالی که اطلاق عدم النفع به چنین خسارتی نیز رواست. نمونه بارز این سخت گیری را می توان در دعاوی مشاهده کرد که کارفرمای دولتی، قرارداد مشاوره خود را با یک مهندس مشاور، بطور یک جانبه فسخ می کند و از این اقدام او، مهندس، مشاورفاز منافعی که در صورت اجرا و اتمام پروژه عاید او می گردید محروم می ماند

ظاهرا علت سخت گیری های دادگاه ها این است که منفعت آتی را مسلم نمی دانند و احتمال بروز حوادث غیر عادی را که مانع از حصول منفعت می گردد، مانع از محقق الحصول بودن این قبیل منافع می دانند و حال آنکه مقصود از مسلم بودن منافع، منافعی است که ظن قوی برای حصول آنها وجود دارد نه یقین کامل.[۹۸] ، زیرا در خسارات عموی و معنوی، احراز تالمات روحی و کسر حیثیت و اعتبار افراد که این قبیل خسارت در مقابل آنها قرار می گیرند، مبتنی بر ظن است نه یقین. به همین دلیل در رویه قضائی و قوانین پاره ای از کشورها، حتی از دست دادن احتمال و امکان بدست آوردن جایزه یا امتیاز یا منفعتی را بر مبنای قانون احتمالات، ضرر دانسته اند.[۹۹]

۳-۱-۳-۳- خسارت مربوط به منفعت اعاده،اعتماد و انتظار

تقسیم بندی دیگری که از خسارات قابل مطالبه در مسئولیت های قراردادی بالاخص در مسئولیت های حرفه ای می نمایند، تقسیم منافع فوت شده به منفعت اعاده، منفعت اعتماد و منفعت انتظار است.

منظور از منفعت اعاده، مالی است گه در یک رابطه قراردادی، یکی از طرفین برای انجام خدمتی به طرف دیگر قراداد می دهد و در صورت تخلف وی از انجام خدمت مورد نظر، میتواند آنرا مسترد نماید، مانند حق الزحمه ای که موکل به وکیل خود پرداخت می نماید، لیکن به علت تخلف وی از انجام تعهد، می توان آنرا پس بگیرد.

منظور از منافع اعتماد، خسارتی است که طرف قرارداد در نتیجه اعتماد به حسن اجرای قرارداد و هزینه هایی که به این اعتبار می آید متحمل شود است مانند بازرگانی که به اعتماد قرارداد تنظیم شده توسط یک وکیل اقدام به اخذ وام و تمهیدات لازم برای اجرای قرارداد می نماید، لیکن قرارداد مزبور به دلیل عدم رعایت موازین قانونی در تنظیم آن، بی اعتبار شناخته می شود. در این صورت خسارتی که این چنین بازرگانی از جهت تهیه مقدمات اجرای قرارداد متحمل گردیده است بعنوان منافع اعتماد، قابل مطالبه وکیل است وبالاخره منفعت انتظار شامل منافعی است که طرف قرارداد، انتظار بدست آوردن آنرا داشته و به جهت تخلف طرف مقابل، از آن محروم شده است. در مثال قبل منافعی را که بازرگان از اجرای قرارداد تحصیل می نموده است می توان در قالب خسارت منافع انتظار از وکیل مطالبه نمود.[۱۰۰]

۳-۱-۲-۴- خسارات مادی و معنوی

تقسیم بندی دیگر از زیان های قابل مطالبه در مسئولیت های مدنی حرفه ای تقسیم آن به زیان مادی و معنوی است

۳-۱-۲-۴-۱- خسارت مادی

این نوع خسارت قابل تقویم و تبدیل به پول است و از نظر وقوع آن ممکن است هم به صورت نبودن شیء موجود باشد (تخریب شیء) یا به صورت نبودن نفع. (برای مثال بازرگانی به این علت که فروشنده کلی، کالا را به وی تحویل نداده، نتوانسته است آن کالا را در بازار مساعد بفروشد.) از نظر مالی که موضوع خسارت است، این مال می تواند شیء مادی باشد(خسارتی که از تصادف دو خودرو حاصل شده) و هم شخص حقیقی ( هزینه پزشکی و از کارافتادگی) یا حقوق مالی (خسارت به شهرت مالی از سوی وکیل). در هر حال هر یک از مصادیق خسارت مادی می تواند موضوع شرط تعیین خسارت قراردادی قرار گیرد.

۳-۱-۲-۴-۲- خسارت معنوی

ضرر معنوی مانند لطمه به حیثیت ، شهرت و آبروی افراد، در قوانین در مواردی مانند اصل ۱۶۷ قانون و ماده ۱ و ۲ قانون مسئولیت مدنی به این گونه ضررها توجه شده است و آن را قابل مطالبه دانسته است.[۱۰۱]

۳-۱-۲-۴-۲-۱- ماهیت خسارت معنوی

نکته ای که باید بدان توجه کرد این است که جبران ضرر معنوی سخت و دشوار است، زیرا هم مفهوم ضرر و هم مفهوم معنویت از مفاهیم عامه و بدیهی هستند که با ظوابط منطقی قابل تحلیل نیستند،در تعاریفی که فقها از مفهوم ضرر ارائه داداند، برخی از اقسام ضرر معنوی اشاره شده است،به عنوان مثال،هرگونه نقص به آبرو،جان و هر بعدی از ابعاد وجودی شخصیت انسان را جزو مصادیق ضرر محسوب کرده است[۱۰۲]

ضرری که به عرض،شرف وحیثیت متضرر یا یکی از اقارب او وارد می شود او وارد می شود هم چون افشای راز بیمار ،ضرر معنوی است.[۱۰۳]

برخی حقوق دانان معتقدند تعریف زیان معنوی دشوار است و میتوان گفت صدمه به منافع عاطفی و غیر مالی مانند احساس درد جسمی و رنج های روحی، از بین رفتن آبرو ف حیثیت و آزادی ضرر معنوی است.[۱۰۴]

در تعریفی دیگر آمده:خسارت معنوی زیانی است که به حیثیت ،آبرو یا عواطفو احساسات اشخاص وارد شده باشد تجاوز به حقوق غیر مالی انسان و لطمه زدن به احساسات دوستی،خانوادگی،مذهبی و درد ورنجی که در اثر حادثه ای ایجاد می شود نیز خسارت معنوی است و این موارد امروزه می تواند مجوز مطالبه خسارت معنوی باشد.[۱۰۵]

در ماده ۱۰ قانون مسئولیت مدنی مطالبه زیان معنوی آمده، لیکن در فقه، امکان مطالبه ضرر و زیان معنوی مورد اختلاف بین فقها است در حال که پاره ای از آنان تعدی و تجاوز به شخصیت معنوی افراد را از مصادیق اضرار به غیر می دانند دسته ای دیگر، چنین زیانی را قابل مطالبه نمی دانند.

شورای نگهبان نیز که در مقام اظهار نظر در مورد تبصره یک ماده ۳۰ قانون مطبوعان سال ۶۴ تقویم خسارت معنوی را به مال، مغایر با موازین شرعی تشخیص داده بود، تلویحا چنین خسارتی را غیر قابل مطالبه دانسته است.[۱۰۶]

این مناقشه با توجه به عدم تفکیک مسئولیت قهری و قراردادی در فقه، در مورد خسارات ناشی از مسئولیت مدنی حرفه ای نیز صادق است. به طوری که میتوان از این مقوله به عنوان یکی از موارد اجمال قانون داخلی نام برد که رفع آن تتبعات قضائی دادرسان را می طللبد، خاصه آنکه در مورد خسارات معنوی ناشی از مسئولیت حرفه ای برخلاف مسئولیت های قهری، حکم صریحی در قانون وجود نداشته و از محاکم نیز در این زمینه رایی صادر نشده است.

بدیهی است عدم صدور احکامی مربوط به این قبیل خسارات توسط محاکم تاکنون، به معنای عدم امکان مطاللبه آن نیست. خاصه آنکه چهره اقتصادی زندگی انسانها در دنیای مادی کنونی با حیثیت و اعتبار آنان چنان گره خورده است که توان اقتصادی آنها مسقیما بر جنبه حیثیتی زندگی آنان را متاثر می سازد.

بنابراین همانگونه که درمسئولیت قهری، مطالبه ضررزیان معنوی نیز پیش بینی شده است، مطالبه این نوع زیان درمسئولیتهای حرفه ای باید مورد پذیرش واقع شود. بدیهی است دشواریهای مربوط به تعیین اندازگیری این قبیل زیانها، اصل مورد مطالبه را منتفی نمی سازد.[۱۰۷]

۳-۱-۲-۴-۲-۲- مصادیق خسارت معنوی

ضرر معنوی ممکن است به صورت های مختلف ظاهر شود، گاهی به صورت لطمه به حقوق مربوط به شخصیت، همچون ضرری که بر شرف،اعتبار و آبروی شخص وارد میآید نظیر قذف، تهمت، افترا. گاهی بصورت درد جسمی که زیان دیده از حادثه ای دچار آن می شود.

زیان های معنوی بر دو قسم هستند :

1. زیان های وارده به حیثیت و شهرت و بطور خلاصه آن چه در زبان عرف سرمایه یا دارایی معنوی شخص است.
2. لطمه به عواطف و ایجاد تالم و تاثر روحی که شخص با از دست دادن عزیزان خود و ملاحظه ی درد و رنج آنان می بیند

ضمن بیان اینکه هنگام ورود ضرر بر موقیعت اجتماعی انسان که در اثر تجاوز به کرامت، شرف و حیثیت وی حاصل شده،خسارت معنوی تحقق می یابد،اظهار میدارد که موجبات خسارت مادی را نیز فراهم شده است.

به عبارت دیگر هتک حیثیت و شرف زیان دیده موجب تضعیف و تقلیل اعتباری تجاری و کسبی وی شده بدین وسیله موقعیت تجاری وی را تحت تاثیر قرار می دهد

در فقه نیز تعیین مصادیق ضرر به تبع آن ضرر معنوی،موکول به نظر عرف جامعه است.[۱۰۸] لذا تعاریفی از مفهوم خسارت معنوی محصور و محدود به انواع مشخص نیستند به عنوان مثال تجاوز و تخلف یه حقوق معنوی کودک، منشائ مسئولیت اخلاقی،مدنی وکیفری می باشدو قواعد فقهی لاضرر،لاحرج و بنای عقلا، مبانی فقهی نظریه جبران خسارت به حقوق معنوی کودک را ارائه دادند.[۱۰۹]

۳-۱-۳-عدم ضرورت قابل پیش بینی بودن خسارت در مسئولیت منی حرفه ای

در مسئولیت قراردادی، در برخی از نظام های حقوقی این اصل پذیرفته شده است که هر یک از طرفین قرارداد در صورت تخلف از تعهدات خود، تنها مسئولیت جبران آن بخش از خساراتی را دادرند که برای عهد شکن در زمان تخلف از عهد، قابل پیش بینی بوده و یا در دیده عرف مورد انتظار بوده است. به همین دلیل با وجودی که در حقوق فرانسه، طبق نظر مشورت قابلیت پیش بینی خسارت در مسئولیت قهری شرط نیست، لیکن در ماده ۱۱۵۰ ق.م آن کشور در مسئولیت قراردادی متعهد،مسئول جبران خسارت پیش بینی نشده نمی باشد.[۱۱۰]

در قانون مسئولیت مدنی و قانون مدنی ایران، در مورد لزوم پیش بینی ضرر، حکم روشنی وجود ندارد ولی دیوان عالی کشوراعلام نموده تعدی و تفریط به معنایی که در قانون مدنی مراد است، صرفا اموری را که در حیطه اقتدار امین بوده باشد شامل می گردد .[۱۱۱]

فصل چهارم: تعهدات و الزامات قانونی وکیل

موضوع تعهد اصلی وکیل اموری است که طرفین در وکالتنامه بدان تصریح نموده اند. لیکن علاوه بر تعهدات مذکور قانونگذار به منظور حفظ حقوق موکل الزاماتی را نیز به موجب قوانین و آیین نامه های مختلف برای وی مقرر داشته است که وکیل به اقتضای حرفه خود ناگریز از پذیرش آنها به عنوان شروط مبنی علیه می باشد و فرض بر این است در هر موردی که وکالت شخصی را می پذیرد با آگاهی از این الزامات قانونی ملتزم به رعایت آنها نیز می گردد.

نکته قابل توجه در مورد الزامات ناشی از مقررات قانون وکالت آن است که بخش عمده آنها عنوان تعهد مستقل نداشته بلکه صرفا در جهت تضمین حسن اجرای تعهدات اصلی معنا پیدا می کنند. بطوری که می توان آنها را به شرایطی که به منظور تعیین چگونگی اجرای یک قرارداد به صورت شروط ضمن عقد پیش بینی می شود تشبیه نمود با این تفاوت که شرایط مزبور بدلیل ارتباط آنها با نظام دادرسی وصف آمره داشته و تخلف ناپذیر است

واقعیت این است که در جوامع امروزی در میان توده مردم دو دیدگاه کاملا متفاوت در مورد موقعیت شغلی وکیل دادگستری وجود دارد. در یک دیدگاه والای اخلاقی وکلای دادگستری قهرمانانی هستن که برای اجرای عدالت در جامعه قد علم کرده و در این رهگذر مخاطرات فراوانی نیز پذیرا شده اندوبه تبع این خصلت آرمان خواهی مسئولیت اخلاقی سنگینی را به دوش می کشند.

از دیدگاه دیگر که عمدتا به اشخاص کم فرهنگ تعلق دارد وکیل دادگستری وسیله ای است عاریتی در دست موکلین خود که با پرداخت حق الوکاله به او حاضر است از هر وسیله ای ممکن برای پیشرفت مقاصد مشروع وغیر مشروع موکلین خود در جریان دادرسیها استفاده نمایند.

بنابراین یک نظام حقوقی جامع که باید تجلی گاه آرمان های اجتماعی و نیز واقعیت های موجود در جامعه باشد ناگزیر است در تنظیم مقررات حاکم بر این حرفه از یک سو استفاده ی اعتقاد خود را به مفهومی آرمانی وکالت و کارگزاران آن به عنوان قهرمان عرصه عدالت حفظ نماید و از سویی به استفاده ناروایی که از این حرفه برای کتمان حقیقت و جلوگیری از انجام یک دادرسی سالم و روان می شود توجه نماید و راهای سوء استفاده از این توانایی را سد کند. نگاهی گذرا به مقررات و نظامنامه هایی که در نظامهای حقوقی مختلف در مورد وکلا به تصویب رسیده است گویای این واقعیت است که تلاش قانونگذاران عمدتا در جهت ایجاد یک سیستم کنترل بر اعمال رفتار وکلا و جلوگیری از استفاده نا مشروع از این حرفه در جامعه بوده است. منبع عمده بسیاری از این مقررات اخلاق و انتظاراتی است که در دیدگاه نخست از وکالت مطرح می گردد. به بیان دیگر در این تلاش ها قانونگذار با انعکاس چشم انداز های ایدالیستی خود از حرفه وکالت در قوانین و آیین نامه های مربوطه از یک سو در صدد طرد افراد غیر سالم از یک جامعه و از سوی دیگر تصحیح قضاوت دارندگان دیدگاه دوم نسبت به نقش وکیل دادگستری در جامعه است و این تلاش در جوامع غربی از شدت وحدت بیشتری برخوردار بوده است. از باب مثال کانون وکلای امریکا با وجودی که از نیروی الزام آور قانونی برای اعمال مصوبات خود برخوردار نیست در فاصله بین سالهای ۱۹۶۹تا۱۹۸۳ اقدام به تهیه و تنظیم دو مجموعه نظام نامه برای اعمال سیستم کنترل رفتاری وکلا نمود.[۱۱۲] که با پیشنهاد آن به کانون های وکلای ایالتی، بیشتر ایالات مقررات مزبور را به صورت قابل اجرا در نظام حقوق داخلی خود وارد ساختند. در کانادا نیز علاوه بر قانون مربوط با تاسیس کانونهای وکلا در استانهای مختلف ان از سال ۱۹۸۶ بتدریج هر کانون مستقلا اقدام به تهیه مرامنامه اخلاقی حرفه وکالتی برای وکلای حوزه خود نموده است که در بر گیرنده موارد زیر می باشد:

الف: صلاحیت و توانایی علمی وعملی وکیل.

ب: مقررات مربوط به مشاورین حقوقی

پ: وظیفه مربوط به راز داری وکیل.

ت: مقررات مربوط به تبلیغات وکیل برای جلب موکل.[۱۱۳]

ث:و……

در فرانسه شورای علمی کانون وکلای فرانسه(conseil national des barreaux) که به موجب قانون نوامبر ۱۹۹۱بوجود امده است بازنگری آیین نامه های مربوط به رفتار حرفه ای وکلا دراستانهای مختلف وجهه همت خود قرارداده است. نکته ای که در یکسان نمودن مرامنامه های اخلاق حرفه ای وکلا توسط این شورا قابل توجه است تاکید بر جنبه های اخلاقی وکالت از جهت رعایت وقار امانتداری صداقت راز داری و سعی در ارتقاء سطح علمی وکلا می باشد.

با بازرسی متون حقوقی مربوط به وکالت به نظام حقوقی ایران نیز از جمله قانون مدنی و قانون وکالت مصوب۱۳۱۵ولایحه استقلال قانون وکلا مصوب ۱۳۲۳ و آیین نامه های مربوط به آنها که هر یک بطور پراکنده در برگیرنده پاره ای از وظایف وتعهدات وکیل در برابر موکل و اشخاص ثالث ونیز کانون وکلا ودستگاه قضائی کشور می باشد میتوان موارد زیر را بعنوان الزامات قانونی وکیل دادگستری احصاء نمود:

۱-تعهد به صداقت و راستگویی نسبت به موکل و مراجع قضایی.

۲-تعهد به رعایت مراقبتهای لازم در تعقیب دعاوی.

۳-التزام به حفظ قابلیت ومهارتهای علمی خود و اعمال دقت در حین انجام وظیفه.

۴-التزام به حفظ اسرار موکل و رعایت حدود اذن.
۵-تعهد به رعایت اصول وفاداری نسبت به موکل.

۶-تعهد به حفظ شئون وکالت و حیثیت شغلی که در این فصل به تفصیل آنها خواهیم پرداخت.

موارد فوق که در آنها جنبه های اخلاقی به جنبه های قانونی محض غلبه دارد از نظر مصداقی بر آنچه در مرامنامه های اخلاق حرفه ای وکالت در کشورهای اروپایی و آمریکایی پیش بینی شده قابل انطباق است. لیکن امتیاز برجسته نظام حقوقی ایران نسبت به نظامهای حقوقی دیگر این است که اکثر تعهدات فوق منشاء قانونی داشته از ضمانت اجرایی کافی برخوردار است زیرا طبق ماده ۲۲ لایحه قانونی استقلال کانون های وکلای دادگستری مصوب۱۳۳۳ تعیین تخلفات وکلا با تصویب وزیر دادگستری با کانون وکلا بوده که آیین نامه مربوط به آن مخصوصا در زمینه تعیین تخلفات در آذر ماه ۱۳۳۴ به تصویب دادگستری رفته است.[۱۱۴] ولی چون مرامنامه های اخلاق حرفه ای کشور هایی که به آنها اشاره شد بعلت نداشتن مبنای قانونی منشاء آثار حقوقی نیستند دادگاه ها در انطباق تخلفات وکلا از این مرامنامه ها در دعاوی مسئولیت مدنی علیه وکلا با تکلف عمل می نمایند. بطوری که مجبور می گردند مبنای مسئولیت آنها را دعاوی مسئولیت مدنی که ناشی از تخلفات آنان از مرامنانه اخلاق حرفه ای باشد باتعبیرات غیر مانوس توجیه نمایند در حالی که در نظام حقوقی ایران اگر تخلفات مندرج در این مرامنامه مبنای عرفی خاص داشته باشد

مشمول مقررات مربوط به مسئولیت مدنی قراردادی است واز نظر مسئولیت های خارج از قراردادهم تجاوز از رفتار متعارف تقصیر محسوب می شود در هر حال رای یکی از دادگاه های ایالت فرانسوی زبان کبک کانادا در دعوی مطروحه از سوی شرکت پانوراما علیه اقای گاچر تکلف دادگاه را قبل از اینکه اخلاق حرفه ای در این ایالت جنبه قانونی پیدا کند در توجیه مسئولیت مدنی وکیل به خوبی نشان می دهد:

در این دعوی شرکت پانوراما مدعی شده بود که اقای گاچردر جریان اجرای حکمی که به نفع موکل صادر گردیده بوده است عالما مال متعلق به شرکت مذبور را که در دعوی نقشی نداشته است توقیف وسپس به فروش رسانیده است وازدادگاه درخواست نموده بود که از باب مسئولیت مدنی آقای گاچر را به پرداخت خسارت وارده بخود محکوم نماید. دادگاه در مقام رسیدگی به دعوی چنین رای داده است:

با وجودی که توقیف مال مورد ادعا وسپس فروش آن منطبق بر مقررات مربوط به اجرای احکام بوده است و آقای گاچر از باب تخلف از مقررات وکالت تقصیری مرتکب نشده است لیکن اعتبار وظیفه و نقشی که بعنوان یکی از وابستگان دادگاه داشته است اقدام او که با علم به عدم تعلق مال توقیف شده به محکوم علیه آنرا بفروش رسانده است تقصیر اداری تلقی می گردد.

همانگونه که ملاحظه می گردد دادگاه صادر کننده حکم با تلقی عمل غیر اخلاقی وکیل در معرفی مال غیر بعنوان مال متعلق به محکوم علیه بعنوان یک جرم مدنی و ضرورت برخورد با این عمل غیر اخلاقی به جهت قابلیت اجرا نبودن مقررات پیش بینی شده در مرامنامه اخلاق وکالتی ناگزیر شده است برای توجیه مسئولیت مدنی وکیل وی را از وابستگان دادگاه که مرتکب یک تخلف اداری شده است معرفی نمایند.[۱۱۵] بعبارت دیگر از ارتباط حرفه وکالت با نظم قضائی کشور این استنتاج را نموده است که وکیل دادگستری در حکم کارمند قضایی است.

نکته شایان ذکر در مورد تخلف وکلای دادگستری از آیین نامه های انضباطی ارتباط این قبیل تخلفات با ارکان دعوی مربوط به مسئولیت مدنی وکیل است. به عبارت دیگر باید دید آیا با اثبات تخلف انتظامی وکیل شاکی شکایت انتظامی می تواند مانند موردی که در مواد۱۱و۱۲ قانون آیین دادرسی کیفری پیش بینی شده است به تبع محکومیت انتظامی مطالبه ضرر و زیان مادی و معنوی نماید.

طبق ماده ۹ق.آ.د.ک. شخصی که از وقوع جرمی متحمل ضرروزیان می شود مدعی خصوصی وشاکی نامیده می شود .

در نظام های حقوقی که آیین نامه های انضباطی وکلا مستند به قانون ماهوی نیست دادگاه ها در توجیه مسئولیت مدنی وکلا مجاز نیستند به این آیین نامه ها استناد نمایند. بلکه در هر دعوی مرتبط با مسئولیت مدنی ناگزیر باید حکم قضیه را مستقیما از قوانین موضوعه استنباط کنند. از باب مثال در کانادا به استثنای ایالت کبک که اخیرا آیین نامه اخلاق حرفه ای وکلا توسط مراجع صلاحیتدار قانونی تصویب گردیده است در سایر ایالات این مقررات فاقد ضمانت اجرا است. در اتریش علیرغم اینکه مسئولیت وتعهدات وکیل عمدتا در قانون تاسیس کانون وکلای اتریش مصوب۱۸۶۸ معروف به(RAO ) و و قانون انضباطی وکلا مصوب ۱۸۷۲معروف به( DST) پیش بینی شده است لیکن دادگاه های حقوقی در دعاوی مسئولیت مدنی به اصول کلی پیش بینی شده در مواد۱۳۰۰و۱۲۹۹قانون مدنی استناد می نمایند و رای مراجع انتظامی وکلا را برای خود الزام اور نمی دانند.

لیکن مقررات(model code)و(model rules) آمریکا که به تایید کانون وکلای ایالتها رسیده باشد ضمانت اجرای قانونی داشته و تخلف از آنها مالا موجب مسئولیت مدنی وکیل است.[۱۱۶]

در حقوق ایران با توجه به اصل استقلال مراجع قضایی در صدور حکم واعتبار حکم مراجع جزائی در دادگا های حقوقی که به صورت یک استثناء بطور تلویحی در ذیل ماده۲۲۷ قانون آیین دادرسی مدنی پیش بینی شده است چون آراء مراجع انتظامی وکلا صرفا در حد یک مرجع اختصاصی قابل ترتیب اثر می باشد بنابراین بنظر می رسد دادگاهای حقوقی در رسیدگی به دعاوی مربوط به مسئولیت مدنی وکلا آراء این مراجع را نمی توانند دلیل قطعی بر مسئولیت وکیل تلقی نمایند زیرا گذشته از آنچه در مورد استقلال دادگاه ها بیان گردید دعوی مسئولیت مدنی دارای ارکان خاص خود بوده که ارتکاب تقصیر یکی از آنهاست و رکن های دیگر آن یعنی ورود ضرر ورابطه سببیت بین آن و تخلف انتظامی وکیل از سوی دیگر باید به اثبات برسد بنابراین دادگا های حقوقی آراء مراجع انتظامی را در حد یک دادگاه اختصاصی برای احراز تقصیر او می توانند مورد لحاظ قرار دهند نه بیش و زیان دیده از تخلف انتظامی وکیل دادگستری باید ورود خسارت را توام با وجود رابطه سببیت بین آن و تخلف انتظامی وکیل نیز به اثبات رساند.

بدیهی است این مطلب بدان معنا نیست که برای طرح دعوی مسئولیت مدنی الزاما زیان دیده از تخلف انتظامی ناگزیر است قبلا از طریق شکایت انتظامی تقصیروکیل را درانجام وظایف خود به اثبات رساند بلکه برعکس هر زیان دیده از اعمال زیانبار وکیل می تواند مستقیما به دادگاه های حقوقی مراجعه و دادخواهی نماید در این صورت دادگاه برای احراز صحت دعوی ناگریز خواهد بود ارتکاب تقصیر وکیل را نیز شخصا احراز کند.

اما این سوال هنوز مطرح می باشد که آیا در صورت عدم احراز تخلف انتظامی وکیل توسط مراجع انتظامی وکلا زیان دیده می تواند در قالب دعوی مسئولیت مدنی یک بار دیگر موجبات رسیدگی به تخلف وی را در دادگا های حقوقی فراهم نمایند؟

به اعتبار اینکه دامنه شمول اعتبار امر محکوم بها را تا کجا می توان تسری داد این سوال پاسخهایی متفاوتی را به دنبال دارد زیرا تاسیس مراجع انتظامی وکلا به موجب قانون بوده و تصمیمات آنها را در حد صلاحیت خود باید معتبر و قانونی شمرد و وانگهی چون آراء را نمی توان بکلی در احراز تخلف نادیده گرفت. لیکن از آنجایی که در احراز تخلف وکیل از نظامات آیین نامه ای در برخی موارد فضای حاکم بر رسیدگی شبیه شرایط حاکم بر دادگا های جزایی از جهت احراز سوء نیت وعمد وکیل در تخلفات ارتکابی می باشد ولی در دعاوی مسئولیت مدنی صرف اثبات تقصیر مرتکب قطع نظر از عمدی یا غیر عمدی بود ن آن کافی است از این جهت می توان پاسخ فوق را مثبت دانست.

۴-۱- تعهد وکیل به صداقت و راستگویی نسبت به موکل

صداقت در گفتار و کردار برای انسان،در هر موقعیت شغلی که باشد، یک تکلیف اخلاقی و مذهبی است که تخلف از آن گناه تلقی می شود.نفوذ این ارزش در اعماق وجدانها به حدی است. که افراد لاابالی جامعه نیز، در روابط اجتماعی خودفانتظار دارند دیگران با آنها صادقانه برخورد نمایند. لیکن این خصلت این خصلت در مورد حرفه وکالت که اساس آن مبتنی بر اعتماد موکل به صداقت و امانت داری است، از اهمیت ویژه ای برخوردار است خاصه آنکه در شرایط موجود که حقایق باید از برخورد استدلالهای متضاد کشف گرددف غالبا صداقت وکیل مورد تردید قرار می گیردف زیرا هنگامی که وکیل براساس توجیهات گارشناسی خود، آماده پذیرش وکالت هر یک از دو طرف دعوی باشد،این توهم ایجاد میگردد که وی بیشتر نقش یک بازیگر را ایفا می کند تا یک شخص معتقد به اصول عدالت را.

برای گریز از بدگمانی، رویه براین است که وکیل باید،پیش از قبول وکالت دعوایی، مانند یک قاضی بی طرف بدون تعصب نسبت به هر یک از طرفین، به موضوع مورد اختلاف بنگرد و چون موکلین معمولا در بیان مطلبف حقایق را آنگونه که خود می اندیشید، برای وکیل بازگو می کنند و در بسیاری موارد از ذکر نکاتی که حقانیت آنان را معرض تردید قرار دهد، خودداری می نمایند، لازم است وکیل با طرح سوالهای ظریف، بی آنکه اثری از اعتماد خود را به اظهارات موکل نشان دهد، حقیقت را در لا به لای پاسخ های وی کشف نماید، حتی فرض خوش بینانه این قضیه این است که موکلین فاقد اطلاعات و تجربه حقوقی، قدرت تشخیص نکات مهم قضیه را از بعد حقوقی ندارند و فقط مطلبی را که به نظر خودشان مفید است با اهمیت تلقی نمایند و آن را با وکیل در میان بگذارند

اهمیت در مسئله بقدری است که دادگاههای اتریش قصور وکیل را در کشف حقیقت از طریق موکل موجب مسئولیت وی دانسته اند.[۱۱۷]

تحقیق برای کشف حقیقت، به معنای تردید در اصالت اسنادی که موکل به وکیل خود ارائه می دهد، و یا صحت مطالبی که او در مورد زمان و مکان وقوع حادثه، ویا عیوب کالایی که دریافت کرده است ،بیان میدارد و بطور کلی حسن نیت او در دعوی نیست، زیرا نه تنها دسترسی وکیل به این حقایق دشوار می باشد، چنانچه وکیلی تا این حد به گفتار موکل خود تردید نشان دهد، موجب سوء ظن متقابل او نسبت به خود می گردد. لیکن کشف مسلیل مربوط به نوع قرارداد و محل انعقاد آن و طرف دعوی از وظایف وکیل است که باید قبل از فبول وکالت از طریق تحقیق از وی اطلاعات لازم را کسب نماید زیرا این قبیل مسائل ازعهده تشخیص افراد غیر حقوقدان خارج است ونمی توان در مورد آنها به اطلاعات خامی که موکل بیان می نماید اکتفا نمود.

در ماده ۴۵ قانون وکالت مقرر شده

وکلا باید اثر قانونی عدم پیشرفت دعوی موکل را که نسبت به آن قبول وکالت می نمایند،اعم از امور حقوقی و جزایی، مخصوصا در اقامه دعوایی جزایی و دعاوی جعل و اعسار، قبل از تنظیم قرارداد حق الوکاله، به موکل خاطر نشان نماید

هر چند منطوق این مادهف در مقام بیان تعهد وکیل مبنی برخاطر نشان کردن اثر عدم پیشرفت دعوی است، لیکن تلویحا متضمن این معنا نیز هست که وکیل باید بطور کلی امکان پیشرفت دعوی را برای موکل خود، صادقانه بیان نماید، زیرا چنانچه موکل براساس گفتار وکیل خود، از عدم حصول نتیجه مطلوب ، در دعوایی که قصد اقامه آنرا دارد، اطمینان یابد،قطعا حاضر به تنظیم قرارداد وکالت نسبت به یک موضوع عبث نخواهد بود

به همین دلیل در مواردی که شانش پیشرفت دعوی بطور کلی وجود ندارد،این بیان وکیل که امکان پیشرفت دعوی زیاد نیست دلیل عدم صداقت وکیل تلقی شده است. این مورد یک اماره درصورت بروز اختلاف بین وکیل و موکل علیه وکیل جاری است، زیرا فرض این است که هیچ موکل معقولی،در صورت آگاه بودن از نتیجه دعوی و یا احتمال قوی بر نتیجه بودن آن، حاضر به تقبل هزینه های مربوط به آن نمی گردد.

۴-۱-۱- تعهد وکیل به صداقت داشتن در برابر موکل

با توجه به اینکه وکیل دادگستری خدمات حقوقی متنوعی به مراجعین خود ارائه می دهد از قبیل مشاوره حقوقی تنظیم اسناد و قراردادهای دو و چند جانبه قبول وکالت در دعاوی و در برخی موارد قبول داوری در اختلافاتی که طرفین علاقمند به حل و فصل آنها در خارج از دستگاه قضایی هستند بنابراین تعهد وی در رعایت صداقت حرفه ای در هر یک از موقعیت های ذکر شده جداگانه ای باید مورد بررسی واقع شود.

۴-۱-۱-۱- تعهد وکیل به صداقت داشتن در موقعیت مشاوره

لزوم صداقت در مشاورات حقوقی ایجاب می نماید که وکیل نسبت به موضوع مشاوره بی غرضانه اظهار نظر نماید و حقایق مربوط به انرا منصفانه بیان کند تا طرف مشاوره در موضوع گیریهای خود دچار اشاباه نگردد.[۱۱۸]

بنابراین کتمان ضعف مو قعیت قانونی وی که منجر به تشویق و تحریض ناروای او به طرح دعوی یا اقدامات قضایی دیگر گردد از موارد نقض تعهد مربوط به رعایت صداقت حر فه ای است.

در موردی که موضوع مشاوره دارای ابعاد اقتصادی و سیاسی نیز می باشدوکیل باید این موضوع را به طرف مشاوره خود خاطر نشان سازد و چنانچه شخصا از پیش بینی آثار و تبعات غیر حقوقی آن عاجز است ضرورت مشاوره با افراد صاحبنظر در این زمینه را به وی تذکر دهد.

طبق قاعده۴-۱ از (modele rule)[119] آمریکا حتی در مواردی که طرف مشاوره وکیل یا موکل وی راسا تصمیمی اتخاذ می نماید که انجام ان از نظر قضایی به زیان او تمام خواهد شد و وکیل وی از جریان ان اگاه می باشد سکوت و بی تفاوتی او از موارد مسئولیت وکیل محسوب می گردد وچنین وکیلی فقط در صورتی می تواند از مسئولیت ناشی از نابخردانه طرف مشاوره یا موکل خود مبری شناخته شود که اثبات نماید آثار عمل خلاف موکل خود را قبلا به وی گوشزد کرده است.

توجیه مسئولیت وکیل در چنین مواردی بر اسا تایید ضمنی اقدام موکل استوار است.خاصه انکه وکیل در موقعیت حرفه ای خود در دستگاه قضایی مسئولیت صیانت از قانون و اجرای عدالت را نیز دارا می باشد.

۴-۱-۱-۲- تعهد وکیل به رعایت صداقت در تنظیم سند

در این موقعیت وکیل باید حافظ منافع اطراف قرار داد باشد و خود را امانتدار همه انها بداند.مواد قرار داد تنظیم شده را با بیانی ساده برای افراد عادی قابل درک و فهم باشد به انان تفهیم نماید و همه اثار وتبعات قانونی تعهدات متقابل طرفین قرارداد را توضیح دهد .قصور وکیل از انجام این مهم ممکن است قرینه بر عدم صداقت وی تلقی گردد. به همین دلیل بند۲-۲ از(model role)ایالات متحده امریکا برای حصول اطمینان از رعایت اصل صداقت در تنظیم قراردادها توسط وکیل احراز سه شرط ضروری دانسته است:

۱-وکیل باید صراحتا امتیازاتی را که با تنظیم یک قرارداد معین هریک از طرفین کسب می نمایند و نیز تعهدات متقابلی که برای انان از قرار داد ناشی می شود برای ایشان توضیح دهد. به طوری که طرفین قرارداد بر اساس توضیحات وکیل با اگاهی کامل بتوانند در مورد رد یا قبول چهار چوب قرارداد پیشنهادی وکیل اتخاذ تصمیم نمایند.

۲-وکیل باید شخصا از توازن و تعادل امتیازات طرفین قرارداد اطمینان حاصل نماید و چنانچه در پاره ای از موارد رعایت این توازن به جهتی از جهات امکان پذیر نباشد دلیل توجیهی آنرا در قراردادها منعکس نماید.بنابراین هر گونه عدم توازن قراردادی در اسنادی که وکیل تنظیم می نماید موجب می گردد که صداقت وی در تنظیم انها مورد سوء ظن واقع شود.

۳-وکیل می بایست از اعتماد طرفین قرارداد و تفویض این اختیار از ناحیه انان بخود در تنظیم قرارداد اطمینان حاصل نماید و مخصوصا این نکته را به انان تذکر دهد که تکلیف مربوط به وفاداری وکیل به موکل و نیز الزام قانونی وی به حفظ اسرار انان در چنین مواردی قابل اعمال نمی باشد وچنانچه قراداد مزبور منجر به بروز اختلاف بین طرفین شود وی می تواند حسب مورد به نفع یکی از انان شهادت دهد یا مطالبی را که به عنوان اسرار طرفین و مرتبط با قرارداد تنظیمی بوده است به دستور مقامات قضایی افشاء نماید.

لیکن در حقوق امریکا چنین وکیلی طبق بندmodel code 2-2© قبول وکالت یکی از طرفین قرارداد را ندارد.

۴-۱-۱-۳- تعهد وکیل به رعایت صداقت در وکالت دعاوی

علاوه بر انچه که قبلا در این باره بیان گردید تعهد وکیل به صداقت در قبول وکالت اشخاص چهره های متفاوتی به خود می گیرد که می توان انرا به شرح زیر خلاصه نمود:
۱-وکیل باید به توانایی های علمی خود برای دفاع از دعوایی که به او ارجاع می گردد اطمینان داشته باشد و در صورت نا کافی بودن اطلاعات وی در موضوع دعوی با صداقت به عجز خود از انجام موضوع وکالت اقرار نماید وصراحتا این مطلب را به موکل خود اعلام نماید.

در حقوق کشور بلژیک این تعهدراتعهد پیش قراردادی

(pre-contractual obligation) وکیل می دانند. به همین دلیل مسئولیت ناشی از نقض آنرا از نوع مسئولیت غیر قرادادی می شمارند.[۱۲۰]

بنابراین چنانچه که وکیل علیرغم عدم توانایی علمی و مهارت فنی خود وکالت دعوایی را بپذیرد و دعوی مزبور به جهت ضعف علمی وکیل و ایراداتی که به کیفیت طرح آن وارد بوده است منجر به نتیجه مطلوب نگردد و حق مورد مطالبه در طول دادرسی مشمول مرور زمان گردد وکیل مسئول جبران خسارتی که از این جهت متوجه موکل می شود خواهد بود.

۲-همانگونه که در مورد پزشکان آگاه نمودن مریض از عواقب و خطرات اعتمال ناشی از عمل جراحی یک وظیفه شغلی برای پزشک تلقی می گردد چنانچه علیرغم تکلیف قانونی مندرج در ماده۴۵ قانون وکالت عدم موفقیت در پیشرفت دعوی توسط وکیل برای موکل تببین نشود این اقدام از باب غرور منشاء مسئولیت وکیل در برابر موکل خواهد بود زیرا در هر مورد که بر اثر جهل بواقع زیانی متوجه کسی گردد و عامل این جهل تدلیس دیگری باشد مغرور کننده ضامن خسارت وارد به مغرور می باشد.[۱۲۱] هر چند مسئولیت چنین وکیلی را با قاعده تسبیب نیز می توان توجیه نمود.

حتی در مواردی که مغرور کننده قصد فریب نیز نداشته باشد لیکن اعمالی که انجام می دهد باعث غرور دیگری شود باز هم مسئول جبران خسارت ناشی از غرور می باشد زیرا رابطه عرفی بین کار او و گول خوردن زیان دیده وجود دارد و در نظر عرف می توان اورا مغرور کننده دانست.[۱۲۲]

به همین دلیل در حقوق بلژیک چنانچه وکیل بر خلاف صداقت موکل را تحریک به طرح دعوی نماید علاوه بر اینکه اقدام وی در روابط بین انها یک خطای قراردادی محسوب می گردد طرف دیگر دعوی نیز می تواند از باب ضمان قهری از چنین وکیلی مطالبه خسارت نماید.

حتی در رویه دادگاه های امریکا در صورتی که ثابت شود وکیل با علم به نادرست بودن اظهار نظر حقوقی خود موکل خود را تحریک به طرح دعوی یاشکایت نموده است عمل ارتکابی او را کلاهبرداری می دانند و در ایالت تگزاس چنین وکیلی را مشمول قانون تقلب در کسب می دانند.

۳- با وجودی کع وکیل در حدود اختیارات موضوع ماده ۶۲ قانون آئین دادرسی مدنی باید طبق دستورات موکل عمل نمایدلیکن چنانچه اعمال نظرات اورا خلاف مصلحت تشخیص دهد باید صریحا تبعات و عواقب نا مطلوب انرا به وی گوشزد نماید.در غیر اینصورت مسئولیت ناشی از اجرای این قبیل نظرات نا اگاهانه موکل متوجه او خواهد بود.[۱۲۳]

در حقوق المان بر ضرورت برخورد صادقانه موکیل یا موکلا بقدری تاکید شده است که دادگاهها اصرار دارند وکیل در زمان تنظیم وکالتنامه با موکل حتی باید حقوق موکل را در صورت تخلف وی از تعهدات حرفه ای خود نیز به او تذکر دهد.لیکن این موضوع در رویه دادگاههای سایر کشور های اروپایی ظهور کافی پیدا نکرده است .

۴-در کشور های اروپایی که فرهنگ مشاوره حقوقی در مسائل اقتصادی نفوذ چشمگیری داشته و پدیده ای نو به نام بهداشت حقوقی را به منظور جلوگیری از بروز اختلاف و طرح دعاوی احتمالی در اینده به وجود امده است.

اصطلاح (conflict of interests )یا تعارض منافع مراجعین دفاتر حقوقی از زمینه های اصلی بروز دعاوی مسئولیت مدنی علیه وکلاء به جهت انحراف از تعهد صداقت وکیل در برابر موکل است زیرا در بسیاری از موارد ممکن است وکیل طرف مشاوره طرفین یک مسئله حقوقی یک فرد معین باشد در این صورت از یک سو وکیل باید نسبت به شخصی که زودتر با وی نسبت به موضوع مورد اختلاف مشاوره نموده است وظیفه وفاداری یا(devoir de fidelite ) خود را بعدا نسبت به ان بحث خواهد شد بجا اورد از سوی دیگر در مورد شخص دوم تعهد به صداقت را اعمال نماید.

دادگاههای فرانسه نسبت به این تعهد وکیل حساسیت فوق العاده از خود نشان می دهند و این وظیفه را نسبت به موکلین بالقوه وکیل نیز تسری می دهند.

بنابراین در مواردی که وکیل طرف مشاوره شخصی قرار می گیرد که طرف دیگر دعوی از مراجعین دائمی دفتر وکالت وی باشد و احتمال دارد کع در صورت بروز اختلاف وکالت چنین دعوایی را از ناحیه او بپذیرد باید این موضوع را صادقانه به کسی که راجع به دعوی احتمالی مزبور با او مشاموره می نماید تذکر دهد.

حتی در موتردی که وکیل با حق توکیل غیر انجام امور موضوع وکالت را به وکیل دیگری تفویض می نماید باید از عدو تعارض منافع بین موکلین سابق آن وکیل و موکلی که به وی معرفی می نمایند اطمینان پیدا کند.

۵-در موتردی که چندین نفر در یک دعوی به یک وکیل تفویض وکالت می نمایند رعایت اصل عدم تعارض منافع انان برای وکیل اهمیت بیشتری پیدا می کند زیرا در بسیاری از این قبیل دعاوی دفاع از یکی از انان بطور غیر مستقیم و ناخواسته موقعیت دفاعی دیگری را تضعیف می نمایند.

مثال:دو نفر به اتهام ارتکاب جرم تحت تعقیب قرار می گیرند و شاکی در شکوائیه خود یکی از انان را مباشر دیگری را آمر قانونی قلمداد می نماید.بدیهی از در صورت ثبوت وقوع جرم دفاع وکیل از هر دو متهم پرونده صادقانه نخواهد بود زیرا به هر نسبت دفاع از یکی از انان قوت یابد این امر منجر به تضعیف موضوع دیگری خواهد بود.به همین دلیل فرض عدم صداقت وکیا در دفاع توام از چنین موکلینی همواره وجود دارد وادعای وکیل مبنی بر اینکه علیرغم اعلام تعارض منافع انان موکلین مزبور حق اعتراض خود را در این زمینه اسقاط کرده اند غیر مسموع است زیرا هیچ شخص عاقلی چنانچه بطور کامل از تاثیر متقابل دفاع وکیل از هریک از انان آگاه گردد از حق اعتراض خود در این مورد صرفنظر نخواهد کرد.

مسئله مربوط به تعارض منافع به حدی مهم است که می توان احکام انرا به مواردی که یک وکیل حسب در خواست طرفین دعوی اقدام به تنظیم قرار داد سازش بین انان می نماید تسری داد.[۱۲۴]

زیرا در چنین مواردی وکیل مزبور قطعا به دلیل ارتباط وکالتی که با یکی از انان دارد با بهره گرفتن از مهارتهای حقوقی خود سعی در تضمین هر چه بیشتر حقوق موکل خود خواهد نمود در حالی که طرف دیگر دعوی در نقش جدیدی که وکیل در تنظیم قرارداد ایفاء می نماید یکی از مراجعین دفتر حقوقی او محسوب خواهد شد و چنین وکیلی در موقعیت جدید وظیفه حفظ حقوق اورا نیز دارد و چون در بسیاری از موارد تامین حقوق کامل طرفین توسط وکیل در حد بسیاری دشواری است بناچار مورد را باید مشمول اصل مربوط به تعارض منافع دانست.

به همین اعتبار طبق یک دکترین حقوقی که اخرین در امریکا پیدا شده است ممنوعیت ناشی از اصل تعارض منافع را به موردی که یک شخص بخواهد وکالت خریدار یا فروشنده را تواما در ماملا اموال غیر منقول داشته باشد تسری می دهند. لیکن باید اذعان داشت در مواردی که هیچ نوع رابطه وکالت بین وکیل و مراجعه کنندگان دفتر حقوقی وجود نداشته و انان بی انکه دعوایی مطرح باشد وکیل مزبور را صرفا جهت تنظیم قرار داد دو یا چند جانبه انتخاب می نمایند فرض وجود تعارض منافع منتفی خواهد بود بدیهی است در چنین حالتی وکیل متعهد به رعایت تعهد مربوط به اصل صداقت و حفظ منافع طرفین خواهد بود.

اصل عدم تعارض منافع در ردیه دادگاههای امریکا بیشتر از کشور های دیگر مورد توجه قرار می گیرد و دلیل ان گستردگی خدمات حقوقی در این کشور و ارتباط وکلا با طیف وسیعی از افراد و شرکت ها ومالا بروز تعارض منافع بین انان در بهره گیری از خدمات حقوقی وکلا می باشد.به همین جهت توجه و وسواس دادگاههای امریکایی نسبت به این موضوع در پاره ای موارد منجر به صدور آراءجالب توجهی شده است.از باب نمونه طبق یکی از آراء صادره دادگاه اقدام وکیلی که موکل خود را بدون قصد کلاهبرداری ترغیب به انجام معاملات قطعی و اجاره ای با شرکتی که خود در ان ذی نفع بوده است نموده ولی ذی نفع بودن خود را در این معاملات افشاء نکرده بوده است از مصادیق تعارض منافع تشخیص داده است. ۲حتی به موجب یکی دیگر از رویه های قدیمی دادگاههای امریکا وکیل از تنظیم وصیت نامه برای اشخاصی که شخص وکیل را موصی له قرار داده باشند منع شده است و توجیه ابتدائی این ممنوعیت را احتمال تحت تاثیر قرار گرفتن موصی از ناحیه وکیل می دانند.[۱۲۵]

در ایران از بین موارد فوق صداقت وکیل در اعلام درجه احتمال پیشرفت دعوی و اجتناب ازطرح دعاوی بی اساس از اهمیت بیشتری برخوردار است و انتظار جامعه از دارندگان شغل وکالت در این زمینه بیشتر است. برای تعیین اینکه با چه میزان احتمال پیشرفت دعوی وکیل مجاز به قبول وکالت مربوط به ان می باشد ضابطه خاصی وجود ندارد. وکلای محتاط که تاثیر عوامل جنبی غیر قابل پیش بینی را در نتیجه نهایی دعوی در طول دوران وکالتی خود به کرات آزموده اند درجه احتمال لازم برای قبول دعوی را بیش از ۷۰% می دانند و این در حالتی است که در بعضی موارد با اعمال این ضریب اطمینان نیز نتیجه دعوی عکس انچه با احتیاط کامل پیش بینی شده است بروز می نماید.

لیکن نکته ای که نمی توان در ان تردید داشت این است که صرف پیش بینی احتمال پیشرفت دعوی شرط کافی باری قبول وکالت نیست بلکه حیثیت شغلی وکیل و مضمون سوگندی که او یاد کرده است. ایجاب می نماید وکیل قبل از هر چیز به حقانیت موکل خود ایمان داشته باشد و آنرا ضابطه اصلی قبول وکالت دعاوی قرار دهد. زیرا در کنار تعهدی که او به رعایت صداقت نسبت به موکل خود دارد در باربر دستگاه قضایی کشور نیز ملتزم به راستگویی و صداقت و دفاع از حق است که درباره ان در گفتار دوم بطور مشروح بحث خواهد شد.

به هر حال کانون وکلای دادگستری مرکز به منظور اجبار غیر مستقیم وکلا به رعایت مضمون ماده۴۵ قانون وکالت اخیرا فرم متحدالشکلی را برای تنظیم قرارداد وکالت به وکلا ابلاغ نموده است که در یکی از بندهای این فرم پیشنهادی وکیل باید میزان پیشرفت دعوی مربوطه رادر ستون معینی قید نماید.هر چند استفاده از فرم پیشنهادی در تنظیم قراردادهای وکالت جنبه الزام اور نداشته لیکن در صورت بروز اختلاف بین وکیل وموکل یا طرح شکایت انتظامی از وی به مراجع انتظامی کانون وکلا چنانچه قرارداد وکالت منطبق بر فرم پیشنهادی نباشد این امر در مراجع مزبور قرینه بر عدم رعایت ماده۴۵ قانون وکالت از طرف وکیل تلقی می گردد.

رعایت امانت در جریان انجام امور موضوع وکالت نیز مانند اصل تعهد به صداقت یکی از تعهدات قانونی وکیل در برابر موکل است.طبق ماده۶۶۷ قانون مدنی وکیا باید رعایت غبطه و صلاح موکل خود را بنماید.بنابراین در مواردی که وکیل حتی اختیار مصالحه و سازش راهم از موکل خود در تعقیب یک دعوی کسب نموده باشد این اختیار بطور ضمنی مقید به لزوم رعایت مصلحت موکل خواهد بود.

در ماده ۴۱قانون وکالت در این مورد مقرر گردیده است:

در صورتی که خیانت وکیل نسبت به موکل ثابت شود از قبیل اینکه وکیل با طرف موکل ساخته وبالنتیجه حق موکل را تضییع نماید به محرومیت از شغل وکالت محکوم خواهد شد و موکل می تواند خسارت وارده به خود را از او مطالبه نماید.

بدیهی است تعهد وکیل به رعایت امانت به شرحی که در ماده ۴۱ قانون وکالت پیش بینی شده است نه تنها وی ار ملتزم به اتخاذ روش شرافتمندانه در اعمال حق موکل می نمایدبلکه این تکلیف را نیز برای او ایجاد می کند که حتی مرتکب اشتباهی که متضمن ورود زیان به موکل وتضییع مصلحت او باشد نگردد.لیکن چون این تعهد وی از مصادیق تعهد به وسیله است و از او جز اینکه در حدود متعارف باری رعایت مصلحت موکل خود تلاش نماید نمی توان انتظار داشت.بنابراین اثبات عذم انجام تعهد مبنی بر رعایت مصلحت از ناحیه او با موکل اسیت و بر عکس تعهد وکیل به رعایت اصل صداقت در مواردی که به تفکیک بیان گردید از مصادیق تعهد به نتیجه است که با اثبات هر یک از موارد مزبور تخلف وی از انجام تعهد خود محرز می گردد.

۴-۱-۲- تعهد وکیل به انجام مراقبت های لازم در تعقیب دعوی

تشریفات دادرسی عمدتا به منظور حفظ حقوق طرفین دعوی و جلوگیری از تضییع حق دفاع از انان ودر نهایت حصول ظن قوی مبنی بر اجرای عدالت در فصل خصومت است. گذشته از این جلوگیری از اطاله دادرسی ایجاب می نماید جریان رسیدگی به دعوی ازیک برنامه زمان بندی شده تبعیت نماید. به همین جهت رعایت مواعد پیش بینی شده در قانون ایین دادرسی مدنی و قوانین دیگر از اهمیت ویژه ای برخوردار است و از انجایی که از جمله تخصص های وکیل دادگستری آگاهی از این مواعد است یکی از تعهدات ضمنی وی نیز انجام مراقبت های لازم از دعوی موکل از این جهت می باشد.

تعهد وکیل از این جهت تعهد به نتیجه است. بعبارت دیگر هیچ عذر و بهانه ای از وی برای تخلف از این تعهد جز عوامل و حوادث قاطره پذیرفته نیست . بنابراین باید از کلیت این نظر که به غلط شایع شده است همه تعهدات وکیل تعهد به وسیله است کاست زیرا در مواردی که وکیل ملزم به انجام کار خاصی در مهلت قانونی معینی است چگونه می توان مسئولیت اورا صرفا به تلاش باری انجام ان کار در مهلت تعیین شده محدود کرد وبار اثبات تخلف وی را بعهده موکل گذاشت؟
بعبارت دیگر همانگونه که تعهد وی به رعایت اصل صداقت و امانتداری با ارتکاب هر عملی که شائبه خیانت و نقض عهد داشته باشد نقض شده تلقی می گردد صرف انجام نیافتن فعل مورد تعهد از ناحیه وکیل در مهلت مقرر قانونی نیز مثبت تخلف وی از تعهدات قانونی و قراردادی اوست.

علاوه بر رعایت مواعد قانونی حسن جریان دادرسی و اجتناب از تاخیر در رسیدگی و تجدید جلسات غیر ضروری مراقبتهای دیگر را از سیر پرونده ایجاب می نماید مانند حصول اطمینان از وصول استعلام های قانونی دادگاه از مراجع ذیصلاح مطالبه پرونده های استنادی طرفین ابلاغ صحیح اخطاریه ها و….که این امور عمدتا به وظایف اداری دادرسی دادگاه در نظارت مستمر او بر جریان امور دفتری مربوط می گردد.[۱۲۶] لیکن چون به دلیل تراکم کار دادرس دادگاه امکان انجام این جنبه از وظایف خود را دقیقا ندارد و کارمندان دفتر دادگاه نیز با معاذیر مشابه نسبت به این جنبه از وظایف خود کمتر احساس مسئولیت می نمایند در دعاوی که توسط وکیل مطرح می گردد مسئولیت این نظارت بعهده وی قرار می گیرد زیرا یکی از انگیزه های اصلی اصحاب دعوی در مراجعه به وکیل برای تعقیب دعوی انها اعمال این قبیل نظارت ها و مراقبت از حسن جریان اداری پرونده است که می تواند در سرعت بخشیدن به جریان دادرسی موثر واقع شود.

بنابراین هر چند در قراردادهای وکالت این شرط مورد تصریح واقع نمی شود و وکیل هیچ گونه مسئولیتی را در مورد طول زمان دادرسی نمی پذیرد لیکن اعمال نظارت و انجام مراقبت های لازم به منظور جلوگیری از تجدید وقت های غیر ضروری به جهت امور دفتری را نمی توان خارج از تعهدات وکیل دانست.بلکه همانگونه که مسئولیت قاضی علاوه بر انجام رسیدگی های قضایی و تمیز حق از باطل اعمال مدیریت صحیح نسبت به جریان امور دفتری دادگاه به منظور احماق حق نیز می باشد وکیل نیز علاوه بر وظیفه دفاع قضایی از موکل برای استیفای حق تضییع شده وی این مسئولیت را پذیرفته است که انجام یک دادرسی روان را تا انجا که مربوط به توانایی وی در رفع موانع اداری جریان دعوی است تضمین نماید.

بطور کلی وظایف و تعهدات وکیل در اعمال مراقبت های لازم از جریان دعوی را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:

۱-رعایت مواعد قانونی در طرح دعوی و شکایت و تهیه و تسلیم مدارک در مهلت های مقرر.

۲-اعمال مراقبت در حسن جریان امور دفتری دعوی قبل از حلول اوقات رسیدگی.

۳-حضور در جلسات دادرسی.

۴-۱-۲-۱- رعایت مواعد قانونی

عدم رعایت مواعد قانونی در طرح دعوی وشکایت می تواند در بسیاری از موارد ورود خسارت به ذی نفع را موجب گردد و مالا یکی از زمینه های طرح دعوی مسئولیت مدنی علیه وکیل واقع شود.[۱۲۷]

رعایت مواعد قانونی در مواردی که امکان طرح دعوی به جهت شمول مرور زمان ویا انقضاء مهلت تجدید نظر خواهی نسبت به احکام ویا تصمیمات شبه قضایی پاره ای کمیسیونها منتفی می گردد بیشتر اهمیت پیدا می کند به همین دلیل الزام وکیل به رعایت مواعد قانونی حتی در صورتی که از وکالت موکل خود نیز استعفا نموده باشد به قوت خود باقی می ماند.به موجب ماده۶۷ قانون وکالت:وکیلی که در وکالتنامه حق دادرسی در دادگاه بالاتر هم به او داده شده است و مجاز برای دادرسی در دادگاه بالاتر باشد ویا حق تعیین وکیل مجاز برای دادرسی در دادگاه بالاتر داشته باشد هر گاه پس از صدور رأی ویا در موقع ابلاغ استعفا کند و از رویت استنکاف نماید موثر در امر ابلاغ نیست و ابتدای مدت پژوهش یا فرجام از روز ابلاغ به وکیل محسوب است و هرگاه از این حیث زیانی به موکل وارد شود وکیل مسئول خواهد بود…

قانونگذار ایران در ادامه این ماده از باب امکان انجام تعهد مربوط به رعایت مواعد قانونی توسط وکیل مستعفی دادخواست پژوهشی یا فرجامی وی را در حق موکل سابق او معتبر دانسته لیکن تکمیل آنرا بعهده موکل قرار داده است .

رعایت مواعد و استفاده از مهلتهای مقرر های قانونی برای حفظ حقوق موکل بقدری حائز اهمیت است که حتی در مواردی که وکیل شخصا استدلال دادگاه بدوی رادر رد دعوی موکل خود می پذیرد بدون جلب موافقت وی صرف نظر کردن از تجدید نظر خواهی از حکم صادره را ندارد و باید در مهلت مقرر قانونی نسبت به حکم مزبور درخواست رسیدگی پژوهشی یا فرجامی نماید.

دیوان عالی کشور فرانسه در یکی از آراء خود در این زمینه چنین اظهار نظر کرده است: وکیل نمی تواند به حکم صادره از دادگاه بدوی بدون کسب اجازه موکل خود تسلیم شود و اجازه دهد مهلت پژوهش خواهی از آن سپری گردد.به همین دلیل وکیلی را که مرتکب چنین تخلفی شده بود مسئول شناخته است.

این نظر در حقوق ایران نیز با توجه به ماده ۶۷ قانون وکالت قابل پذیرش است زیرا درج حق تجدید نظر خواهی نسبت به احکام و قرارهای صادره علیه موکل در وکالت نامه وکیل به معنای اختیاری بودن استفاده از این حق نمی باشد تا چنانچه وی شخصا عدم استفاده از این حق را به مصلحت موکل خود تشخیص دهد از ان استفاده نکند بلکه برعکس اختیارات مندرج در وکالتنامه وی تعهدات اورا در مقابل موکل مشخص می سازد.بنابراین وکیلی که علیرغم قابل تجدید نظر بودن حکم یا قرار از این حق اعراض نماید در واقع از حدود اذن خود تجاوز نموده و مسئول زیانهای وارده به موکل است.بعبارت دیگر وکیل با اخذ حق تجدید نظر خواهی از موکل در واقع تعهد به تجدید نظر خواهی از حکم یا قرار دادگاه در صورت لزوم نموده است.این نظر را در مورد استرداد دادخواست در دعاوی که تقدیم دادخواست در موعد معین اثر وضعی در تثبیت حق موکل دارد نیز باید پذیرفت.زیرا هر چند طبق ماده ۶۲ قانون وکالت:وکالت در دادگاهها شامل تمام اختیارات راجعه به دادرسی می گردد….واسترداد دادخواست از مواردی که طبق این ماده باید در وکالتنامه به آن تصریح گردد نمی باشد و وکیل می تواند در صورت مقتضی دادخواست خود را در مسترد نماید لیکن باید توجه داشت در صورتی که تقدیم دادخواست در تاریخ یا مهلت معین دارای آثار حقوقی خاص مانند قطع مرور زمان باشد وکیل بدون جلب موافقت موکل مجاز به استرداد چنین دادخواستی نخواهد بود و در صورت ارتکاب چنین اقدامی مسئول جبران خسارات وارده به موکل خود می باشد زیرا استرداد چنین دادخواست هایی از ناحیه وکیل در واقع مانند آن است که او رعایت مواعد قانونی مربوط به مرور زمان ویا مهلتهای اعتراض نسبت به تصمیمات قضایی یاشبه قضایی را نکرده باشد.

در پاره ای کشورها مانند فرانسه حتی در مواردی که وکیل در مقام مشاور حقوقی خدماتی را به مراجعین دفتر خود ارائه می دهد چنانچه مواعد قانونی مربوط به دعوی موضوع مشاوره را به آنان تذکر ندهد مسئول شناخته می شود و دادگاههای فرانسه دعوی مربوط به مسئولیت مدنی چنین وکیلی را می پذیرند.[۱۲۸]

در وهله نخست اتخاذ چنین رویه ای توسط دادگاه های فرانسه دشوار بنظر می رسید زیرا هر مسئولیتی مبنای دعوی قرار می گیرد از یک رابطه حقوقی منبعث از قانون یا قرداد نشأت می پذیرد ودر موقعتی که وکیل بدون ایجاد هر گونه رابطه حقوقی با مراجعین دفتر خود صرفا به سوالات انان در مورد یک موضوع حقوقی پاسخ می دهد و گاهی مراجعه کنندگان به دفتر وی همه حقایق مرتبط با موضوع را با وی در میان نمی گذارند توجیه مسئولیت وی در مورد مسئله ای که ممکن است حتی مورد سوال واقع نشده باشد غیر منطقی بنظر می رسید. بعبارت دیگر فرض تعهد مربوط به اعمال مراقبت وکیل نسبت به مواعد قانونی نسبت به موضوع مشاوره با منطق حقوقی سازگار نبود.به همین دلیل دادگاه های فرانسه که هنوز نتوانسته بودند قالب حقوقی خاصی برای خدمات مشاوره ای تدارک ببیند در توجیه مسئولیت مدنی وکیل نسبت به این موضوع با تکلف عمل می نمودند. لیکن همزمان با پیدا شدن دکترین مسئولیت حرفه ای در قرن۱۹ میلادی و متعاقب آن با مطرح شدن تئوری قرارداد مشاوره حرفه ای توسط ساواتیه حقوقدان فرانسوی در سال ۱۹۷۲ با انتشار کتاب ( les contracts de conseil professional en droit prrive)زمینه پذیرش مسئولیت وکیل در اعمال مراقبت های مربوط به مواعد قانونی حتی در روابط مشاوره ای آنان تثبیت گردید.

تئوریه ساواتیه بر این اصل استوار است که صاحبان مشاغل حرفه ای در معنای اصطلاحی آن که قبلا بیان گردید در زمان ارائه نظرات مشورتی تعهد راهنمایی کامل مراجعین خود و آگاه نمودن آنان نسبت به همه جوانب موضوع مشاوره پذیرفته اند.زیرا یکی از وویژگی های مشاغل حرفه ای احاطه انان به جزئیات موضوع و قدرت پیش بینی حالت های مختلف قضیه است و قصد مراجعین دفاتر وکلا از مراجعات خود به انان آگاهی یافتن از موقعیت حقوقی خود و پیش بینی احتمالات مختلفی که با تغییر شرایط انان قابل تصور است تا بدین ترتیب بتوانند تدابیر لازم را جهت حفظ منافع آتی خود اتخاذ نمایند.[۱۲۹] بنابراین همانگونه که وظیفه پزشک ابتدا تشخیص درست بیماری و انجام توصیه های لازم به شخص بیمار یا اطرافیان وی به منظور جلوگیری از پیشروی مرض و در نهایت تلاش برای مداوای بیمار است وظیفه وکیل در موقعیت مشاوره ای شبیه پزشک است و چنانچه از طرف مشاوره خود اطلاعات لازم را جهت ارائه یک نظر مشورتی جامع و کامل اخذ ننماید.

و این امر منجر به قصور در انجام توصیه های لازم برای رعایت مواعد قانونی در طرح دعوی و یا پاسخ به ان گردد می توان اورا مسئول دانست به همین دلیل طبق آراء متعددی که از دادگا های فرانسه صادر شده است تعهد مشاور حقوقی در مقابل مراجعین خود او را ملزم می سازد که راه های طرح دعوی مخصوصا مواعد قانونی مربوط به آنرا به انان تذکر دهد.

کثرت دعاوی ناشی ازاین مسئولیت موجب گردیده است در کشورهای اروپایی خدمات مشاوره ای به صورت مکتوب صورت پذیرد تا امکان اثبات انجام این تعهد حرفه ای برای وکیل در صورت طرح دعوی مسئولیت مدنی علیه وی وجود داشته باشد اهمیت تذکر این موضوع به طرف مشاوره بقدری حائز اهمیت است که برخی از حقوقدانان تعهد مزبور را به اعتبار تخصص و بصیرت وکیل در مسائل حقوقی یک ضرورت حرفه ای می دانند بطوری که آگاهی طرف مشاور را از وازین قانونی نیز دراین مسئولیت موثر نمی شمارند . بعبارت دیگر وکیل در هر حال قطع نظر از اگاهی طرف مشاوره باید اعمال مراقبت های لازم در رعایت مواعد را به وی تذکر دهد.[۱۳۰]

هر چند در آراء دادگاههای ایران اساسا سابقه ای از رسیدگی به این قبیل دعاوی وجود ندارد لیکن معلوم نیست در صورت طرح چنین دعاوی کیفیت احراز تخلف وکیل از این تعهد خود به چه صورت خواهد بود. زیرا در اغلب موارد مشاوره های حقوقی بصورت غیر مکتوب و اثر کتبی از پرسش و پاسخ طرفین مشاوره بجا نمی ماند بدیهی است در سازمانهای دولتی و شرکتهایی که نظرات مشاوره ای وکلا کتبا اخذ می گردد اثبات تخلف وکیل از این تعهد با مشکلی مواجعه نمی باشد.

برای ترویج روش صحیح مشاوره حقوقی در جامعه و اجتناب از مسئولیت های احتمالی ناشی از ان به نظر می رسد تهیه فرم های خاص مشاوره که با تکمیل ان توسط طرف مشاوره وکیل اطلاعات لازم را جهت ارائه یک نظر مشورتی جامع را از وی اخذ کند ضروری باشد. بکارگیری این روش نه تنها در مقابل دعاوی احتمالی اشخاص به مشاورین حقوقی پوشش دفاعی می دهد بلکه موجب می گردد انان نیز در اظهار نظرهای حقوقی جانب حزم و احتیاط را کاملا رعایت نمایند و با مشکلات حقوقی مردم مسئولانه تر برخورد کنند.

در تکمیل این بحث ذکر این نکته ضروری است که با وجودی که طبق ماده۷۴ قانون آیین دادرسی مدنی مدعی مکلف است رونوشت مدارک خود را ضمیمه دادخواست نماید ودادخواست و ضمائم مربوط به آنرا همزمان به مرجع قضایی مربوطه تسلیم نماید اما با توجه به سیاق عبارت مواد ۸۳ به بعد قانون موصوف طرح دعوی بصورت ناقص را قانونگذار ایران تجویز نموده است لیکن تکمیل این قبیل پرونده ها فقط در مهلتهای مقرر قانونی امکان پذیر است وچون عدم تکمیل انها در فرجه های قانونی منجر به رد دادخواست می گردد ودر نتیجه آثار حقوقی مربوط به طرح دعوی در مواردی که مقید به مهلت معینی باشد از بین می رود بنابراین قصور وکیل در تکمیل این قبیل دادخواست ها در حکم طرح نکردن دعوی در مهلت قانونی مقرر خواهد بود و در صورت ورود خسارت به موکل مسئول جبران آن می باشد. گذشته از این در پاره ای موارد مخصوصا در دعاوی تجدید نظر امکان طرح ناقص دعوی مورد سوء استفاده از نظام قضایی کشور و منطبق بر ماده۳۸ قانون وکالت می باشد. توضیح مطلب آنکه در برخی موارد افراد آشنا با دقایق مربوط به آیین دادرسی مدنی به منظور به تعویق انداختن زمان حصول قطعیت احکام و شروع آثار اجرایی آن با تقدیم دادخواست تجدید نظر ناقص و استفاده از مهلت های مربوط به تکمیل آن عملا باعث اطاله دادرسی می گردند که وکلا به موجب ماده۳۸ قانون وکالت از این اقدام منع گردیده اند.[۱۳۱] لیکن با توجه به اینکه این اقدام نسبت به طرف دیگر دعوی و نیز نسبت به نظام قضایی کشور عنوان سوء استفاده از حق را دارد ذی نفع در دعوی می تواند با اثبات ورود ضرر ناشی از این اقدام از طرف مقابل جبران زیان ناشی از تطویل دادرسی را مطالعه نماید.

قانون مدنی فرانسه در مورد امکان مطالبه خسارت ناشی از سوء استفاده از حق ساکت است و حقوقدانان این کشور معتقدند تنها در مواردی که صاحب حق مرتکب تقصیری در اعمال حق خود شود مسئول شناخته می شود به عبارت دیگر ان قاعده کلی مسئولیت مدنی یعنی لزوم اثبات تقصیر رادر مسئولیت های ناشی از سوء استفاده از حق نیز معتبر می دانند از رویه قضایی این کشور نیز که حقوق مربوط به تعقیب قضایی را از نوع حقوق نسبی قوی (ies droits relatives forts) می دانند نمی توان پاسخ مثبتی را برای پذیرش چنین دعاوی دریافت نمود.[۱۳۲] در حقوق آلمان نیز تنها در صورت اثبات قصد اضرار سوء استفاده کننده از حق می توان از وی مطالبه خسارت کرد

و چون در تطویل دادرسی اثبات قصد اضرار به آسانی ممکن نیست باید گفت عملا در این نظام نیز دعاوی ناشی از سوء استفاده از حق تعقیب قضایی مسموع نخواهد بود. لیکن در حقوق روسیه که هر صاحب حقی باید از حقوق خود بر طبق هدغهای اجتماعی آنها استفاده کند پذیرش چنین دعاوی به اسانی امکان پذیر است زیرا هدف از ایجاد نظام قضایی در هر جامعه استیفای حقوق مظلومین و اجرای عدالت است. بنابراین هر نوع استفاده نابجا از این نظام که جنبه ایذایی داشته باشد از مصادیق سوء استفاده از حق خواهد بود.[۱۳۳]

در حقوق ایران که ممنوع بودن سوء استفاده از حق در اصل ۴۰ قانون اساسی مورد تصریح قرار گرفته است و به موجب آن هیچ کس نمی تواند اعمال حق خویش را وسیله اضرار غیر یا متجاوز به منافع عمومی قرار دهد بنظر می رس دیدگاه نویسندگان قانون اساسی ایران از این جهت با تعریفی که در حقوق روسیه از سوء استفاده از حق شده است مشابهت کلی داسته باشد و بتوان از این اصل تئوری منع سوء استفاده از نظام قضایی کشور را که در پاره ای کشورها پذیرفته شده است استنتاج نمود. خاصه انکه در دعاوی مسئولیت مدنی با توجه به اصول پذیرفته شده در حقوق ایران اثبات عمد در اضرار به هیچ وجه ضرورت نداشته و نفس عمل اضرار آمیز توام با تقصیر در مفهوم نوعی آن قطع نظر از انگیزه های درونی مرتبط با آن می تواند مبنای مسئولیت مدنی واقع شود.

بدیهی است در مواردی که تطویل دادرسی بدلیل کافی نبودن فرصتهای قانونی برای تهیه و تکمیل مدارک اجتناب نا پذیر باشد سوء استفاده از حق مصداق نخواهد داشت . اما در مواردی که وکیل دادگستری علیرغم داشتن فرصت کافی دادخواست تقابل خود را در آخرین فرصت به دادگاه تقدیم می نماید و خود نیز صرفا جهت تجدید جلسه رسیدگی در اولین جلسه دادرسی دعوی اصلی حضور می یابد.[۱۳۴]

و یا در مواردی که قصد ورود به دعوی را دارد تقدیم دادخواست را تا روز صدور حکم به تاخیر می اندازد.[۱۳۵] ویا تعمدا وبه منظور تجدید جلسه دادرسی دادخواست جلب ثالث را در فرصتی که باری ابلاغ اخطاریه های مربوط به آن کافی نباشد تسلیم مراجع قضایی می نماید[۱۳۶] و….

تردیدی باقی نمی ماند که وی از فرصتهای قانونی بعنوان وسیله ایذائی و طویل دادرسی استفاده می کند و حال آنکه هدف از پیش بینی چنین مهلت های قانونی دادن فرصت کافی به اشخاص ذی نفع برای تامین امکانات دفاعی بوده است و بس .بنابراین در فرصتی که اثبات شود استفاده وکیل از آخرین مهلتهای قانونی نه بدلیل ضیق وقت بلکه به منظور تطویل دادرسی بوده است مورد مصادیق اصل ۴۰ قانون اساسی و منطبق بر ماده ۳۸ قانون وکالت خواهد بود.

۴-۱-۲-۲- اعمال مراقبت نسبت به حسن جریان امور دفتری دعوی قبل از حلول اوقات رسیدگی

از جمله عوامل متعددی که موجب طولانی شدن جریان دادرسیها می گردد رعایت نشدن مقررات مربوط به ابلاغ اخطاریه ها عدم دعوت انها برای ابلاغ مجدد اعاده نشده آنها از مراجع ابلاغ قصور دفتر دادگاه در انجام استعمال های مورد نظر دادگاه غفلت مسئولین دفتر در تقدیم پرونده ها به دادگاه در پایان مهلتهای قانونی یا مهلتی که دادگاه راسا تعیین کرده است و… می باشد.آگاهی از این موارد و موارد مشابهی که منجر به تاخیر در رسیدگی ها می گردد از تخصص های وکیل دادگشستری است و یکی از انگیزه های اصلی افراد معمولی در مراجعات خود به وکیل سرعت بخشیدن به جریان دعوی با بهره گیری از این آگاهی ها و اقدام بهنگاک برای رفع این موانع است.

بنابراین هر چند وکیل در تاخیراتی که از این جهات در رسیدگی به دعاوی عارض می گردد نقش ندارد و عوامل تاخیر در رسیدگی به سوء جریانات دفتری دادگاه ها مربوط می شود ولی نقش نظارتی وی را در جلوگیری از وقوع این قبیل تاخیرها نمی توان نادیده گرفت ویکی از تفاوت های عمده موردی که افراد غیر حرفه ای دعوایی را طرح و پیگیری می نمایند

و موردی که وکیل دادگستری و تعهد انجام چنین کاری را دارد در همین نکته است که او به مسیر دادرسی وموانع آن اشنایی کامل داشته وبا بهره گیری از قدرت پیش گیری خود می تواند موانع مزبور را شناسایی و در رفع آنها اقدام نماید در حالیکه این مسیر برای افراد عادی کاملا ناشناخته است.[۱۳۷]

به همین دلیل با وجودی که در هیچ متن قانونی تعهد وکیل مبنی بر نظارت وی بر حسن جریان امور دفتری دادگاه در مورد دعاوی که او طرح می نماید پیش بینی نشده است و فرض قانونگذار در اعمال دقت و مراقبت کافی از سوی کارکنان دفتر دادگاه در انجام وظیفه خود به گونه ایست که وظایف آنها نیاز به هیچگونه نظارت توسط ارباب رجوع ندارد لیکن بدلیل انکه در عمل خلاف این فرض ثابت شده است در عرف خاص وکلا وکیل دادگستری متعهد است به جریان تمور دفتری دعوی و انجام دستورات دادگاه توسط دفتر دادگاه نظارت داشته باشد به گونه ای که قبل از حلول وقت رسیدگی به دعوی موجبات رسیدگی از نظر تشریفات آیین دادرسی مدنی ونیز وصول پاسخ استعلام های دادگاه فراهم باشد و حتی در صورت لزوم تذکراتی را برای انجام اقداماتی که برای اجتناب از تجدید جلسات دادرسی ضروری است به مسئولین دفتر دادگاه بدهد.

این عرف خاص در شرایط موجود در تراکم دعاوی در دادگاه ها به بالاترین حد خود رسیده است بقدری اهمیت یافته است که دادگا ها نیز بر رعایت ان توسط وکلا تاکید می نمایند بنابراین عدم مراقبت وکیل در انجام این وظیفه عرفی یکی از مصادیق نقض تعهدات او مبنی بر اعمال دقت و مراقبت در انجام وظیفه حرفه ای او تلقی می گردد و در صورتی که منجر به ورود خسارت به موکل شود برای وی ضمان آور خواهد بود.

۴-۱-۳-۲-حضور در جلسات دادرسی

حضور وکیل در جلسات دادرسی یکی از چهره های بارز تعهد او مبنی بر مراقبت در انجام وظیفه است.به همین دلیل طبق ماده ۶۹ مکرر قانون آیین دادرسی مدنی وکلا مکلف می باشند جز در مواردی که عذر موجه داشته باشند در جلسات دادرسی حضور یابند.[۱۳۸] و برابر بند ۴ماده ۸۲ آیین نامه استقلال کانون وکلا در صورتی که خلاف عذری که وکیل برای حضور به دادگاه اعلام کرده است ثابت شود متخلف انتظامی شناخته می گردد.

علاوه بر موارد فوق از استقراء در قانون وکالت مخصوصا مواد ۲۸ به بعد آن قانون که مقرر می دارد:…. در صورتی که وکیل در دو یا چند دادگاه غیر از دادگاه جنایی و دیوان کیفر دعوت شود و جمع بین اوقات ممکن نباشد در دادگاهی که حضور خود را لازم می داند حاضر شده و به دادکا های دیگر لایحه می فرستد یادر صورت داشتن حق توکیل وکیل دیگری را اعزام می دارد… بخوبی استنباط می گردد که قانونگذار ایران حضور وکیل در جلسات دادرسی را از وظایف قانونی وکلا می داند و تنها در صورت داشتن عذر موجه آنان مجاز در ارسال دفاع کتبی به دادگاه می شناسند. بعبارت دیگر با وجود اینکه طرفین اصلی دعوی می توانند در هر حال مدافعات خود را کتبا به دادگاه ارائه دهند ویا حتی از حضور در جلسات دادرسی خودداری نمایند لیکن وکلای آنان از چنین حقی برخوردار نیستند.

تمایزی که قانونگذار از این جهت بین وکیل و اصیل قایل گردیده است این نظر را که وکالت در دعاوی جنبه اجتماعی نیز داشته و وکیل دعاوی علاوه بر وظیفه حفظ حقوقی قانونی موکل خود باید در خدمت نظام قضایی کشور برای اجرای عدالت نیز باشد تایید می نماید زیرا لازمه یک دادرسی روان و سریع حضور وکیل در جلسات رسیدگی و ادای توضیحات لازم برای رفع ابهاماتی است که دادرس دادگاه در کشف حقیقت ممکن است با آن مواجه گردد که این امر در اگثر موارد با مدافعات کتبی میسر نمی باشد.

اهمیت حضور وکیل در جلسات دادرسی به حدی است که دز حقوق فرانسه حتی اگر وکیل حق توکیل نداشته باشد می تواند بدون جلب موافقت موکل خود وکیلی را از جانب خود برای دفاع از دعوی به دادگاه اعزام نماید.[۱۳۹] ضرورت حضور وکیل در جلسات دادرسی گذشته از الزام قانونی وی که از قوانین مربوط به وکالت استنتاج می گردد در رابطه حقوقی وکیل موکل در تنظیم قراداد نیز بصورت شرط مبنی علیه یا مبنایی مستتر است زیرا افراد معمولی همواره با این پیش فرض با وکلا قرارداد وکالت تنظیم می نمایند که او در جلسات دادگاه حضور خواهد یافت و دفاع کتبی از نظر آنان امریس ناشناخته است بطوری که اگر در زمان تنظیم قراداد این نکته به انان تذکر داده شود در تفویض وکالت به چنین وکیلی که بنا دارد کتبا از دعوی دفاع نماید دچار تردید خواهد شد.[۱۴۰]

متاسفانه علیرغم ضرورت قانونی حضور وکیل در جلسات دادرسی در نظام قضایی ایران مخصوصا در دعاوی حقوقی ارسال لایه دفاعیه بجای حضور در دادرسی ها شایع گردیده و حتی دادگاها نیز وکلا را به این روش دفاع ترغیب می نمایند که نتیجه ان در اکثر موترد به صورت تجدید جلسات غیر ضروری بروز می نماید.

دادرسان دادگاه که فرصت کافی برای مطالعه پرونده هارا قبل از جلسه رسیدگی ندارند و بتوانند مسیر مدافعات وکلارا در جهتی که برای روشن شدن مطلب ضروری است سوق دهند و از تکرار مدافعات غیر لازمه انان جلوگیری نمایند ترجبح می دهند مدافعات انان را کتبا دریافت کنند تا در فرصت مناسب بتوانند با مطالعه پرونده نسبت به دعوی مطروحه در آن اتخاذ تصمیم کنند.

وکلاء نیز علاوه بر اشکال ناشی از تداخل اوقات رسیدگی به پروند های مختلفی که وکالت انها را به عهده گرفته اند در مواردی که طولانی شدن جریان دادرسی را به حال موکل خود مفید تشخیص می دهند از اقبالی که دادگاهها از دفاع کتبی می نمایند بهره می جویند.

اتخاذ این روش مخصوصا در جلسات اول دادرسی که برای متداعیین در انها حقوق خاصی پیش بینی گردیده است موجب تضییع حقوق انها می گردد که در نهایت منجر به مسئولیت مدنی وکیل می شود.

بنابراین در مواردی که به علت عدم حضور وکیل در جلسه اول دادرسی فرصت ابراز ایرادات موضوع مواد۱۹۸ و۱۹۷ قانون آیین دادرسی مدنی فوت می شود و یا دفاع موضوع ماده۱۴۶ همان قانون در مقابل مستندات ابرازی طرف مقابل منتفی می گردد ویا علیرغم دعوت از وکیل مدعی برای توضیح پیرامون دعوی مطرح شده وکیل مزبور به هر علتی در دادگاه حاضر نمی کردد و این قصور طبق ماده۱۶۵ ق.آ.د.م. منجر به ابطال دادخواست وی می شود علاوه بر مسئولیت انتظامی در صورت اثبات ورود ضرر مسئولیت مدنی وکیل را نیز به دنبال خواهد داشت.[۱۴۱] زیرا در مواردی که دادخواست مدعی ابطال می گردد چنانچه دادخواست مزبور اثر وضعی در اثبات حقی را داسته باشد مانند قطع مرور زمان و…. اثر مزبور ان نیز منتفی می شود که ای ن موضوع حداقل موجب تضییع حق اعتمالی موکل در دعوی مطرح شده می گردد در سایر موارد نیز زیان موکل به اعتبار نقشی که دفاع مربوط به ان در سرنوشت دعوی ممکن است داشته باشد قابل تقویم است.

بطور کلی ارزیابی شانس از دست رفته موکل در این قبیل موارد و مواردی که وکیل دعوایی را در مهلت قانونی طرح نمی نماید یکی از مباحث دقیق مسئولیت مدنی وکیل است زیرا در این نکته نمی توان تردید داشت که نتیجه هر دعوایی لزوما صدور حکم به نفع موکل نیست و همواره این احتمال وجود دارد که به جهت مقایرت تشخیص و استنبات حقوق وکیل از قضیه با نظر قضایی دادرس رسیدگی کننده نتیجه مطلوب موکل و وکیل در یک دعوی معین حاصل نگردد لیکن آیا می توان به دلیل احتمالی بودن نتیجه دعوایی که وکیل در طرح به موقع ان غفلت ورزیده است ویا موجب ابطال دادخواست ان گردیده است و موجب شده است موکل برای همیشه شانس طرح چنین دعوا یا دفاعی را از دست بدهد موکل اورا از مطالبه خسارت ناشی از این غفلت وکیل محروم ساخت؟

بدیهی است پاسخ مثبت دادن به این سوال دشوار است زیرا بسیاری موفقیت های اقتصادی و تجاری بر اساس محاسبات نه چندان قطعی بلکه پیش بینی پاره ای احتمالات اید اشخاص می گردد بطوری که می توان گفت در هیچ موردی فعالیت های اقتصادی و اجتماعی بر اساس اطمینان از نیتیجه ان صورت نمی پذیرد دادگاه ها نیز با پذیرش این واقعیت که احتمال حصول نتیجه مطلوب از طرح دعوایی که بر اثر غفلت وکیل به فرصت طرح آن بکلی منتفی شده است دارای ارزش اقتصادی است در دعوی مسئولیت مدنی علیه وکیل به دوروش برای تعیین خسارت قابل مطالبه موکل وی اقدام می نماید.

در روش نخست که به روش (action within the action) معروف است دادگاهها در جریان رسیدگی به دعوی مسئولیت مدنی وکیل نسبت به شانس از دست رفته موکل وی دعوی اصلی را باز سازی می نمایند و شانس پیروزی موکل را در دعوی مزبور مورد ارزیابی قرار می دهند.[۱۴۲] بعبارت دیگر دعوی غیر قابل طرح موکل وی را به جهت انقضاء مواعد قانونی آن در ضمن رسیدگی به دعوی مسئولیت مدنی وکیل نزد مطرح می سازد وبر اساس استنتاجی از طرح به موقع ان دعوی راسا می نمایند خسارات وارده به موکل را تعیین می کنند. در روش دیگر شانس از دست رفته بعنوان یک حق قطع نظر از نتیجه احتمالی ان مورد ارز یابی واقع می شود در این روش همانگونه که در مقام منازعه طرفین یک حق ممکن است حق مورد نزاع را به مبلغی به طرف دیگر صلح نمایند حق طرح دعوایی را که امکان طرح ان از بین رفته است به عنوان دعوایی که حداقل ۵۰% امکان نتیجه مطلوب از ان می رفته است مورد ارزیابی واقع می شود.

در این روش برخلاف رئش نخست دعوی اصلی مورد بازسازی قرار نمی گیرد و میانگین ۵۰% احتمال پیش رفته دعوی ملاکه تعیین خسارات وارد به موکل قرار می گیرد.

بدیهی است نتایج حاصل از این دوروش نیز متفاوت خواهد بود زیرا چنانچه در روش (action within the action ) دادرس دادگاه امکان پیشرفت دعوی اصلی را کم و یا ناچیز تشخیص دهد مطالبه خسارت ناشی از مسئولیت مدنی وکیل را نخواهد پذیرفت لیکن در برخی کشورها مانند کانادا و انگلیس دادگاه در این قبیل موارد صرفا به منظور اثبات تقصیر وکیل مبادرت به تعیین خسارت اسمی یا (nominal)می نمایند که میزان ان حسب مورد بین یک تا یک هزار دولار است.لیکن در روش دوم دادرس دادگاه هرگز به چنین نتیجه ای نخواهد رسید و ارزش دعوی ساقط شده را با توجه به ضریب اطمینانی که برای پیشرفت ان فرض می نماید ۵۰% حق موضوع دعوی تعیین خواهد نمود و به همین میزان وکیل را محکوم به پرداخت آن خواهد کرد.

۴-۱-۴- داشتن مهارت و قابلیت علمی و فنی برای انجام امر موضوع وکالت

اشتغال به حرفه وکالت ،مانند سایر مشاغل تخصصی و حرفه ای دیگر نیاز به آگاهی و نیز آشنایی با مهارتهای فنی این حرفه دارد.جنبه علمی حرفه وکالت شامل آشنایی با مبانی حقوق و مقررات موضوعه اعم از قوانین وآیین نامه ها و تصویب نامه ها وآراء وحدت رویه و دیدگاهای ارتباط با موضوع حاصل می گردد.

این بخش از مهارتهای حقوقی لازم برای وکیل دادگستری،با نیازی که قضات به دانش حقوقی برای امر دادرسی دارند،یکسان است و بی اطلاعی او از مبانی حقوق و قوانین حاکم بر دعوی موضوع وکالت یا امر موضوع مشاوره، به همان اندازه نکوهیده است که قاضی، قانون مرتبط با دعوی مطروحه را نشناسد.

لیکن مهارتهای فنی وکالت با آنچه قضاوت اقتضا دارد، متفاوت است. جنبه فنی امر وکالت به کیفیت استفاده عملی از دانش حقوقی در تنظیم اسناد و قرارداد ها در روابط مردم در جریان بروز اختلاف بین آنان برای استیفای حقوق موکل مربوط میگردد.

تقریبا در همه نظام های حقوقی، تایید صلاحیت علمی و عملی وکلا با کانونهای وکلا می باشد واز ظوابط مشابه ای در انجام این امر استفاده می نماید

۴-۱-۴-۱- نظریه مصونیت وکیل مدافع از مسئولیت

بطوری که در بخش مربوط به تاریخچه وکالت نیز بیان گردید دفاع از حقوق دیگران که زمینه اصلی فعالیت وکیل است .در عهد باستان نشانه جوانمردی و مروت بوده است و اشتغال به این امر برای اشخاصی که توانایی انجام آن را داشتند جنبه تفننی داشته است به همین دلیل در اعضای انجام این خدمت دستمزدی دریافت نمی شده است .

این طرز برداشت از رابطه وکیل و شخصی که از وی برای دغاع از خود استنداد می نمود موجب گردیده بود که مطالبه هر گونه وجهی بابت حق الوکاله از ناحیه وی امری غیر اخلاقی و به دور از مروت تلقی شود و در نتیجه چنانچه اختلافی بین وکیل و موکل در این زمینه بروز می کرد قضات محلی به تبعیدت از افکار عمومی دعوی مطالبه حق الوکاله .پوکیل را نمی پذیرفتند.[۱۴۳]

برایند مجانی بودن وکالت این بوده است که وکیل نیز نسبت به خطاهای شغلی خود در مقابل موکل مسئولیت نداشته باشد زیرا چگونه ممکن است شخصی را که از باب احسان و بدون هیچ چشم داشتی خدمتی را به هم نوع خود انجام می دهد در مقابل خطاهای احتمالی اش مسئول دانست؟

تحولاتی که پیشه وکالت در طول تاریخ پبدا کرد ودر نهایت یک شغل مستقل تبدیل گردید جنبه مجانی بودن انرا به مرور از ان سلب نمود لیکن تفکر مربوط به غیر مسئول بودن وکیل مدافع را نسبت به خطاهایی که ممکن است در حین دفاع مرتکب شود نتوانسته است بکلی به فراموشی بسپارد و تئوری مصونیت وکیل مدافع از مسئولیت در چنین بستری در انگلیتان نشو ونما یافته است.[۱۴۴]

در حقوق انگلیس وکیل مدافع یاbarrister که وظیفه طرح دعوی و پاسخگویی به ان را در دادگاه به عهده دارد .طبق نظریه مصونیت وکیل مدافع از مصونیت مربوط به خطاهای شغلی برخوردار است و در سال های اخیر نیز مجلس اعیان انگلیس در دعوی اقایrodel علیه اقای worsley مبنی بر مطالبه خسارت ناشی از خطای وی در جریان دفاع از او چنین رای داده است:

ملاحضات اجتماعی مربوط به نظم عمومی حمایت از وکیل را در این پرونده ایجاب می نماید این دلایل و ملاحضات ارتباطی به غیر قابل مطالبه بودن حق الوکاله از ناحیه وکیل ندارد و سپس دلایل توجیهی خود را در رای مزبور به این شرح بر می شمارد:

۱-وکیل مدافعی که ممکن است بر اثر خطر شغلی او حقی از موکلش تضییع شود در هر حال یکی از وابستگان به دستگاه قضایی کشور از و در وهله نخست چنین وکیلی نه در مقابل موکل خود بلکه در برابر دادگاهه جامعه وکلاء و اجتماع مسئول است.

۲- اگر بتوان چنین وکیل مدافعی را برای خطاهای شغلی که از او سر میزند مسئول دانست باید در هر دعوی مسئولیت مدنی دعوایی را نیز که وکیل در ان عهده دار نقش دفاع بوده است یکبار دیگر بازسازی نمود تا معلوم شود آیا واقعا او مرتکب خطا شده است ؟

۳- ترس ناشی از مسئولیت مدنی وکیل موجب می گردد وکلاء با استناد به کم اهمیت ترین مدارکی که تاثیر انها در سرنوشت دعوی ناچیز است دادگاه را ناگزیر از رسیدگی به انها نمایند و به ایت ترتیب باعث طولانی تر شدن جریان رسیدگی به دعاوی گردند.

در برخی موارد نیز دفاع وکیل از موکل از طرف دادگاه یا سایر نهاد های اجتماعی به وی تهمین می گردد و او هیچ گونه تعهد دو جانبه با موکل خود ندارد تا بتوان مسئولیت وی را به چنین تعهدی قابل انتساب دانست.براساس این ملاحضات وکلای مدافع باید از همان مصونیتی که قضات و هیئت منصفه از ان برخوردار هستند استفاده نمایند.

مضمون این رای در موارد دیگر که مجلس اعیان دعاوی مشابهی را مورد رسیدگی قرار داده است به گونه ای تعدیل شده است. از باب نمونه دردعویه آقایheywood علیه آقای wellers مجلس اعیان صریحا تئوریه مصونیت وکیل مدافع را به دعوی منحصر نمودوچنین نتیجه گرفته است که وکلای مدافع از چنین مصونیتی در مقابل اشخاص ثالث بر خوردار نیستند.

محدودیت دیگری که در انگلستان به این نظریه وارد شده است مربوط به solicitorهاست که وظیفه دفاع از اشخاص را در دادگاه های انصاف به عهده دارند. طبق رویه اتخاذ شده توسط مجلس اعیان solicitorها امکان استفاده از این مصونیت را ندارند.[۱۴۵]

نظریه مصونیت وکیل مدافع در کشور کانادا که در بخش های انگلیسی زبان ان نظام حقوقی کامن لو حاکم است مقبولیت نیافته است و قاضی kerever در دعوی اقای demarco علیه اقایungaro که مشابه پرونده مطرح شده در مجلس اعیان انگلستان بود با رد جنبه نظم عمومی قضیه چنین استدلال کرده است.

این اقتضای نظم عمومی نیست که نوعی مصونیت برای وکیل مدافع قائل شویم در حالی که هیچ یک از صاحبان مشاغل حرفه ای در کانادا از آن برخوردار نمی باشند بلکه با توجه به توسعه حقوق در زمینه مسئولیت های حرفه ای و نیز با در نظر داشتن کثرت دعاوی که علیه پزشکان و مخصوصا متخصصین از انان طرح می گردد و در حالی که نسبت به پزشکتن عمومی به متخصصین در حرفه وکالت مانند solicitorبهbarristerاست من فکر می کنم روش فکران جامعه به اعضای جوامع حقوقی با من هم ساز باشند که بگویم نظم عمومی مسئولیت حرفه ای وکلا را اقتضاء دارد.

در واقه تنها چیزی که می توان گفت این است که چنانچه خطای وکیل مدافع در جریان دفاع از موکل صرفا جنبه اشتباه در قضاوت داشته باشد نمی توان چنین وکیلی را مسئول دانست اما در بسیاری موارد اشتباهات ان چنان واضح و روشن است که حداقل می توان انها را غفلت نامید نه اشتباه.[۱۴۶]

با رد نظریه مصونیت وکیل مدافع در کانادا و تقسیم خطاهای وی به اشتباه در قضاوت و غفلت دادگاه ها موارد زیر را از مصادیق اشتباه در قضاوت تلقی می نمایند:
الف:کوتاهی وکیل در جریانcross examination(پرسش متقابل).

ب:قصور وکیل در تماس باشاهدی که احتمال می دهد علیه موکل او در دادگاه ادای شهادت نماید و برعکس موترد زیر را جزو غفلت های غیر قابل اغماض وکیل مدافع می دانند:

۱-خود داری وکیل مدافع از انجام توصیعه های لازم به موکل برای انصراف او از تصمیماتی که در سرنوشت دعوی موثر است.

۲-قصور وی در مذاکره با تنها شاهد قضیه.

۳- سهل انگاری وکیل در مطالبه ضررو زیان معنوی و منافع ممکنوالحصول .

۴- استفاء وکیل از وکالت بدون اختار قبلی به موکل.

لیکن در نظام حقوقی فرانسه از ضابطه نوعی برای تشخیص مهارت علمی و فنی وکیل استفاده می شود دادگا های فرانسه برای احراز عدم مهارت های علمی و فنی وکیل در دعوی مسئولیت مدنی نخست این سوال را مطرح می سازند که آیا موضوعی که وکیل مورد نظر از ان بی اطلاع بوده است از نظر عموم یا اکثریت وکلا امری بدیعی و روشن بوده است بطوری که بتوان ان را بر بی اطلاعی او از یک وظیفه حرفه ای حمل نمود؟

تنها با این معیار وضوابطی از قبیل بی توجهی عمده که ان هم با مقایسه بی دقتی وکیل مورد نظر با سایر هم کاران او قابل تشخیص است دادگا های فرانسه نسبت به دعاوی ناشی از عدم مهارت علمی و فنی وکیل تعیین تکلسیف می نمایند.

بنابراین با توجه به اینکه در حقوق فرانسه توانایی مهارت حرفه ای عاملی موثر در تحقق خطای سنگین است ودر بتب مسئولیت مدنی این دسته از خطاها غیر قابل بخشش بوده و می تواند مبنای مطالبه ضررو زیان واقع شود تردیدی باقی نمی ماند که خطای سنگین وکیل در انجام امور موضوع وکالت به معنای بی اطلاعی او از اصول و موازینی است که همهی وکلاء ویا اکثریت از انها مطلع می باشد و یا فرض بر آگاهی انان از ان اصول است.

از انچه در مورد نظام های مختلف حقوقی در باره ی ضابطه تشخیص مهارت علمی و فنی بیان گردید می توان چنین نتیجه گیری نمود که:

عدم مهارت فنی و علمی وکیل در انجام امور موضوع وکالت به موضوعات شکلی و ماهیتی قابل تقسیم است.

۴-۱-۴-۲- ضابطه مهارت علمی در موضوعات شکلی

منظور از موضوعات شکلی قوانین و مقررات مربوط به آیین دادرسی اعم از مدنی و کیفری است که آگاهی از ان ها وجه تمایز وکیل دادگستری از سایر افرادی است که در زمینه فعالیت انان بیشتر جنبه های نظری حقوق است تا جنبه های عملی مانند اساتید حقوق و یا افرادی که با داشتن تحصیلات حقوقی در مشاغل دیگری غیر از وکالت فعالیت می نمایند.

بدیهی است عدم مهارت وکیل و یا بی اطلاعی او از این موازین به معنای آگاهی نداشتن او از اصول حرفه ای است که می تواند مبنای مسئولیت مدنی واقع شود بطوری که می توان تعهد وکیل را مبنی بر داشتن مهارت علمی و فنی در این زمینه ها از نوع تعهد به نتیجه دانست که تعهد هیچ عنوان به اطلاعی او از انان ها قابل توجیح نیست به همین دلیل در یکی از اراء صادره از دادگا های کانادا تصریح گردیده است که:از وکیل مدافع یک انتظار وجود دارد که از خود مهارت و اشنایی لازم با ایین دادرسی دادگاههایی که در حوزه انها فعالیت می نماید نشان دهد.

گذشته از ضابطه اشنایی کامل با مقررات ایین دادرسی مدنی و کیفری از نظر کارشناسی نیز یکی از معیارهای مطمئن برای احراز مهارت وکیل در حرفه خود در دعاوی کیفری چگونگی ورود در دفاع و نظم و ارتباط منطقی مدافعات وی با نتیجه مطلوبی است که تعقیب می نماید به بیان دیگر صرف اگاهی داشتن قواعد شکلی طرح دعوی و پاسخگویی به ان نشانه مهارت وکیل تلقی نمی گردد بلکه در یک تشبیح ساده قالبی که وکیل برای طرح دعوی یا دفاع از ان انتخاب می نماید به مسابه محاسبات فنی یک ساختمان از نظر مهندسی است زیرا همانگونه که استحکام بنا در گرو صحت و دقت محاسبات انجام شده است و محاسبات غیر صحیح نه تنها فاقد ارزش است بلکه تزلزل بنا را به دنبال دارد بنابراین چنانچه در طرح دعوی و تدارک دفاع رعایت دقایق حقوقی نگردد و قالب مناست برای ان انتخاب نشود و طراحی لازم در ان انجام نگیرد قهرا چنین دعوی و دفاعی نه تنها نتیجه مطلوب را به بار نخواهد اورد بلکه در بسیاری از موارد زیان مادی و معنوی را نیز برای موکل موجب خواهد شد.[۱۴۷]

۲٫احراز جنین مهارتی در طرح دعوی و یا تدارک دفاع علاوه بر مهارت نیاز به شم حقوقی که یک پدیده ذوقی است نیز دارد زیرا قواعد حقوقی در حد یک ابزار می تواند مورد استفاده وکیل قرار گیرد و چنانچه وی از ذوق طراحی دعوی و یا دفاع بی بهره باشد نمی تواند از این ابزار استفاده مناسب نماید.

به همین دلیل در نظام حقوقی commonlaw که تدریس علم حقوق بطور عمده از طریق بررسی آراء قضایی و احیانا باز سازی دعاوی مختومه صورت می گیرد و دوران کار اموزی نیز بیش از سایر نظام های حقوقی به تقویت شم حقوقی داوطلبینه این حرفه توجه می شود وکلای این نظام مهارت حقوقیه بیشتری کسب می نمایند.

۴-۲- التزام وکیل به حفظ اسرار موکل و وفاداری نسبت به او

با وجودی که ماده۶۴۸ قانون مجازات اسلامی به تععی مجازات برای افرادی که به مناست شغل و حرفه خود محروم اسرار دیگران واقع می شوند ودر غیر موارد قانونی انها را افشاء می کنند اختصاص یافته است لیکن در هیچیک از متون قانونی تعریفی از سر دیده نمی شود.

برخی از نویسندگان سر را عبارت از امری می دانند که اشخاص نوعا اصرار در اخفاء انرا دارند.[۱۴۸] ودر پاره ای تالیفات حقوقی سر را به هر چیزی که گفتن آن باعث ورود ضررو زیان به شهرت وحیثیت وکرامت اشخاص می گردد تعریف نموده اند. تعاریف دو گانه فوق تفاوت اساسی باهم ندارند زیرا اصرار صاحب سر بر اخفاء ان نیز به منظور اجتناب از صدمات مادی و حیثیتی است که افشاء آن ممکن است برای وی بدنبال داشته باشد

در هر حال چون مفهوم عرفی این اصلاح از وضوح کامل برخوردار است سکوت قانونگذار در تعریف حقوقی ان اشکالی در اجرای احکام مربوط به ان ایجاد نخواهد کرد. راز داری در همه جوامع یک ارزش اخلاقی محسوب می گردد و سهل انگاری در حفظ اسرار مربوط به دیگران مانند تضییع مال مورد امانت یک ضد ارزش است لیکن جز در مورد پاره ای مشاغل که صاحبان انها به مقتضای شغلی از اسرار مردم اگاه می شوند

در سایر موارد عدم ارتکاب این عمل غیر اخلاقی با ابزارقانوننی تضمین نگردیده است طبق ماده۶۴۸قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۵۷مجلس شورای اسلامی اتباء و جراعهان و ماماها و دارو فروشان و کلیه کسانی که به مناسب شغل یا حرفه خود محرم اسرار می شوند هرگاه در غیر موارد قانونیر اسرار مردم را افشاء نمایند به سه ماه و یک روز حبس یا به یک میلیو پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال جزای نقدی محکوم می شوند این ماده جز در مواردی میزان مجازات عینا از ماده ۳۷۸ قانون آیین دادرسی کیفری فرانسه اقتباس شده است که هر چند در هر دو متن افشاء سر توسط وکیل اشاره نشده است لیکن در هردو نظام حقوقی اطلاق عبارت کلیه کسانی که به مناسبت شغل و حرفه خود محرم اسرار واقع می شوند وکلا را نیز شامل می گردد. علاوه بر این طبق ماده۳۰ قانون وکالت مصوب۱۳۱۵ وکیل موظف است اسراری را که به واسطه وکالت از طرف موکل از ان مطلع شده است و همچنین اسرار مربوط به حیثیات و شرافت و اعتیارات

در اصل هشتم چنین آمده است:
“دعوت به خیر،امر به معروف و نهی از منکر وظیفه همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر،دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت است و شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می کند.(وَالْمؤمِنونَ وَالْمؤمِناتِ بَعْضَهُمْ اَولیا بَعْضَ یامِرونَ بالمَعْروفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ المُنْکَرْ).
امروزه سیاست جنایی تنها اقدام های رسمی (دولتی) راشامل نمی شود،بلکه مشارکت های مردمی را هم در پیشگیری از جرم ها مد نظر دارند. این اصل با تکیه بر تعالیم عالیه اسلامی از طریق امر به معروف و نهی از منکر می تواند شیوه های کنترل اجتماعی غیر رسمی و سیاست جنایی مشارکتی را ترسیم نماید.
گفتار دوم:قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۷۰
ماده ۱۷ق.م.ا مصوب ۱۳۷۰بیان داشته :مجازات بازدارنده،تأدیب یا عقوبتی است که از طرف حکومت به منظور حفظ نظم و مراعات مصلحت اجتماع در قبال تخلف از مقررات و نظامات حکومتی تعیین می گردد از قبیل حبس، جزای نقدی، تعطیل محل کسب،لغو پروانه و محرومیت از حقوق اجتماعی و اقامت در نقطه یا نقاط معین و منع از اقدامات در نقطه یا نقاط معین و مانندآن.
با اینکه این ماده به مفهوم مجازات و اجرای آن متوسل شده،ولی به هر حال متضمن مفهومی از پیشگیری است.مفهوم این ماده، بیانگر پیشگیری کیفری بوده و به اشتباه،فقط مجازات های به اصطلاح بازدارنده را دارای این خصیصه دانسته است.
گفتار سوم:قانون اقدام های تأمینی مصوب اردیبهشت ماه سال ۱۳۳۹
در ماده۱،این قانون چنین آمده است “اقدام های تأمینی عبارتند از تدابیری که دادگاه برای جلوگیری از تکرار جرم درباره مجرمین خطرناک اتخاذ می کند.”مجرمین خطر ناک کسانی هستند که سوابق و خصوصیات روحی و اخلاقی آن ها کیفیت ارتکاب جرم توسط آنان و نوع جرم ارتکابی آنان را در مظان ارتکاب جرم در آینده قرار می دهد.
گفتار چهارم:قانون نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران مصوب ۲۷تیر ماه سال۱۳۶۹
در بند ۸ ماده ۴ قانون ناجا آمده است: “انجام وظایفی که بر طبق قانون به عنوان ضابط قوه قضاییه به عهده نیروی انتظامی محول است از قبیل:
الف)مبارزه با مواد مخدر
ب) مبارزه با قاچاق کالا
ج)مبارزه با منکرات و فساد
د)پیشگیری از وقوع از جرم ها
ه)کشف جرایم
و)بازرسی و تحقیق
ز)حفظ آثار و دلایل جرم
ح)دستگیری متهمین و مجرمین و جلوگیری از فرار و پنهان شدن آنان
ط)اجرا و ابلاغ احکام قضایی.
“بطوری که در بالا آمده قسمت (د)بند ۸ این قانون پیشگیری از وقوع جرم ها را جزو وظایف قضایی ناجا ذکر کرده است. اما بعضی از صاحب نظران علم حقوق در خصوص این بند معتقدند که با تعریف ضابطین دادگستری در ماده ۱۵قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب هماهنگی ندارد.در ماده ۱۵قانون مذکور ضابطین دادگستری چنین تعریف شده است:”ضابطین دادگستری مأمورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات مقام قضایی در کشف جرم و بازجویی مقدماتی و حفظ آثار و دلایل و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم وابلاغ و اجرای تصمیمات قضایی به موجب قانون اقدام می نمایند.”
بعضی از صاحب نظران به لحاظ اینکه پیشگیری از وقوع جرم در ماده بالا جزو وظایف ضابطین قضایی احصا نشده است، آن را هماهنگ با قسمت (د)بند۸ قانون ناجا نمی دانند.
گفتار پنجم:قانون اصلاح مبارزه با مواد مخدر ۳/۸/۱۳۶۸
در ماده ۳۳ این قانون چنین آمده است :
“به منظور پیشگیری از اعتیاد و مبارزه با قاچاق مواد مخدر از هر قبیل اعم از تولید،توزیع، خرید، فروش و استعمال آن ها و نیز موارد دیگری که در این قانون ذکر شده است ستادی به ریاست رئیس جمهور تشکیل و کلیه عملیات اجرایی،قضایی،برنامه های پیشگیری،آموزش عمومی و تبلیغ علیه مواد مخدر در این راستا متمرکز خواهد بود. اعضای ستاد به شرح زیر می باشد:

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

1. رئیس جمهور؛
2. دادستان کل؛
3. وزیرکشور؛
4. وزیر اطلاعات؛
5. وزیربهداشت و درمان و آموزش پزشکی؛
6. وزیر آموزش و پرورش؛
7. رئیس سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران؛
8. فرماندهی نیروی انتظامی؛
9. سرپرست دادگاه انقلاب اسلامی؛
10. سرپرست سازمان زندان ها و اقدام های تأمینی و تربیتی؛
11. فرماندهی نیروی مقاومت بسیج؛
12. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی”.

ترکیب اعضا ستاد،دامنه فعالیت های علمی این ستاد در پیشگیری از جرم ها اهمیت کار را به خوبی مشخص و آشکار می سازد.
برای مواد۳۳و ۳۴ این قانون آیین نامه اجرائی پیشکیری از اعتیاد،درمان معتاد ها به موادمخدر و حمایت از افراد در معرض خطر اعتیاد تدوین گردیده است. ماده ۲ برای وزارت بهداشت و درمان وآموزش پزشکی، ماده ۳ برای کمیته امداد امام خمینی،ماده ۴ دبیر خانه ستاد مبارزه با مواد مخدر،ماده ۶ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،ماده ۷ سازمان صداو سیما،ماده ۱۰برای شهرداران سراسر کشور،ماده ۱۱ستاد کل نیروهای مسلح و در ماده ۱۲ برای سازمان زندان ها و اقدام های تأمینی و تربیتی وظایفی را در پیشگیری از اعتیاد و درمان معتادان به مواد مخدر و حمایت از افراد در معرض خطر اعتیاد در نظر گرفته اند.
مبحث سوم : مصادیق حفظ حقوق شهروندی در مرحله پیشگیری از ارتکاب جرم
در این مبحث به بررسی اصول و موازینی می پردازیم که پلیس در حین انجام وظیفه به منظور پیشگیری از جرم ، باید رعایت کند ، در این خصوص ضمن مراجعه به دستورالعمل و بخشنامه های داخلی ناجا و استفاده از قوانین به بحث در این مورد می پردازیم ، متاسفانه قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب (در امور کیفری) مصوب ۱۳۷۸ و قانون اصلاح قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب مصوب ۱۳۸۱ ، در زمینه پیشگیری از جرم به ویژه تبیین مصادیق حدود اختیارات پلیس، بسیار فقیر است . پیشگیری از جرم ، مرحله بسیار حساس، ظریف و مهمی است ، اما قانونگذار به این موضوع اهتمام نورزیده است . لذا در این خصوص بیشتر بر سایر منابع موجود و برخی اصول ارشادی و پیشنهادی به منظور بهبود وضعیت موجود می پردازیم .
گفتار اول : حفظ حقوق شهروندی در بکارگیری سلاح و قوه قهریه
حسن اجرای وظیفه و برقراری نظم عمومی و امنیت ملی از جمله وظایف اصلی پلیس است . با نگاهی اجمالی به فعالیت های ذاتی پلیس ، بی درنگ متوجه می شویم که نوع این امور با سایر امور جامعه، تفاوتی اساسی دارد . برای انجام این گونه امور برای مقابله موثر و کارآمد با عوامل مخل نظم و امنیت ، پلیس باید به اندازه کافی مجهز و مسلح باشد . بنا بر همین اصل، دولت پلیس را به تجهیزاتی مجهز یا اختیارات ویژه ای به او اعطا می کند تا بتواند به هر ترتیب از عهده انجام این امور برآید . اما در راستای برقراری نظم و امنیت ، حتی پلیس نیز دارای اختیارات و مزایای بی حد و حصر و بلاقید یا سلیقه ای نیست . زیرا استفاده بلاقید از قدرت (مانند اسلحه یا زور و… ) خود از علل پیدایش استبداد دولت ، بی نظمی ، اغتشاش و عدم امنیت خاطر شهروندان است .
منظور از قوه قهریه توسل به زور است که پلیس، گاها مجاز به استفاده از آن است . شهروندان در مقابل استفاده از زور توسط پلیس، مجاز به دفاع و مقابله به مثل نیستند، اما عدم دفاع مقید به شرایطی است و پلیس هنگامی مجاز به استفاده از زور است که راهی جز این نداشته و اجرای وظیفه و حسن انجام آن، منوط به استفاده از زور باشد . در خصوص استفاده از زور و خشونت در قانون اساسی و قانون آیین دادرسی کیفری ایران، مقررات صریح و روشنی به چشم نمی خورد. تنها موضع قانون گذار در آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب (در امور کیفری) مصوب ۱۳۷۸ که به نحو اجمال و تا حدودی مرتبط با این موضوع مقرر کرده، ماده ۱۰۲ قانون موصوف است که مقرر می دارد:
در صورتی که متصرفین قانونی اماکن یا متصدیان آن ها، دستور قاضی را در بازکردن محل ها و اشیای بسته اجرا ننمایند، قاضی می تواند دستور باز کردن را بدهد ، ولی مکلف است حتی المقدور از اقداماتی که باعث ورود خسارت می شود احتراز نماید.
تأکید این ماده فقط بر محدودیت و یا منع خسارت، در صورت تمرد و لغو دستور قاضی است و از پرداختن به سایر موضوعات و مصادیق اجتناب کرده است .
در خصوص استفاده از اسلحه هم کاربرد اسلحه، تابع شرایطی بوده و قبل از وقوع جرم و به منظور پیشگیری از وقوع آن، به ندرت باید مورد استفاده قرار گیرد، زیرا صدمات ناشی از کاربرد اسلحه در بسیاری از مواقع جبران ناپذیر است . خوشبختانه در این راستا، قانونگذار در سال ۱۳۷۳، اقدام به تصویب قانون به کارگیری سلاح توسط مامورین نیروی انتظامی در موارد ضروری کرده است که فقط تحت آن شرایط حق به کارگیری و استفاده از سلاح را دارند .[۱۷۷]
گفتار دوم:حفظ حقوق شهروندی در ورود به حریم خصوصی
حریم خصوصی از جمله موضوعات و مصادیق بسیار مهمی است که گاهاً مورد مداخله و یا تعرض قوای عمومی دولتی از جمله پلیس قرار می گیرد. البته حفظ و صیانت از حریم خصوصی در جوامع مختلف، دارای معیار های متفاوتی است و از جمله این معیار ها، که حقوق ملازم شهروندان، بر اساس آن تعیین می شود،قانون لازم الاجرای کشور است.
در این رابطه،قانون اساسی ایران،باتصویب اصل۲۲،حیثیت،جان،مال،حقوق،شغل،وبه ویژه مسکن شهروندان را مصون از تعرض غیر قانونی دانسته است.اما به نظر می رسد که حمایت از حریم خصوصی ،مستلزم تأکیدی اساسی تر و تبیین مصادیق و تعاریفی از آن نیز باشد.در این راستا و باتوجه به اهمیت موضوع،در تاریخ ۴/۳/۸۴لایحه حمایت از حریم خصوصی که توسط هیئت وزیران به تصویب رسیده بود،تقدیم مجلس شورای اسلامی،برای طی تشریفات لازم شد.در این لایحه حریم خصوصی،اماکن خصوصی ،منزل،حریم خصوصی جسمانی و اطلاعات شخصی حساس،ارتباطات،حریم خصوصی در محل کار و. . .به دقت از یکدیگر تفکیک و تعریف شده است. در نهایت،حریم خصوصی قلمرویی از زندگی هر شخص دانسته شده
که فرد در آنجا انتظار دارد که دیگران بدون اذن وی وارد نشوند،بر آن نگاه نکنند،به اطلاعات آن دسترسی نداشته باشند،و در مجموع،وی در آنجا مورد تعرض قرار نگیرد(ماده۲،بند۱).

و جاءَ بِالمُعجِزاتِ الباهراتِ فَلَمیَرُدُّها فی البرایا مَن لَهُ جُوُلُ

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

فکانَ فی القمرِ المُشقِّ مُعجزَهٌما فی حقیقتهِا لِلعینِ تخییلُوَ سَبِّحَ الحصیاتُ السَبعُ فی یدِهِلَهُنَّ بِالذّکرِ تکبیرٌ و تهلیلُ[۲۵۲]

– محمد (ص) با آمدنش معجزه های شگفت انگیزی را آورد که در زمین حتی کسی که قدرت جولان دارد آن را رد نکرد
– معجزه ای در شکافتن ماه داشت که حقیقت آن برای چشم و عقل خیال توهمی بیش نیست
– موجودات هفتگانه آسمان در دستش بودند در حالیکه ذکر تکبیر و لا اله الّا الله داشتند.
و شاعر در قصیده ی دیگرش به حقیقت این معجزه اشاره می کند و می گوید:

 

و لَهُ بِا الأباطِح القَمَرُ انشَق

بنصفین لیسَ فِیهِ خفاءُ[۲۵۳]

– برای او ماه در آسمان مکه به دو نیم گردید که در آن هیچ پنهانکاری نیست.
«محمد بن فرج سبتی مغربی» می گوید:

 

فَمِنها انشِقاقُ البَدرِ ثُمَّ نزولُهُ

راهُ الذّی التوفیقُ وافَقَ رصدَهُ[۲۵۴]

– از جمله (معجزات او) شکافتن و دو نیم کردن ماه و سپس نزول آن می باشد و دید آن را کسی که در کمین دیدن آن نشسته بود.
۴-۱-۶-۲- معراج یا سیر شبانه رسول خدا (ص)
سفر آسمانی پیامبر اسلام که از آن تعبیر به معراج یا سیر فضایی می کنند یکی از معجزات پیامبر (ص) به شمار می آید که در قرآن بدان اشاره کرده است و می گوید: «سُبحانَ الذی اَسرَی بِعَبدِه لیلاً من المسجد الحرامِ الی المسجِدِ الاقصَی الّذی بَارکنا حَولَهُ لِنُریَهُ من آیاتنا انّهُ هُوَ السمیعُ البصیرُ».[۲۵۵] (منزه از هر عیبی است خدایی که شبانه بنده خود را از مسجد الحرام به مسجد الاقصی برد آن مسجدی که ما آن را برکت دادیم، چنین کردیم تا آیات صنع خود را به او نشان دهیم همانا او خدایی شنوا و داناست).
در این سفر پیامبر (ص) از مکه معظمه به بیت المقدس و از آنجا به آسمان ها و سدره المنتهی و عرش و حجب و سرادقات، تا آنکه به مقام خلوت خاص حضرت دوست رسید که علم و دانش آن از تمام مخلوقات پوشیده و از فرشتگان و پیامبران پنهان است.[۲۵۶]
مطابق نقل حسن بصری رسول خدا فرمود: در حجر اسماعیل خفته بودم که جبرئیل آمد و با سر انگشت پا مرا بیدار کرد و من برخاستم کسی را ندیدم و این کار تا سه بار تکرار شد و در بار سوم که برخاستم شانه ی من را گرفت پس با او برخاسته به در مسجد آمدیم در آنجا مرکب سفید رنگی دیدم که در دو طرف ران او دو بال قرار داشت و چون من نزدیک آن مرکب شدم و رفتم که سوار شوم چموشی کرد جبرئیل دست روی گردنش گذارده گفت: آیا شرم نمی کنی به خدا تاکنون شخصی که مانند محمد به درگاه خدا مقرب باشد بر تو سوار نشده در این حال بود که براق شرم کرد و خجالت کشید و آرام شده من بر او سوار شدم. و چون به مسجد الاقصی رسیدم در مقام پیامبران ابراهیم و موسی و عیسی و جمله ی پیامبران از من استقبال کردند و به من اقتدا کرده و با ایشان نماز خواندم. چون از نماز فارغ شدم دو کاسه آوردند یکی شیر بود و در دیگری شراب من کاسه ی شیر را برداشتم و از آن نوشیدم. جبرئیل به من گفت: «ای محمد فطرت اصلی خود را انتخاب کردی و راه راست را بر امت خود نشان دادی»
روایت دیگر در مورد معراج، روایت عایشه است که گفت: «جسم پیامبر (ص) در شب معراج از جای خود حرکت نکرد اما روح او را به معراج بردند».
روایت دیگر در معراج، روایت ام هانی دختر ابوطالب است. ام هانی گفت: «پیامبر شب معراج در خانه ی من بود و با هم نماز خواندیم وقتی برای نماز صبح بلند شدم به من فرمودند: ای ام هانی من فاصله ی نماز شب تا صبح به بیت المقدس رفتم و در مسجد الاقصی نماز خواندم و اینک به مکه برگشته ام تا نماز صبح را با شما بخوانم».
درباره ی زمان معراج اختلاف است که شش ماه قبل از هجرت در شب هفدهم ماه رمضان یا بیست و یکم آن یا دو سال بعد از بعثت پیامبر (ص) در هفدهم ربیع الاول بوده است و هم چنین در مورد مکان عروج نیز طبق گفته ی ام هانی خانه ی او بوده یا شعب ابی طالب و یا مسجد الحرام اختلاف است.[۲۵۷]
«صرصری» در این سه بیت زیر به ماجرای معراج اشاره کرده و می گوید:

 

در یک تقسیم بندی کلی تر تنیدگی در قالب عوارض فیزیولوژیکی، روانی و رفتاری مطرح شده است (رابینز، ۱۹۹۳، لوتانز،۱۹۸۹، ایوانسویچ و ماتسون، ۱۹۸۰). در این قسمت ضمن معرفی نشانه ها و اثرات فیزیولوژیکی، روانی و رفتاری تنیدگی، اثرات سازمانی تنیدگی نیز با توجه به ماهیت تحقیق مورد بررسی قرار می گیرد.

شکل ۲-۵) توالی وقایع در نشانگان سازگاری کلی I.A.S

 

الف- اثرات فیزیولوژیک

امروز ارتباط بین تنیدگی و بیماری های مزمن بدون هیچ تردیدی مطرح است و حجم تحقیقات انجام شده توسط دانشمندان و محققان در این زمینه در طول چند دهه اخیر گواه این مسأله است.
از بارزترین این بیماری ها، بیماری های دستگاه قلب و گردش خون است. استرس ممکن است سبب بیماری های فشار خون، افزایش چربی های خون وتشدید خطر تصلب شرائین، اختلال خون رسانی به ماهیچه قلب بخصوص در افراد مبتلا به تنگی سرخرگهای الکیلی (کرونر) و حتی مرگ ناگهانی شود. همچنین تنیدگی ممکن است موجب بروز سردردهای میگرنی و بیماری های عصبی دیگر شود. بیماری های غدد درون ریز (نظیر دیابت، نازایی و عقیمی). بیماری های دستگاه ایمنی، دستگاه گوارش و پوست از جمله موارد دیگر هستند که بر اثر تنیدگی به وجود می آیند (بهزاد، ۱۳۷۲).
جدول ۲-۲ انواع بیماری های ناشی از تنیدگی را نشان می دهد. “ملویش” اثرات فیزیولوژیک تنیدگی زا در طول زمان را در جدول ۲-۲ نشان داده است (مرادخان، ۱۳۷۲).
جدول ۲-۲ بیماری های ناشی از تنیدگی در دستگاهای مختلف بدن (روزنامه اطلاعات، سه شنبه ۱۰ فروردین ۱۳۷۲ شماره ۱۹۸۷۲)

 

 

 

 

 

 

 

دستگاه اعصاب:	تیکهای عصبی دست و پا وچشم، سردرد های شدید همراه با اختقان مغزی و سرگیجه یا میگرن، لکنت زبان، عصبانیت و تند خویی، لرزش عضوی، شوک کلی و بیحالی، سست شدن دست و پا، فلجهای دست وپا یا نیمه بدن
سختی و صلابت عروق:	سکته قلبی، گرفتگی شدید عروق، افزایش فشار خون، طپش قلب، ضعف عضلات قلب
دستگاه گوارش:	ورم میروبی لثه، از بین رفتن لثه، اسپاسم مری، ازدیاد ترشح معده، زخم عثنی عشر، ورم زمزن روده، اسهال یا یبوست متناوب بی اشتهایی یا اشتهای کاذب
دستگاه تنفس:	سینوزیت آلرژیک، آسم یا تنگی نفس
سوخت و ساز بدن:	گواتر، دیابت، نقرس، چاقی مفرط، لاغری مفرط، ازدیاد اوره در خون تشکیل سنگ های صفراوی و کلیوی
پوست:	اگزما یا سودا، بوزیس نوعی بیماری جلدی که بر اثر آن روی پوست لکه های پوسته دار ایجاد می شود، کهیر، خورنگولوز که بر اثر آن جوش های چرکی در روی پوست پیدا می شود،
نظام دفاعی بدن:	کاهش مقاومت قلبی بدن، ورم مزمن مفاصل یا آرتریت روماتوئید، لوپوس اریتماتوز (لکه های قرمز خون در بدن)

ب- اثرات روانی

اثرات روانی و فیزیولوژیکی تنیدگی از جهتی به هم شبیه اند. در این جا نیز همین که شخص به مرحله تحلیل رفتگی نزدیک می شود نشانه ها قوی تر و نیرومند تر می شوند. از نظر روانی نشانه نزدیک شدن به مرحله تحلیل رفتگی، ناتوانی و ضعفی است که با خستگی همراه است ( بلورچی، ۱۳۷۱). جدول ۲-۳ اثرات روانی تنیدگی را نشان می دهد.
جدول ۲-۳ اثرات روانی تنیدگی (کاری کوپر، زندگی با اضطراب، ترجمه ماشاءالله مدیحی، چاپ اول، یادآوران، ۱۳۷۰)

حتی در صورت تایید نظریه های فوق نمیتوان از آنها در تفکیک سرمایه گذاری مستقیم خارجی و سرمایه گذاری غیر مستقیم خارجی بهره جست. در همین راستا نظریه اندازه ی بازار که تنها درصدد تبیین سرمایه گذاری مستقیم خارجی است، مطرح می شود. بر طبق این نظریه، یک شرکت فراملیتی با فروش بیشتر در یک کشور خارجی، نسبت به سرمایه گذاری تمایل پیدا می کند و به طور مداوم حجم سرمایه خود را با فروش بیشتر در کشور میزبان افزایش می دهد . برخی از نظریه پردازان میزان فروش در کشور میزبان را به عنوان عامل تعیین کننده سرمایه گذاری خارجی ملاک قرار می دهند، به عبارت دیگر سرمایه گذاری مستقیم خارجی یک شرکت فراملیتی، تابعی ازحجم فروش، حجم تولید و سهم بازار در یک کشور میزبان است (رگمن[۳۲]،۱۹۸۱).
در عالم واقع، شکست بازار، عدم اطمینان، کمبود اطلاعات، چسبندگیهای مختلف وغیر همگن بودن بنگاه ها و عوامل تولید، از مشخصه های ذاتی پدیده های اقتصادی است. درصورتی که چنین حالاتی متصور باشد، تمامی تحلیل های بالا باید در چارچوب نظریه بازارهای ناقص صورت پذیرد .
نظریه های مبتنی بر فرض بازارهای ناقص
یکی از اولین کسانی که در چارچوب بازارهای ناقص به تبیین سرمایه گذاری مستقیم خارجی پرداخت هایمر[۳۳] بود که به منظور تفکیک سرمایه گذاری مستقیم و غیر مستقیم خارجی، لزوم کنترل سرمایه از سوی سرمایه گذار را خاطر نشان کرد و نظریه های پیشین را به دلیل فروض بسیار ساده ی آنها زیر سوال برد. به اعتقاد وی سرمایه گذاری مستقیم خارجی در بازارهای ناقص تحقق می یابد و از این رو، او با رویکرد سازمان دهی صنعتی به تبیین رفتار شرکت های چندملیتی پرداخت (برکلی،۲۰۰۰).
هایمر محرک سرمایه گذاری مستقیم خارجی را وجود انحصار می داند، به عبارت دیگر سرمایه گذار با بهره گیری از قدرت انحصاری به واسطه ی تکنولوژی بالا و یا استفاده از نام های معروف در مناطق دیگرسرمایه گذاری مستقیم خارجی انجام می دهد. این شرکت یا در شرکت های موجود خارجی سرمایه گذاری می کند و آنها را تحت کنترل و نظارت خود در می آورد، تا از این طریق رقابت را از میان بردارد و رانتهای خود را حفظ کند، یا شعبه ای در بازار جدید دایر می کند تا امکان ورود سرمایه گذاری شرکتهای رقیب را به تولید کالای مورد نظر از میان بردارد. استراتژی اخیر که سرمایه گذاری تدافعی نامیده می شود، میتواند بخشی از سرمایه گذاری مستقیم خارجی را توجیه کند (هایمر، ۱۹۷۶). پس از هایمر، کاوس[۳۴] (۱۹۸۲) نظریات وی را گسترش داد. بر اساس نظریات کاوس هنگامی که یک بنگاه شعبه ای را در کشور دیگر افتتاح می نماید، با برخی عدم مزیت ها ناشی از زبان، فرهنگ و سایر تفاوت های بین کشوری مواجه می شود. در رویارویی با این عدم مزیت ها شرکت باید از برخی مزیت ها که به آن دارایی های نامشهود اطلاق می شود، برخوردار باشد که به عنوان مثال می توان از نام معروف و خوب، مدیریت عالی و فن آوری پیشرفته نام برد. این مزیت ها باید قابل انتقال به شعبه افتتاح شده باشد تا بتوانند در مقام مقایسه با سایر شرکت های داخلی، عدم مزیت های موجود را خنثی کنند (کاوس ۱۹۸۲).
یکی از ایراد های دید گاه فوق این است که قادر نیست توضیح دهد چرا این بنگاه ها ازمزیتهای ذکر شده در کشور خود استفاده نکرده و اقدام به صادرات نمی کنند، افزون بر این، اگر چه این نظریه بیانگر این موضوع است که چرا شرکتها اقدام به سرمایه گذاری خارجی می کنند، اما نمی تواند بیان کند که چه کشوری به عنوان مقصد پذیرفته می شود.از این رو نظریه ی درونی کردن از سوی افرادی نظیر کاسن[۳۵] (۱۹۷۹)، بوکلی وکاسن[۳۶] (۱۹۷۶)، رگمن (۱۹۸۶) مطرح گردید. بر اساس این نظریه، سرمایه گذاری مستقیم خارجی به واسطه تلاش های بنگاه برای جایگزین کردن مبادلات بازاری با مبادلات داخلی صورت می گیرد (کروگمن[۳۷]، ۲۰۰۰). در حقیقت با ایجاد یک بنگاه جدید برخی از هزینه ها نظیر وقفه زمانی،چانه زنی و عدم اطمینان، قابل صرفه جویی است. این امر بخاطر وجود اطلاعات ناقص در بازار کالاهای واسطه ای مانند سرمایه ی انسانی، دانش، بازاریابی و مهارت های مدیریتی است. به طور کلی مزیت درونی سازی پرهیز از زمان بری، چانه زنی و عدم اطمینان است. درونی سازی بازارها در میان محدودیت های بین المللی منجر به سرمایه گذاری مستقیم خارجی می گردد تا جایی که فایده ی نهایی با هزینه ی نهایی مساوی شود. نقطه قوت نظریه درونی سازی در این است که توضیح می دهد چرا بنگاه ها سرمایه گذاری مستقیم خارجی را به صادرات ترجیح می دهند( برکلی، ۲۰۰۰). در پاسخ به این سوال که بر اساس چه معیاری کشور میزبان سرمایه گذاری مستقیم خارجی انتخاب می شود، فرضیه مزیت مکانی مطرح می شود. بدین لحاظ، سرمایه گذاری مستقیم خارجی به دلیل برخورداری از مزیت های بازاری و عدم تحرک بعضی از عوامل تولید نظیر نیروی کار و منابع طبیعی رخ می دهد. عدم مزیت بازاری کشور مبدا و عدم تحرک عوامل تولید موجب تفاوت عایدی و هزینه های تولید می شود وسرمایه گذاری مستقیم خارجی را در کشورهای دارای مزیت به صرفه می نماید (هنارت[۳۸]، ۲۰۰۰). نظریه ترکیبی یا التقاطی که در سال ۱۹۸۸ توسط دانینگ ارائه شده، از ترکیب نظریه ی سازمان صنعتی، نظریه ی درونی کردن و فرضیه مزیت مکانی بدست آمده و درصدد است به سوالات زیر پاسخ دهد:
۱- در صورتی که برای یک کالای خاص در یک کشور خاص تقاضا وجود دارد، چرا آن کالا به وسیله بنگاه های داخلی تولید نمی شود، و یا چرا بنگاه های خارجی آن کالا را

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

به این کشورها صادر نمی کنند؟
۲- اگر بنگاه خارجی درصدد توسعه مقیاس است، چرا از طریق صادرات یا اعطای گواهینامه این کار را انجام نمی دهد؟
دانینگ پاسخ این سوالات را با توجه به شرایط لازم جهت انجام سرمایه گذاری مستقیم خارجی ارائه نموده است. بر اساس تئوری دانینگ برای اینکه بنگاه اقدام به سرمایه گذاری مستقیم خارجی نماید، سه شرط باید تامین شود: اولاً باید از مزیت نسبی در دارایی های غیر مشهود[۳۹] (نظیر: نام و اعتبار، فن آوری، اقتصاد مقیاس و …) نسبت به سایر بنگاه های کشور میزبان برخوردار باشد. این مزیت، مزیت مالکیتی[۴۰] نامیده می شود. ثانیاً استفاده از این مزیت برای بنگاه با صرفه تر از فروش یا اعطای آن باشد، این مورد مزیت درونی سازی[۴۱] است. ثالثاً استفاده از این مزیت ها با ترکیبی از عوامل تولید در کشور میزبان برای بنگاه ها با صرفه تر باشد که این مزیت مکانی[۴۲] نامیده می شود(دانینگ، ۱۹۸۸) برای درک بهتر نظریه فرض می شود در یک کشور تقاضا برای یک کالای خاص وجود دارد و کشور مذکور از مزیت مالکیتی نیز برخوردار است. در این صورت بر اساس مزیت های درونی سازی و مکانی حالت های مختلف زیر رخ می دهد:
۱- اگر مزیت درونی سازی وجود نداشته باشد، حتی اگر مزیت مکانی نیز وجود داشته باشد، چون این مزیت شامل حال بنگاه های کشور میزبان نیز می شود، لذا سرمایه گذاری مستقیم خارجی رخ نخواهد داد.
۲- اگر مزیت درونی سازی وجود داشته باشد ولی مزیت مکانی وجود نداشته باشد، بخاطر وجود رقبای بالقوه در کشور میزبان باز هم سرمایه گذاری مستقیم خارجی صورت نمی گیرد.
۳- اگر مزیت درونی سازی و مکانی وجود نداشته باشند، بنگاه در داخل کشور مبدا گسترش یافته و کالا را به کشور میزبان صادر می نماید و سرمایه گذاری مستقیم خارجی صورت نمی گیرد.
۴- اگر مزیت درونی سازی و مزیت مکانی وجود داشته باشند، سرمایه گذاری مستقیم خارجی رخ خواهد داد.
بنابراین جهت انجام سرمایه گذاری مستقیم خارجی باید تواماً هر سه مزیت مکانی، مالکیتی و درونی سازی وجود داشته باشد که البته این شرط لازم برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی است. برای مثال فرض کنید که یک شرکت دارای مزیت های مالکیتی است و ملاحظات مکانی گویای آن است که تولید در بازار خارجی سودآورتر از تولید در داخل و صدور کالاست . اما شرکت از بین المللی شدن سود اضافی بدست نمی آورد. بدین معنی که محصول می تواند توسط یک شرکت بیگانه با همان کارایی شرکت مادر تولید شود و عایدات شرکت مادر از محل فروش لیسانس ساخت و غیره، معادل سود او در صورت سرمایه گذاری مستقیم باشد. در این صورت، انگیزه ای برای صدور سرمایه و انجام FDI وجود نخواهد داشت. یا اگر بین المللی شدن باعث کسب منافع اضافی شود، اما عوامل محلی برای عملیات سودآور شرکت فراملی فراهم نباشد، آن شرکت ترجیح می دهد که در کشور اصلی یا شعب خود در کشورهای دیگر تولید کند و کالای خود را به کشور مورد نظر صادر نماید. پس برای تحقق سرمایه گذاری مستقیم خارجی باید تواماً هر سه مزیت مکانی، مالکیتی و درونی سازی وجود داشته باشد (دانینگ،۱۹۹۳).
جدول ( ۲-۱): خلاصه نظریات سرمایه گذاری مستقیم خارجی

 

،ص۹٫

 

• قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، پیشین، ج۷، ص ۹۹٫

 

در این زمینه قرآن کریم درباره دو رویی و حق ستیزی منافقان می فرماید: «وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ نافَقُوا وَ قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالاً لاتَّبَعْناکُمْ هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِیمانِ یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ»۱؛ « همچنین کسانى را که دو رویى نمودند نیز معلوم بدارد. و به ایشان گفته شد: «بیایید در راه خدا بجنگید یا دفاع کنید». گفتند: «اگر جنگیدن مى‏دانستیم مسلماً از شما پیروى مى‏کردیم.» آن روز، آنان به کفر نزدیکتر بودند تا به ایمان. به زبانِ خویش چیزى مى‏گفتند که در دلهایشان نبود، و خدا به آنچه مى‏نهفتند داناتر است».

مساله نفاق و حق ستیزی منافقان در اسلام گرچه در مکه هم قابل طرح است اما بیشتر از مکه، از زمانى مطرح شد که پیامبر به مدینه هجرت فرمود و پایه‏هاى اسلام قوى و پیروزى آن آشکار شد. ولی در مکه تقریباً منافقى وجود نداشت. زیرا مخالفان قدرتمند هر چه مى‏خواستند آشکارا بر ضد اسلام مى‏گفتند و انجام مى‏دادند و از کسى پروا نداشتند و چندان نیازى به کارهاى منافقانه نبود، لذا دشمنان شکست خورده، براى ادامه برنامه‏هاى تخریبى خود تغییر چهره داده، ظاهرا به صفوف مسلمانان پیوستند، ولى در خفا به اعمال خود ادامه مى‏دادند.

حق ستیزی منافقان به جایی رسید که در قرآن کریم، آیات فراوانی به موضوع منافقین می پردازد تا آنجا که سوره ای نیز مستقل در شرح حال آنها به نام «منافقون» نازل شد. و این مطلب بیان کننده اهمیت موضوع است. حق ستیزی منافقان را، قرآن با معرفی ویژگی هایشان در این سوره بیان می کند.

آن ها در باطن کافر و مشرک و منحرف هستند. ولى در ظاهر اظهار اسلام و ایمان می کنند.

……………………………………………………………………………………………………………………………….

1. آل عمران/۱۶۷٫

بنابراین نفاق اعظم، اشدّ و اقبح اقسام کفر است. زیرا علاوه بر کفر باطنى، شامل مکر و حیله و خدعه نسبت به مسلمانان نیز میباشد و آنچه از مصائب و بدبختیها که دامنگیر مسلمانان شده از قِبَل اینگونه افراد بوده است. از این جهت، خداوند در قرآن سخت‏ترین عذاب و درکات دوزخ را براى آنان مقرر داشته و فرموده: «إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّار»۱؛«آرى، منافقان در فروترین درجات دوزخند».

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

صاحب المیزان می فرماید: «نکته ای که از این آیه مورد بحث استفاده می کنیم این است که در آتش دوزخ مراتبى مختلف براى ساکنان آن هست، بعضى در سافلند و بعضى در اسفل و ناگفته پیدا است که به حسب اختلاف این مراتب شکنجه‏ها نیز مختلف مى‏شود که خداى عزوجل این عذاب هاى مختلف را درکات نامیده»۲.

علامه طباطبائی در تفسیر آیه «وَ ما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاهَ إِلَّا وَ هُمْ کُسالى‏ وَ لا یُنْفِقُونَ إِلَّا وَ هُمْ کارِهُونَِ»۲؛ «و هیچ چیز مانع پذیرفته شدنِ انفاقهاى آنان نشد جز اینکه به خدا و پیامبرش کفر ورزیدند، و جز با حال‏ کسالت نماز به جا نمى‏آورند، و جز با کراهت انفاق نمى‏کنند».کفر به خدا و رسول او، کسالت و بى میلى در نماز خواندن، و کراهت در انفاق را از ارکان نفاق آنان شمرده است».۴

حق ستیزی و شیطنت های این قوم منافق زیاد موجب آزار و اذیت پیامبر و اصحابش می شد. قرآن هم به طور آشکار بیان می دارد:

…………………………………………………………………………………………………………………………..

۱٫نساء/۱۴۵٫

۲٫طباطبایی،محمدحسین،تفسیرالمیزان،ترجمه سیدمحمدباقرموسوی همدانی،پیشین،ج۵، ص۱۹۳٫

۳٫توبه/۴۵٫

۴٫طباطبایی،محمدحسین ،تفسیرالمیزان،ترجمه سیدمحمدباقرموسوی همدانی،پیشین،ج۹، ص۴۱۴٫

«لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَهَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ حَتَّى جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ کارِهُونَ»۱؛ «در حقیقت، پیش از این نیز در صدد فتنه‏ جویى برآمدند و کارها را بر تو وارونه ساختند، تا حقّ آمد و امر خدا آشکار شد، در حالى که آنان ناخشنود بودند».

حضرت علامه در تفسیر این آیه می نویسد: «یعنى قسم مى‏خورم که منافقان به طور مسلم پیش از این جنگ (جنگ تبوک) خواهان فتنه و محنت و اختلاف کلمه و تفرقه اجتماع شما بودند، هم چنان که در جنگ احد عبداللَّه ابن ابى بن سلول یک ثلث از جمعیت سپاهیان شما را از صحنه جنگ به طرف مدینه برگردانید و از یارى رسول خدا (ص) دریغ نمود. آرى، همین منافقین بودند که همواره امور را براى تو دگرگون ساخته، نعل را وارونه مى‏زدند و مردم را به مخالفت تو دعوت و بر معصیت تخلف از امر جهاد تحریک نموده، یهودیان و مشرکان را بر قتال با مسلمانان بر مى‏انگیختند و در میان مسلمین جاسوسى و خرابکاریهاى دیگر مى‏کردند تا آنکه حق- آن حق که مى‏بایست پیروى شود- بیامد، و امر خدا و آنچه که از دین مى‏خواست پیروز گشت و برخواسته‏هاى شیطانى کافران غالب آمد با اینکه کفار از پیشرفت آن اکراه داشتند».۲ صاحب مجمع البیان نیز فتنه را این گونه بیان دارد: «فتنه: نامى است که به هر بدى و شرى اطلاق می شود، و معناى این آیه آن است که این منافقان در صدد ایجاد اختلاف و تفرقه و پراکندگى شما پیش از جنگ تبوک بودند»۳.

به هرحال خطر حق ستیزی منافقان بیشتر از کافران می باشد. در هر دوران که شاهد فتنه ایی باشیم که موجب شکست شود، سرچشمه آن را می توان در مسئله نفاق بعضی افراد جستجو کنیم و در می یابیم که شکست مسلمانان به خاطر دورویی و نفاقی بوده که افراد داشته و از این طریق بود که تیشه به ریشه ی اسلام می زدند.

…………………………………………………………………………………………………….

۱٫توبه/۴۸٫

۲٫طباطبایی،محمدحسین ،تفسیرالمیزان ، ترجمه سیدمحمدباقرموسوی همدانی ،پیشین، ج۹ ص۳۹۰و۳۸۹٫

3. طبرسی،فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن،ترجمه مترجمان ،پیشین ،ج۱۱،ص ۱۰۹٫

گفتارپنجم: کافران

از مصادیق حق ستیزان دیگری که می توان از آنها نام برد، کافران می باشند.

قرآن کریم درباره حق ستیزی این گروه می فرماید:«کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ لَعْنَهَ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ»۱؛ «چگونه خداوند، قومى را که بعد از ایمانشان کافر شدند، هدایت مى‏کند با آنکه شهادت دادند که این رسول، بر حق است و برایشان دلایل روشن آمد، و خداوند قوم بیدادگر را هدایت نمى‏کند. آنان، سزایشان این است که لعنت خدا و فرشتگان و مردم، همگى برایشان است».

بازگشت به کفر پس از گواهی به حقانیت رسالت پیامبر، با وجود دلایل روشن، موجب گرفتاری آن حق ستیزان شده و لعنت خدا و فرشتگان و مردم را برای خود خریداری کرده و ننگ ابدی را در پیش خواهند داشت.

از آیه فوق دو معنى براى ظلم و ستم و حق ستیزی کافران فهمیده می شود: یکى کفر ورزیدن بعد از ایمان. دوم انکار پیامبر و انکار حقیقت نمودن بعد از دلایل آشکار، که به راستى ظلم و ستم هم از همین کفر و انکار حق سر چشمه می گیرد و گرنه خدا پرستان حقیقت بین نسبت به خدا و نسبت به خلق و نسبت به خود هرگز ستم روا نمی دارد.

به هر حال چرا خداوند آنها را هدایت نمى‏کند؟ دلیل آن روشن است آنها پیامبر را با نشانه‏هاى

روشن شناخته‏اند و به رسالت او گواهى داده ‏اند. بنابراین در بازگشت و عدول از اسلام در واقع ظالم و ستمگرند، و کسی که آگاهانه ظلم و ستم می کند لایق هدایت الهی نیست.

………………………………………………………………………………………………………………………..

۱٫آل عمران/۸۶و۸۷٫

او زمینه‏هاى هدایت را در وجود خود از میان برده است.

منظور از «بینات» در آیه فوق، قرآن مجید و سایر معجزات پیامبر اسلام است و منظور از ظالم در اینجا کسى است که در درجه اول به خود ظلم کرده و راه ارتداد پیش گرفته و در درجه بعد سبب گمراهى دیگران شده است.

سپس مى‏افزاید: آنها کیفرشان این است که لعن خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنها است «أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ لَعْنَهَ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ».

«لعن» در اصل به معنى «طرد و دور ساختن آمیخته با خشم و غضب است و در مورد خداوند به معنى دور ساختن از رحمت خویش مى‏باشد و اما در مورد فرشتگان و مردم به معنى خشم و تنفر و طرد معنوى یا تقاضاى از خداوند درباره دور ساختن اینگونه افراد از رحمت است»۱.

آرى این حق ستیزان ظالم و کافر که آگاهانه این راه را پیموده‏اند چنان در فساد و گناه فرو مى‏روند که مورد نفرت همه افراد عاقل اعم از انسان و فرشتگان بلکه از آن بالاتر مورد خشم و غضب پروردگار قرار مى‏گیرند. نه تنها از هدایت الهی محروم هستند بلکه رضایت به نابودی خویش با عذاب الهی می دهند.

قرآن در این زمینه می فرماید: «وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَهً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیم»۲؛ «و یاد کن‏ هنگامى را که گفتند: «خدایا، اگر این کتاب‏ همان حقِّ از جانب توست، پس بر ما از آسمان سنگهایى بباران یا عذابی دردناک بر سر ما بیاور»

………………………………………………………………………………………………………………………….

1. مکارم شیرازی،ناصر، تفسیر نمونه،دارالکتب الاسلامیه،تهران،چاپ اول،۱۳۷۴،ج۲،ص۶۴۹٫

۲٫انفال/۳۲٫

«کلمه امطار به معناى نازل کردن چیزى است از بالا به پایین، و لیکن بیشتر در قطرات باران استعمال مى‏شود، ممکن هم هست بگوییم در لغت به معناى همان باریدن باران است، و لیکن در آمدن سنگ از آسمان بطور استعاره استعمال شده است، و به هر حال اینکه گفتند: «فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَهً مِنَ السَّماءِ» و به اسم آسمان تصریح کردند، براى دلالت بر این است که این سنگ باریدن صرفا به نحو یک آیه از آیات آسمانى باشد، و مانند سایر آیات آسمانى هلاکت خدایى شمرده شود.

پس باریدن سنگ از آسمان بر سر ایشان که درخواست آن را کرده بودند خود یکى از اقسام عذاب است، و سایر اقسام آن داخل در تحت جمله «أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ» مى‏باشد، و به همین منظور یعنى به منظور اینکه تمامى اقسام باقی مانده را شامل شود کلمه عذاب را نکره و بدون الف و لام آورد، و معنایش این است: «یا عذاب دیگرى بر ما بفرست که دردناک باشد». و اگر در میان همه اقسام عذاب الیم، فقط سنگ باران را ذکر کردند براى این بود که: «در این قسم عذاب، هم عذاب جسم است و هم عذاب روح، عذاب جسم است براى اینکه بدن را متالم مى‏سازد، و عذاب روح است براى اینکه متضمن ذلت و اهانت است»۱.

حق ستیزی کفار با ایجاد اختلاف درباره قرآن نمونه دیگری است از مبارزات آنها با پیامبر و دین آن حضرت. قرآن همچنین می فرماید: «ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ»۲؛ «چرا که خداوند کتاب تورات‏ را به حق نازل کرده است، و کسانى که درباره کتاب خدا با یکدیگر به اختلاف پرداختند، در ستیزه‏اى دور و درازند».

…………………………………………………………………………………………………………………

۱٫طباطبایی،محمدحسین ،تفسیرالمیزان،ترجمه سیدمحمدباقرموسوی همدانی،پیشین،ج۹،ص۸۷٫

۲٫بقره/۱۷۶٫

تهدیدها و وعده‏هاى عذاب که براى کتمان کنندگان حق بیان شده است به خاطر این است که خداوند کتاب آسمانى قرآن را به حق و توام با دلائل روشن نازل کرده تا جاى هیچگونه شبهه و ابهامى براى کسى باقى نماند. با این حال گروهى به خاطر حفظ منافع کثیف خویش دست به توجیه و تحریف مى‏زنند و در کتاب آسمانى اختلافها به وجود مى‏آورند تا به اصطلاح آب را گل آلود کنند و از آن ماهى گیرند. چنین کسانى که اختلاف در کتاب آسمانى مى‏کنند بسیار از حقیقت دورند «وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ».

کلمه«شقاق» در اصل به معنى «شکاف و جدایى است»۱. این تعبیر شاید اشاره به این باشد که ایمان و تقوا و افشا کردن حق رمز وحدت و اتحاد در جامعه انسانى است، اما خیانت و کتمان حقائق موجب پراکندگى و شکاف است نه شکاف سطحى که آن را بتوان نادیده گرفت بلکه جدایى و شکاف عمیق درباره اختلافاتی که کافران بر سر قرآن دارند.

صاحب مخزن العرفان موارد اختلاف را این گونه بیان می کند«کفار در جدایى و تفرقه انداختن بین کلمات حقانى از هم بسیار دورند که هر کسى به رأى و اندیشه خود چیزى گفته بر خلاف حرف دیگر، آنان در هواهاى نفسانى و نیز در گفتارشان بسیار اختلاف دارند، مقصود از کتاب قرآن است که هر یک از کفار راجع به قرآن چیزى گفته بعضى گویند قرآن شعر است، بعضى گویند سحر است، پاره‏اى گویند کهانت است جماعتى گویند کلام اعجمى است، بعضى گویند اساطیر و گفته‏هاى پیشینیان است»۲.

……………………………………………………………………………………………………………………………

1. راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن،پیشین،ص۴۶۰٫
2. امین، سیّده نصرت؛ مخزن العرفان فی تفسیر قرآن، پیشین،ج۲،ص۱۸۷٫

جدال و اشکال تراشی، با بکارگیری روش های باطل و دستاویزهای دروغین، از شیوه ها ی دیگر حق ستیزی کافران است. قرآن نیز در این زمینه می فرماید: «وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلاَّ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ یُجادِلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَ اتَّخَذُوا آیاتِی وَ ما أُنْذِرُوا هُزُواً»۱؛ «و پیامبران خود را جز بشارت‏ دهنده و بیم‏ رسان گسیل نمى‏داریم، و کسانى که کافر شده‏اند، به باطل مجادله مى‏کنند تا به وسیله آن، حق را پایمال گردانند، و نشانه‏هاى من و آنچه را بدان‏ بیم داده شده‏اند به ریشخند گرفتند».

طبرسی از قول ابن عباس در تفسیر این آیه در مورد کافرانی که مجادله می کنند می فرماید:

«مقصود کسانى است که زبان به استهزاء مى‏گشودند و راههاى مکه را براى مبارزه با اسلام میان خود تقسیم می کردند. بحث و مناظره آنها در راه اثبات باطل این بود که پیامبر را وادار می کردند که طبق هوى و هوس ایشان، آیات و معجزاتى بیاورد، تا اگر نیاورد، از او اخذ سند کرده، قرآنش را باطل معرفى کنند.گفته میشود: «ادحضت حجته» یعنى دلیل او را باطل کردم.«وَ اتَّخَذُوا آیاتِی وَما أُنْذِرُوا هُزُوا»ً: آنان قرآن و قیامت و آتش جهنم را وسیله استهزا قرار دادند»۲.

از آیات دیگری که به حق ستیزی کافران دلالت دارد، این آیه است: «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّهٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ عَلَى الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ»۱؛ « پیش از اینان قوم نوح، و بعد از آنان دسته‏هاى مخالف دیگر به تکذیب پرداختند، و هر امّتى آهنگ فرستاده خود را کردند تا او را بگیرند، و به وسیله‏ باطل جدال نمودند تا حقیقت را با آن پایمال کنند.

……………………………………………………………………………………………………………………………

۱٫کهف/۵۶٫

2. طبرسی،فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن،ترجمه مترجمان،پیشین،ج۱۵،ص۸۷٫

۳٫غافر/۵و۶٫

پس آنان را فرو گرفتم آیا چگونه بود کیفر من؟ و بدینسان فرمان پروردگارت درباره کسانى که کفر ورزیده بودند، به حقیقت پیوست که ایشان همدمان آتش خواهند بود». مقصود آیه گروههاى مختلف و امّتهاى گوناگون است که همه‏ آنها پس از قوم نوح نیز رسولان و پیامبران را تکذیب کردند. و هر امّتى از امّت‏هاى مذکور، یا هر امّتى از امّت‏هاى پیشین که رسولى به سوى آنان فرستاده شد. کوشیدند تا او را بگیرند و از رسالتش جلوگیرى کنند، یا او را شکنجه دهند یا بکشند، چنانچه قوم پیامبر چنین قصدى کردند تا او را بگیرند و حبس کنند یا بکشند. با رسول و پیامبرشان به باطل مجادله کردند. تا حقّ را از بین ببرند، همانطور که قوم پیامبر خواستند او را از بین ببرند و حقّ را زایل سازند.

گفتارششم: امت های پیشین

عرب زمان جاهلیت بسیارى از سرنوشت قوم عاد، ثمود، لوط، و غیره را می دانستند. هرگاه به مسافرت می رفتند به آثار آنان عبور و مرور می کردند. آثار آنان را مشاهده و درباره آنان و آثارشان با یکدیگر گفتگو می نمودند، و می دانستند که خداى توانا ایشان را به علت آن تکذیبى که درباره آنچه پیامبرانشان از طرف خدا آورده بودند هلاک نموده است.

بنابراین حق ستیزی عده ای از امتهای پیشین، عامل شد تا دچار قهر الهی شوند و در همین دنیا نیز، عقوبت اعمال خود را ببینند. قرآن کریم این مورد را اینگونه بیان می کند: «فَقَدْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَسَوْفَ یَأْتِیهِمْ أَنْباءُ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ»۱؛ «آنان حقّ را هنگامى که به سویشان آمد تکذیب کردند، پس به زودى، حقیقت ِ ‏خبرهاى آنچه را که به ریشخند مى‏گرفتند به آنان خواهد رسید».

این آیه مورد بحث آن افرادى را که پیامبر اسلام را تکذیب می کردند وادار می کند تا از نابود شدن اقوام گذشته به خاطر حق ستیزیشان عبرت و اندرز بگیرند. اینها قرآن و سایر امور دینى را که از جانب پروردگار و حق است، مورد تکذیب و استهزاء قرار دادند.

در این زمینه صاحب المیزان می نویسد:«این تخویف و انذار براى این است که استهزاء به آیات پروردگار استهزاء به حق است، و حق چیزى است که خواه ناخواه روزى ظهور مى‏کند، و از مرحله نبا (خبر) تجاوز نموده و به مرحله خارج و عیان مى‏رسد»۲.

……………………………………………………………………………………………………………………….

۱٫انعام/۵٫

2. طباطبایی، محمدحسین،تفسیرالمیزان، ترجمه سیدمحمدباقرموسوی همدانی،پیشین،ج۷،ص۲۱٫

در آیه بعد خداوند علت هلاکت امتهای پیشین را به خاطر حق ستیزیشان اینطور بیان می کند: «أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ ما لَمْ نُمَکِّنْ لَکُمْ وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَیْهِمْ مِدْراراً وَ جَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ»۱؛ «آیا ندیده‏اند که پیش از آنان چه بسیار امّتها را هلاک کردیم؟امّتهایى که‏ در زمین به آنان امکاناتى دادیم که براى شما آن امکانات را فراهم نکرده‏ایم، و بارانهاى آسمان را پى در پى بر آنان فرو فرستادیم، و رودبارها از زیر شهرهاى آنان روان ساختیم. پس ایشان را به سزاى گناهانشان هلاک کردیم، و پس از آنان نسلهاى دیگرى پدید آوردیم».

در صورتى که عرب زمان جاهلیت داراى قدرت و سلطه‏اى بودند که عرب زمان جاهلیتى که مورد خطاب قرار گرفتند نبودند. اضافه بر قدرت و سلطه‏اى که به آنان عطا کردیم بارانهاى فراوان و به موقع هم از آسمان براى آنان فرستادیم تا موجب فراخى هر نوع نعمتى براى ایشان شد. و جوى‏هاى آب را تحت اختیار آنان قرار و جریان دادیم تا هر نوع بهره بردارى که
می خواستند، می کردند، چنانکه می فرماید:

(وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَیْهِمْ مِدْراراً وَجَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمْ) ولى آنان طبق طبع انسان که هرگاه بى نیاز شود طغیان و سرکشى خواهد کرد شروع به گناه و سرکشى نمودند. و اینطور مى‏پنداشتند که قدرت و ثروتشان موجب جاویدان بودنشان خواهد شد. چون این چنین شدند ما آنانرا نابود کردیم و قوم دیگرى را ایجاد و جانشین ایشان نمودیم. چنانکه می فرماید: (فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ).

……………………………………………………………………………………………………………….

۱٫انعام/۶٫

«آیا این کافران نمی دانند که ما بسیارى از امتها را در قرنهاى گذشته، هلاک و نابود کرده‏ایم، با اینکه به آنها قدرت و ثروتى بخشیده بودیم که به شما نبخشیدیم».

صاحب تفسیر مجمع البیان در ذیل این آیه درباره رفاه حق ستیزان که باعث هلاکتشان شد
می نویسد: «مقصود این است که آنها را از لحاظ غلامان، کنیزان، اموال، قدرت، سلطنت، نفوذ در ازاى عمر، در رفاه قرار دادیم. شما اخبار آنها را شنیده خانه‏ها و آثار آنها را دیده‏اید. «وَأَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَیْهِمْ مِدْراراً»: ابن عباس گوید: مقصود این است که باران و برکات روزى را براى آنها مى‏فرستادیم»۱.

«وَجَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ» و آبها را در رودها براى آنها جارى ساختیم اما هیچیک از این نعمتها و قدرتها آنرا سودى نبخشید. همین که حق ستیزی، سرکشى و قانون شکنى کردند، آنها را هلاک کردیم. «وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ» پس از هلاک آنها مردم دیگرى را به وجود آوردیم.

از این آیه بر مى‏آید که تفکر، تدبر و بحث کردن با مصادیق حق ستیزان و منکرین قیامت لازم است. باید به آنها فهمانید که: خدایى که گذشتگان را هلاک کرده و اقوام و ملل دیگرى بعد از آنها آفریده، قادر است که این جهان را فانى کند و جهان دیگرى را خلق کند و مردم را پس از مرگ، از قبرها بیرون آورد و به حساب اعمالشان رسیدگى کند.

ستیز با حق، با حربه باطل، توسط امت های پیشین، روشی است که قرآن به آن اشاره دارد:

……………………………………………………………………………………………………………………

1. طبرسی،فضل بن حسن،مجمع البیان فی تفسیر القرآن،ترجمه مترجمان،پیشین،ج۸،ص۱۷٫

«کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّهٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ»۱؛ «پیش از اینان قوم نوح و بعد از آنان دسته‏هاى مخالف دیگر به تکذیب پرداختند، و هر امّتى آهنگ فرستاده خود را کردند تا او را بگیرند، و به وسیله‏ باطل جدال نمودند تا حقیقت را با آن پایمال کنند. پس آنان را فرو گرفتم آیا چگونه بود کیفر من؟».

خداوند در این آیه حال امتهای پیشین را که با جدال به باطل در صدد حق ستیزی و مقابله با حجت‏هاى حق بر آمدند و خدا آنان را نابود کرد بیان می کند. همچنین این آیه در مقام جواب دادن از شبهه‏اى است که بعد از آیات قبل ممکن است به ذهن کسى وارد شود، و آن شبهه این است که ما مى‏بینیم همیشه برد با همین کفار است که از پذیرفتن حق استکبار مى‏ورزند و در آیات خدا جدال مى‏کنند و هیچ گرفتارى هم پیدا نمى‏کنند و باطل خود را پیش هم مى‏برند.

صاحب المیزان اینگونه پاسخ می دهد، که حاصل جواب این است: «امت‏هاى گذشته چون قوم نوح و گروه‏هاى بعد از ایشان مانند عاد و ثمود و قوم لوط و غیره، از کفار امروز در تکذیب و جدال به باطل قویتر بودند، آنها هم تا این حد پیشروى کردند که مى‏خواستند رسول خدا را بگیرند و از بین ببرند، ولى عذاب خدا مهلتشان نداد و این قضا در حق همه کفار رانده شده. پس توهم این که کفار معاصر از خدا پیشى گرفته ‏اند و اراده خود را علیه اراده خدا به کار زدند، توهمى است باطل»۲.

…………………………………………………………………………………………………………….

۱٫مومن/۵٫

2. طباطبایی، محمدحسین،تفسیرالمیزان، ترجمه سیدمحمدباقرموسوی همدانی،پیشین،ج۱۷،ص۴۶۴٫

پس جمله(کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ) «دفع آن توهم است، و به همین جهت جواب را بدون واو عاطفه آورد. و در جمله «وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّهٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ» کلمه «همت» که با حرف«با» متعدى شده، به معناى این است که هر امتى قصد کرد رسول خود را، چون عبارت« هَمَّ بِه» به معناى« قصد کرد آن را» مى‏باشد، چیزى که هست بیشتر در مورد قصد
سوء استعمال مى‏شود. پس معناى این عبارت در آیه این است که: هر امت حق ستیزی قصد سوء به پیغمبر خود را می کردند، و خواستند تا او را بگیرند و به قتل برسانند و یا از شهر خارج کنند، یا آزارى دیگر برسانند، هم چنان که تک تک انبیا و رفتار امت آنان در قرآن کریم آمده و موضوع حق ستیزی امتهای پیشین را بیان کرده است»۱.

«وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ» کلمه «ادحاض» به معناى «زایل کردن و باطل ساختن است»۲، و اینکه فرموده: «فاخذتهم- من ایشان را گرفتم» با اینکه جا داشت بفرماید: فاخذهم- خدا آنان را بگرفت، براى اشاره به این نکته است که:

کار حق ستیزی این طاغیان و استکبارشان آن قدر خطرناک و فاحش بود، که امر آن تنها به دست خداى تعالى بود و دیگر بین خدا و بین ایشان هیچ کس دخالتى نداشت، تا شفاعتى کند و یا ایشان را یارى نماید، هم چنان که در جاى دیگر در باره این امت‏ها فرموده: «فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذابٍ إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ»۳؛ «تا آنکه‏ پروردگارت بر سر آنان تازیانه عذاب را فرو نواخت».

………………………………………………………………………………………………………………….

1. طباطبایی ، محمدحسین ،تفسیرالمیزان ، ترجمه سیدمحمدباقرموسوی همدانی،پیشین،ج۱۷،ص۴۶۴٫
2. راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن،پیشین،ص۳۰۸٫

۳٫فجر/۱۳٫

و در جمله «فَکَیْفَ کانَ عِقابِ» ذهن شنونده را به چیزى که خودش مى‏داند یعنى به کیفیت عقاب آنان متوجه مى‏کند تا شدت بلاى آنان در ذهنش حاضر شود و خلاصه مى‏فهماند تو خود مى‏دانى که ما چگونه آنان را که از مفسدان در روی زمین بودند هلاک کردیم و نسلشان را منقرض ساختیم.

گفتارهفتم: مفسدان

با توجه به آیات قرآن یکی دیگر از مصادیق حق ستیزان مفسدان می باشند که در قالب فسادی که بر روی زمین انجام می دهند سعی بر این دارند که با حق مبارزه کنند تا بتوانند خودشان به جای حق بنشینند. در زمان حضرت موسی نیز این مفسدان با مبارزاتی که با موسی داشتند، قصدشان این بود که با حاکمیت خود، بر روی زمین فساد به وجود آورند.

پس از ظهور معجزات، به دست حضرت موسى علیه السّلام فرعون که از مفسدان بود برای حق ستیزی خود، ناچار شد که ساحران و جادوگران را که در آن زمان رواج داشت جمع آوری کند. تا با سحر خود موسی را شکست دهند. اما غافل از این که خداوند توسط حضرت موسی سحر آنان را از معجزه جدا ساخت و با این عمل بر آنها پیروز شد.

«فَلَمَّا أَلْقَوْا قالَ مُوسى‏ ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ»۱؛ «پس چون افکندند، موسى گفت: «آنچه را شما به میان آوردید سحر است. به زودى خدا آن را باطل خواهد کرد. آرى، خدا کار مفسدان را تأیید نمى‏کند و خدا با کلمات خود، حقّ را ثابت مى‏گرداند، هر چند بزهکاران را خوش نیاید».

کلمه «مفسدان» از ریشه «فَسَد» و به معنای« خروج شى‏ء از اعتدال خواه کم باشد یا بیشتر»۲.

…………………………………………………………………………………………………………………………..

۱٫یونس/۸۱و۸۲٫

2. راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن،پیشین،ص۶۳۶٫

همچنین معنای دیگری که گفته شده «نقیض صلاح»۱می باشد.

با توجه به این آیه، تفسیر روشن در رابطه با سحر، بطلان و فساد بحثی دارند که:«هر سه مفهوم نزدیک به یکدیگر بوده و در مقابل مفهوم حقّ می باشند.

سحر: نشان دادن چیزیست بر خلاف واقعیّت و حقیقت آن.

بطلان: چیزیست که براى آن ثبوت و واقعیّتى نباشد، و تنها ظهور موقّتى داشته، و از حقیقت خالى است.

فساد: در مقابل صلاح بوده و عبارتست از پیدایش اختلال خواه در جهت تکوین صورت بگیرد و یا در تشریع.

همچنین در رابطه با این که حق ثابت و مفسدان غیر حق و عمل آن ها موقتی است، مى‏فرماید: خداوند متعال حقّ و ثابت و پاینده بود، و هرگز براى وجود او تحوّل و زوال و فنایى عارض نخواهد شد. همچنین است آنچه از صفات ذاتى او بوده، چون علم و قدرت و حیات و مظاهر این صفات که این ها ثابت و پاینده باشند. پس همه آنچه از مظاهر صفات پروردگار متعال هستند، حقّ و ثابت بوده و زوال و فنایى براى آنها نخواهد بود. أمّا آنچه ثبوت و واقعیّت نداشته و موقّتى و تظاهر و عرضى و اختلال و فساد باشد، قابل بقاء و دوام نیست.

خداوند متعال مى‏فرماید: «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقى‏ وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ»۲؛ «و ذاتِ باشکوه و ارجمند پروردگارت باقى خواهد ماند». چون برنامه جهان آفرینش به مبناى حقّ و واقعیّت است؛ قهرا آنچه بر خلاف حقّ باشد، از میان بر داشته شده و فانى خواهد شد»۳.

…………………………………………………………………………………………………………………………

۱٫فراهیدی،خلیل بن احمد، العین،پیشین،ج۷،ص۲۳۱٫

۲٫الرحمن/۲۷٫

3. مصطفوی،حسن، تفسیر روشن، مرکز نشر کتاب،تهران،چاپ اول، ۱۳۸۰ش، ج‏۱۱،ص۷۵٫

صاحب تفسیر روان جاوید داستان اعجاز حضرت موسی را در برابر مفسدان و ساحران زمان خود این گونه بیان می کند«پس از جمع‏آورى ساحران به امر فرعون، حضرت موسى حاضر و با کمال شهامت فرمود عصاها و ریسمانهاى خودتان را که مهیّا نموده‏اید بیاندازید تا سحر از معجز ممتاز شود و آنها ناچار انداختند و آن حضرت فرمود اینها سحر است نه آنچه را شما سحر خواندید از معجزات من و بر خدا لازم است که آنها را باطل کند و خواهد کرد چون خدا باطل را تأیید نمی کند و وسائل فساد را تهیّه نمی فرماید و اهل آن را تقویت نمی نماید و حق را ثابت و واضح خواهد فرمود. اهل آنرا در تمام ازمنه به حجّت غالب و در وقت مصلحت به شمشیر مظفّر و منصور می گرداند. به آیات واضحه الدلالات و قضاء و قدر و وعده نصرت که تمامى کلمات الهیّه‏اند و کراهت اهل جرم و عصیان تأثیرى در تغییر مراد الهى نخواهد کرد چنانچه عصاى موسى علیه السّلام تمام آن عصاها و ریسمانهاى مشحون به زیبق را که به واسطه حرارت زمین و آفتاب به جنبش آمده بودند بلعید و اثرى از آنها باقى نماند و فرعون و فرعونیان محو و نابود شدند».۱

به هر حال آنها آنچه را در توان داشتند بسیج کردند و همه وسائلى را که با خود آورده بودند به وسط میدان افکندند. در این هنگام موسى به آنها گفت: آنچه را شما در این میان آورده‏اید سحر است و خداوند به زودى آن را ابطال مى‏کند (فَلَمَّا أَلْقَوْا قالَ مُوسى‏ ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ) شما افرادى فاسد و مفسدید چرا که در خدمت یک دستگاه جبار و ظالم و طاغى هستید و علم و دانش خود را براى تقویت پایه‏هاى این حکومت خودکامه، فروخته‏اید، و این خود بهترین دلیل بر مفسد بودن شما است، و خداوند عمل مفسدان را اصلاح نمى‏کند (إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ).

……………………………………………………………………………………………………………………………..

۱٫ثفقی تهرانی،محمد،تفسر روان جاوید،انتشارات برهان،تهران،چاپ سوم،۱۳۹۸ق،ج۳،ص۳٫

«در واقع هر کس در آنجا عقل و هوش و دانشى داشت، حتى پیش از غلبه موسى بر ساحران مى‏توانست این حقیقت را دریابد که عمل ساحران عمل بى اساسى است، به دلیل اینکه در راه تقویت پایه‏هاى ظلم و ستم قرار گرفته بود، چه کسى نمى‏دانست که فرعون غاصب و غارتگر و ظالم و مفسد است، آیا خدمتگزاران چنین دستگاهى شریک در ظلم و فساد او نبودند؟ و آیا ممکن بود عمل آنها یک عمل صحیح و الهى باشد؟ هرگز نه، بنابراین پیدا بود که خداوند این تلاش مفسدانه را باطل خواهد کرد»۱.

بنابرآنچه گفته شد این گونه برداشت می شود که در بین هر امتی پیامبری به عنوان بشارت دهنده و بیم دهنده بوده است. آن پیامبر حجتی می باشد از طرف خداوند در بین مردم که آنها را هدایت کند. دستورات الهی را برای مردم بازگو کرده تا امت پیامبر در سایه این دستورات بتوانند به کمال برسند. اما در این میان، کسانی هستند به عنوان حق ستیز که مخالفت کرده و به فکر منافع شخصی خود بوده و قصد نابودی پیامبر و براندازی آیین الهی او را داشتند. کافران، منافقان، مشرکان، فرعونیان، اهل کتاب و بالاخره مفسدان از این گروه بودند. آنها همیشه بیدار و از هر فرصتی که ممکن بود استفاده کرده و با ایجاد اختلاف بین مردم مومن و پیامبرشان، قصد نابودی آنان را داشتند.

………………………………………………………………………………………………………………………………….

1. مکارم شیرازی،ناصر، تفسیر نمونه،پیشین،ج۸،ص۳۶۲٫

مبحث سوم:آثار حق ستیزی

حق ستیزان همیشه به انگیزه دست یابی به متاع دنیوی، روش های نابهنجار رفتاری در پیش می گیرند و بی جهت دیگران را به اموری متهم ساخته و با انحراف در بینش و ارائه تفسیرهای غلط و ناروا از مسائل، قصد ستیز و براندازی حق را داشته و سعی دارند آدمی را از مسیر طبیعی انسانیت خارج سازند. آنان در زندگی خود، بدون توجه به عقوبت کارهایشان، دچار انحرافاتی شده که موجب حق ستیزیشان می شود و به هر صورت ممکن به حق ستیزی خود ادامه می دهند. البته قرآن کریم حق ستیزی آنان را علاوه بر داشتن زمینه ها و مصادیق، دارای آثاری همچون اتهام جنون به پیامبر، مباهله، محرومیت از تزکیه، کفر به رسالت محمد، گمراهی انحراف در بینش، استحقاق لعن و محرومیت از لطف خدا نیز بر می شمرد که ما در این فصل به آنها اشاره خواهیم کرد.

گفتاراول: اتهام جنون به پیامبر(ص)

بهتان و افتراء عبارتست از اینکه انسان در حق غیر، به چیزی که راضی نیست، دروغ بگوید به عبارت دیگر چیزی را به دروغ به دیگری نسبت دهد و شخصی که مرتکب گناه و عمل زشتی نشده به انجام آن متهم کند و یا عیب و نقصی را که در او نیست به او بچسباند و فرقی نیست که این نسبت دروغ در حضور او باشد یا در غیاب. در حقیقت بهتان بدترین نوع دروغ است و چنانچه اتهام شخص در غیاب وی باشد غیبت هم به شمار می آید و انسان در واقع مرتکب دو گناه شده است یکی دروغ و دیگری غیبت و بزرگترین ظلم در حق برادر مؤمن آنست که او را متهم به ارتکاب گناهی کنی که هرگز آن را انجام نداده است. بهتان به اصطلاح، همین برچسب زدن به این و آن است که متاسفانه همواره در جوامع بشری مطرح بوده و امروزه نیز بزرگترین ابزار دشمنان و مخالفان است.

از جمله اتهاماتی که حق ستیزان داشتند، نسبت جنون به پیامبر بود که این موضوع را قرآن این گونه بیان می کند: .

«أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّهٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ»۱؛ «یا پیامبرخود را درست‏ نشناخته و لذا به انکار او پرداخته‏اند؟ یا مى‏گویند او جنونى دارد؟ نه، بلکه او حق را براى ایشان آورده ولى‏ بیشترشان حقیقت را خوش ندارند».

ابن عباس در تفسیر این آیه گوید: «آیا این همان محمدى نیست که در کوچکى و بزرگى او را مى‏شناختند و به راستگویى، امانتدارى و وفاى به عهد نزد ایشان معروف بود؟ بدین ترتیب آنها را توبیخ می کند که با اینکه او را به راستى و درستى و شرافت خانوادگى شناخته بودند، انکارش کردند.

در مورد آیه بعد نیز می فرماید: کدام جنون در او سراغ دارند؟ آنها پیامبر را دیوانه معرفى
می کردند تا مردم را از او متنفر کنند یا او را به روش خود بر گردانند. ولى او آورنده قرآن و دین حق است و دیوانه نیست. اکثر آنها از حق کراهت دارند. زیرا مطابق میلشان نیست»۱.

المیزان مراد از (أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ) یعنی«معرفت رسول» را این گونه بیان کرده است:«معرفت به حسب و نسب و خلاصه به سجایاى روحى و ملکات نفسى او است اعم از آن ملکاتى که کسب کرده یا آن ملکاتى که از اعقاب خود به ارث برده تا بدانند که آنچه مى‏گوید و ادعا مى‏کند صادق است، و خودش هم بدان ایمان دارد و از نزد خدا مؤید است»۳.

…………………………………………………………………………………………………………

۱٫مومنون/۶۹و۷۰٫

2. طبرسی،فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن،ج‏۱۷، ص ۶۵و۶۶٫
3. طباطبایی،محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقران،مترجم سیدمحمدباقرهمدانی، پیشین،ج‏۱۵، ص ۶۳٫

حق ستیزان به طور کامل پیامبر را می شناختند. حضرت رسالت در میان قریش بلکه در حجاز بلکه در عرب گمنام نبود اشرف قبائل عرب قریش بودند و اشرف طوائف قریش بنى هاشم بودند. مخصوصاً پدران حضرت رسالت مثل عبداللَّه، عبدالمطلب، هاشم و عبدمناف تا برسد به حضرت اسماعیل و ابراهیم تمام از معاریف و بزرگان بودند و حضرت در میانه آنها به درستى و امانت و صحّت شناخته شده بود که او را محمّد امین مى‏گفتند.

همچنین صاحب اطیب البیان در ذیل این آیه در مورد نسبت جنون دادن حق ستیزان به پیامبر این چنین می فرماید:«آیا مى‏گویند که جنون به او عارض شده نه بلکه آمده آنها را به حق و حقیقت دعوت کند ولى اکثر آنها از حق کراهت دارند و خوش ندارند. نسبت جنون به حضرتش دادند، با اینکه عقل کل و کل عقل است، کدامیک از فرمایشات او و آیات کتابش بر خلاف عقل و حکمت و مصلحت است فقط منشأ جنونش اینست که میگوید: شرک نیاورید و تقلید آباء خود که در ضلالت و گمراهى بودند نکنید و از فساد و معاصى و اعمال زشت دست بردارید و خداى یکتا را عبادت کنید»۱.

این قرآنى که پیامبر آورده است می فرماید:«إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ ُوَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبِیراً»۲؛ «قطعاً این قرآن به آیینى‏که خود پایدارتر است راه مى‏نماید، و به آن مؤمنانى که کارهاى شایسته مى‏کنند، مژده مى‏دهد که پاداشى بزرگ برایشان خواهد بود». بنابراین کسی که نسبت جنون به او داده شود چگونه می تواند چنین آیاتی را بگوید که هدایتگر است و بهترین و محکم ترین راه ها را به انسان نشان می دهد.

……………………………………………………………………………………………………………………….

1. طیب،سیدعبدالحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن،پیشین،ج۹،ص۴۳۱٫

۲٫اسراء/۹٫

ولی دشمنان دین، براى حفظ مرام خود، شخصیّت مردان خدا را این گونه خدشه دار مى‏کردند. پیامبرى را که دعوت کننده به حق است منکر مى‏شوند و در گفتار و کتابى که محتوى حق است نمى‏اندیشند. چرا بیشتر آنان حق را نمى‏پسندند.

بنابراین بهانه‏هاى رنگارنگی از جانب حق ستیزان و منکران گرفته می شد نه اینکه پیامبرشان را نمی شناختند. لذا او را انکار می کردند«أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ».

یعنى اگر این دعوت از ناحیه شخص مرموز یا مشکوکى صورت گرفته بود ممکن بود بگویند سخنانش حق است، اما خودش شخص ناشناخته و مرموزى است، نمى‏توان به ظاهر سخنانش فریب خورد.

ولى اینها سابقه پیامبر را به خوبى مى‏دانستند، او را در گذشته محمد امین مى‏خواندند به عقل و دانش و امانت او معترف بودند، پدر و مادر و قبیله‏اش را به خوبى مى‏شناختند، پس جایى براى این گونه بهانه‏ها نیز نبود.

یا اینکه مى‏گفتند او دیوانه است (أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّهٌ). حق ستیزان در مورد اتهام جنون زدن به پیامبراعتقاد داشتند که ما شخص او را به خوبى مى‏شناسیم، مشکوک و مرموز نیست اما به عقل و فکر او ایمان نداریم، چه بسا این سخنان را از روى جنون مى‏گوید، چرا که با افکار عمومى محیط هماهنگ نیست و این ناهماهنگى و سنت‏شکنى خود دلیل بر دیوانگى است!.

قرآن بلافاصله براى نفى این بهانه جویى مى‏گوید: (بلکه او حق را براى ایشان آورده) و سخنانش گواه بر این حقیقت است (بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ). عیب کار اینجا است که آنها از حق کراهت داشتند.(وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ‏).

آرى اینها سخنان حکیمانه است منتها چون با تمایلات هوس‏آلود این گروه هماهنگ نیست آن را نفى کرده و بر چسب افکار جنون آمیز به آن مى‏زنند! در حالى که هیچ لزومى ندارد که حق تابع تمایلات مردم باشد. بنابر آنچه گفته شد آنان«پیامبرى را که دعوت کننده به حق است منکر مى‏شوند و در گفتار و کتابى که محتوى حق است نمى‏اندیشند. چرا بیشتر آنان حق را نمى‏پسندند؟ زیرا آنان در گردابى زندگى مى‏کنند که شهوتهایشان آن را در برگرفته است، و این همان فرق میان مؤمنان و کافران است»۱.

بنابراین با توجه به آیه «وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ بَلْ أَتَیْناهُمْ بِذِکْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ»۲؛ «و اگر حق از هوسهاى آنها پیروى مى‏کرد، قطعاً آسمانها و زمین و هر که در آنهاست تباه مى‏شد. [نه!] بلکه یادنامه‏شان را به آنان داده‏ایم، ولى آنها از پیروى‏ یادنامه خود رویگردانند».

این گونه برداشت می شود که هوى و هوسهاى مردم حق ستیز معیار و ضابطه‏اى ندارد، بلکه علاوه بر این در بسیارى از موارد به سوى زشتیها مى‏گراید، اگر قوانین هستى تابع این تمایلات انحرافى مى‏شد هرج و مرج و فساد سراسر جهان را فرا مى‏گرفت!.

سپس براى تاکید بیشتر روى این موضوع که اتهام جنون به پیامبر توسط حق ستیزان کاری بس بیهوده بوده است، مى‏گوید: بلکه ما قرآنى به آنها دادیم که مایه تذکر، یادآورى، توجه به خدا، مایه شرف و آبرو و حیثیت آنها است، ولى آنها از چیزى که مایه یادآورى و شرف و آبروى آنها است روى گردانند.

حق ستیزان وقتی نتوانستند در زمینه اتهام جنون به پیامبر پیروز شوند. اهداف شوم خود را تغییر داده و ایشان را دعوت به مباهله کردند.

…………………………………………………………………………………………………………………..

۱٫مدرسی،محمدتقی،تفسیرهدایت،پیشین،ج۸،ص۲۰۷٫

۲٫مومنون/۷۱٫

گفتاردوم: دعوت به مباهله

مباهله از ریشه ی «بَهل» در لغت به «معنای رها کردن آمده و «ابتهال» که از همان ماده است به معنای تضرع و خضوع در دعا معنا شده است»۱. اما مباهله در قرآن کریم به معنای «ملاعنه و لعن و نفرین یکدیگر»۲ مطرح شده است. پس لعن از لوازم دعای انسان به حساب می آید که در قرآن به این معنا بیان شده و علماء به این اعتبار، «ابتهال را به لعن معنا کرده اند»۳.

از آثار حق ستیزی دشمنان اسلام دعوت به مباهله بود.«بعد از فتح مکه در سال نهم هجری به دنبال تبلیغ دین مبین اسلام در شهرهای مختلف، گروه های فراوانی از مناطق دور ­دست برای پذیرش اسلام و مناظره با پیامبر اکرم(ص) به حضور ایشان در مدینه شرفیاب می­شدند. به همین جهت آن سال به نام «عام الوفود» یعنی سال ملاقات گروه ها با رسول خدا(ص) شهرت یافت»۴.

«یکی از آن گروه ها چند نفر از اهل نجران و پیرو حضرت عیسی(ع) بودند که به مدینه می­آمدند تا علاوه بر آشنا شدن با کسی که خود را پیامبر معرفی می کرد، از وضعیت دین جدید او آشنایی پیدا کنند»۵. «این گروه پس از ورود به مسجد مدینه و آشنایی با پیامبر اسلام، در مورد اعتقادات دینی خود با او به محاجّه پرداختند. اما مسیحیان پس از مناظره و شنیدن برهان های کافی از جانب پیامبر اسلام قانع نشدند، در نتیجه خدای سبحان به رسولش دستور داد تا با آنها به مباهله بپردازد».۶

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

1. ۱٫ ابن منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب،‏ پیشین، ج‏۱۱، ص۷۱٫
2. ۲٫ زکریا، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، قم، دارالکتب العلمیه، بی تا، ج۱، ص۳۱۰٫
3. ۳٫ راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، پیشین، ص۱۴۹٫
4. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم پیشین، ج۱۴، ص۴۵۲٫
5. طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، پیشین، ج‏۳، ص۲۲۸٫

۶٫بلاغى نجفى، محمدجواد، آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن، قم،  بنیاد بعثت، ‏۱۴۲۰ق، چاپ اول، ج‏۱، ص۲۹۰٫

«فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَکمُ‏ْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتهَِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلىَ الْکَاذِبِینَ»۱؛ «پس هر که در این باره‏ پس از دانشى که تو را حاصل‏ آمده، با تو محاجه کند، بگو: «بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، وما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم».

صاحب تفسیر تسنیم این آیه را این گونه بررسی کرده است:«حاجک» از محاجّه یعنی حجت خواستن. حجت غیر از برهان است، برهان همان دلیل حق می باشد ولی حجت اعم از حق و باطل است که حق نماست. «تعالوا» جمع «تعال» فعل امر از تعالی است یعنی بالا بیائید. در زبان عرب اگر کسی با دیگری در یک سطح باشند با «اِلیَّ» او را می خواند و چنانچه از پایین فرد بالاتر را فراخواند از کلمه «انزل» وهرگاه فرد بالاتر، کسی را که در پایین است به سوی خویش بخواند کلمه «تعال» را به کار می برد.

«نبتهل» این واژه از«بَهل» به معنای رها کردن بدون سرپرست است. به شتر یا گوسفندی که رهایش کرده اند تا هر نوزاد نیازمند به شیر، از شیر او بنوشد «ناقه باهله» گفته می شود.«بهله الله» یعنی خدا او را رها کرد و از رحمت خاص خویش محروم ساخت.

«ابتهال» یعنی کار را به خدا واگذاشتن، که به تدریج به معنای تضرع و زاری خاص در درگاه خداوند اختصاص یافت. تضرع و ابتهال از لحاظ معنا به هم نزدیک هستند. بنابراین «ثُمَّ نَبْتهَِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلىَ الْکَاذِبِینَ» بدین معناست که ما کار را به خدا وا می گذاریم و با زاری لعنت خداوند را بر دروغگویان قرار می دهیم.

«ابناءنا» نوه پسری و دختری را شامل می شود.«نساءنا» زنی است که در عرض فرزند قرارگرفته است نه زن در مقابل شوهر.

………………………………………………………………………………………………………………………

1. ۱٫ آل عمران/۶۱٫

«انفسنا» مراد خود پیامبر نیست و چون دعوت کننده غیر از دعوت شونده است و هیچ کس خود را دعوت نمی کند. بلکه کسی را گویند که از همه به صاحب دعوت نزدیک تر باشد. بنابراین پیامبر از خانواده خود همه کسانی را که مشمول آیه بودند به همراه برد»۱.

از این آیه این گونه بر می آید که حق ستیزی مخالفان پیامبر، منجر به مباهله شد و معجزه پیامبر در اینجا به صورت دعوت به مباهله ظهور کرده است. شرکت در مباهله شرطی داشت که جز اینان کسی آن را نداشت و آن تاثیر آمین همراهان در استجابت دعا بود که حق ستیزان این را نمی دانستند. آنان نمی دانستند که هرکس آمینش اجابت شود دعایش نیز مستجاب است.

علت مباهله ریشه کن شدن دروغگویان بود. استنباط دقیق علامه طباطبایی از تعبیر«الکاذبین» این است که فضیلتی بزرگ برای اهل بیت ثابت می کند زیرا: «اولا کاذب مانند صادق صفت فرد دارای پیام است. فرد بی ادعا نه کاذب است و نه صادق. ثانیا کاذبین جمع است. پس باید در هر دو گروه صاحبان پیام، جمع باشند تا هر یک که صادق بود کذب دیگری ثابت شود. بنابراین همراهان پیامبر نیز مانند خود آن حضرت دارای پیام بوده اند و اگر تنها فقط پیامبر پیام می داشت و دیگران نظاره گر صحنه بودند جمله باید این گونه بیان شود «فَنَجعَلُ لَعنَهُ اللهِ عَلی مَن کانَ کاذِباً» تا هم فرد و هم جمع را در برگیرد»۲.

بنابرآنچه درباره مباهله ـ که عاملش حق ستیزی مخالفان پیامبر بودـ گفته شد این گونه نتیجه گرفته می شود که:«قضیه مباهله حجتی است کافی و دلیلی است وافی برای سلف طاهرین، هم بر علیه مخالفین و هم برای موافقین و پیروان ایشان علیهم السلام. این روز در نظر حضرت محمد از بزرگترین روزهاست و از معجزات باهر آن حضرت است. که در آن روز حجت را

……………………………………………………………………………………………………………..

1. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر تسنیم،پیشین ،ج۱۴،ص۴۳۷تا۴۷۱ .
2. طباطبایی ، محمدحسین ،تفسیرالمیزان ، ترجمه سیدمحمدباقرموسوی همدانی،پیشین،ج۳،ص۲۶۲٫

برای حاضرین و کسانی که این خبر به آنها برسد تا روز قیامت واضح و آشکار فرمود»۱.

بنابراین چون نابودی خود را در این ماجرا حتمی دانسته و هنگامی که مشاهده کردند او عزیز­ترین نزدیکان خود را برای این کار راهی میدان کرده است، به صدق ادعای او پی برده و از مباهله منصرف می شوند. آنها در میان خود به این نتیجه می رسند که اگر ادعای او بی اساس بود، «هیچگاه در صحنه ای که قرار است همراهان ایشان مورد لعن و نفرین قرار گیرند، اهل بیت خویش را سپر بلای خود قرار نمی داد. لذا آوردن آنها به این صحنه دلیل بر درستی دعاوی ایشان و اطمینان خاطر از نابودی طرف مقابل است. این امر موجب شد تا مسیحیان از مباهله دست کشیده»۲ و به پرداخت جزیه به پیامبراسلام راضی شوند»۳.

بنابراین آنهایی که به خاطر حق ستیزی، قضیه مباهله را به وجود آوردند، اگر محروم از تزکیه نبودند و به پیامبر خود ایمان داشته و به دستوراتش عمل می کردند، چنین محاجه ای برایشان پیش نمی آمد.

………………………………………………………………………………………………………………..

1. سید بن طاووس، راهنمای سعادت، مترجم سید محمد باقر شهیدی گلپایگانی ،چاپ سعدی،بی نا، بی تا،سال ۱۳۴۱،ص۷۲٫

۲ ابوالفتوح رازى، حسین بن على؛‏ روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، ‏مشهد، آستان قدس رضوى،‏  ۱۴۰۸ق، ج‏۴، ص۳۶۱٫

3. طبرسى، فضل بن حسن‏؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن، پیشین، ج‏۲، ص۷۶۴٫

۴٫بیضاوى، عبدالله بن عمر؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ‏بیروت، دار احیاء التراث العربى،‏ ۱۴۱۸ق، چاپ اول، ج‏۲، ص۲۱٫

5. ۵٫ زمخشرى، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، ‏دارالکتب العربی، ‏۱۴۰۷ق، چاپ سوم، ج‏۱، ص۳۷۰٫

گفتار سوم: محرومیت از تزکیه

قرآن کریم یکی دیگر از آثار حق ستیزی را محرومیت از تزکیه بیان می کند. «تزکیه برگرفته از ماده«زکو» و به معنای پاک گردانیدن و اصلاح است»۱.«تزکیه به معنای تطهیر از اخلاق مذمومی که از شرّ شکم، کلام، غضب، بخل، حبّ جاه، حبّ دنیا، کبر و عجب ناشی می شود»۲.

با نگاهی به آیات قرآنی می توان دریافت که حق ستیزی بعضی از انسان ها، محرومیت از تزکیه را به دنبال خواهد داشت. چرا که تزکیه نفس و خودسازی از مهمترین و بلکه اساسی ترین اهداف بعثت پیامبران است که از سوی خداوند ماموریت یافته اند تا کسانی که قصد ستیز با حق را دارند، افزون بر شناخت خود و هستی و جایگاه و موقعیت خود و خدا و دیگران به سوی تزکیه نفس و خودسازی رهنمون سازند.

از این رو آیات قرآن و آموزه وحیانی و سنت نبوی، بیشترین توجه و تاکید را بر اموری دارد که خواسته ها و خواهش نفسانی به آن سو متمایل می شود که به خاطر حق ستیزی بعضی افراد به وجود می آید و به همین دلیل است که نفس می کوشد تا آدمی را بدان سو بکشاند و از دیگر امور غافل سازد.

قرآن کریم حق ستیزی بعضی از مردم را که سبب محرومیت از تزکیه آنان می باشد، این گونه بیان می کند: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیم»۳؛ «کسانى که آنچه را خداوند از کتاب نازل کرده، پنهان مى‏دارند و بدان بهاى ناچیزى به دست مى‏آورند، آنان جز آتش در شکمهاى خویش فرو نبرند. و خدا روز قیامت با ایشان سخن نخواهد گفت و پاکشان

……………………………………………………………………………………………………………….

۱٫ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، پیشین، ج۱۴، ص۳۵۸٫

۲٫طریحی، فخرالدّین، مجمع البحرین ومطلع النیرین،موسسه بعثت،قم،چاپ اول،۱۴۱۵ق،ج۱، ص۲۰۳٫

3. بقره/۱۷۴٫

نخواهد کرد، و عذابى دردناک خواهند داشت».

شأن نزول: از ابن عباس نقل است که: «احبار یهود قبل از بعثت حضرت محمد(ص) عوام را بشارت مى‏دادند که نزدیک شد حق تعالى پیغمبرى از مکه مبعوث فرماید که شما را از شراب و ربا و زنا و غیر آن نهى فرماید. چون حضرت مبعوث شد، ترسیدند که اگر تصدیق نبوّت آن حضرت کنند همه مردمان ایمان آورند، ریاست و وظایف آنان از میان برود، پس تغییر دادند اوصاف آن حضرت را و کتمان نمودند. حق تعالى آیه شریفه را نازل فرمود».۱

حق ستیزی این افراد، سبب محرومیت از تزکیه الهی آنها می شود. و کسانیکه أحکام خدا را کتمان می کنند و حقایق را از مردم مى‏پوشانند و این خیانت بزرگ را به خاطر بدست آوردن ثروت یا مقام مرتکب میشوند باید بدانند که حقیقت گرانبهائى را به بهاى ناچیز از دست داده اند.

زیرا حق ستیزی و حق پوشى اگر با تمام دنیا مبادله شود باز مرتکب شونده آن ضرر و زیان کرده است و هدایا و اموالى را که از این راه تحصیل مى‏کنند آتشهاى سوزانى است که در درون وجود آنان وارد مى‏شود.

همچنین این تعبیر برای حق ستیزان مساله تجسم اعمال را در آخرت بار دیگر روشن مى‏سازد و نشان مى‏دهد اموال حرامى که از این طریق به دست مى‏آید در واقع آتشى است که در دل آنها وارد مى‏شود که در رستاخیز به شکل واقعى خود مجسم خواهد شد. بنابراین حق ستیزانی که به خاطر حق ستیزیشان از تزکیه محروم می شوند، آیات خداوند را به خاطر منافع دنیوی خود پنهان کرده که در واقع با این کار، شکم های خود را از آتش جهنم پر می کنند.

……………………………………………………………………………………………………………………….

۱٫حسینی شاه عبدالعظیمی،حسین بن احمد، تفسیراثنی عشری،انتشارات میقات،تهران،چاپ اول،۱۳۶۳،ج۱،ص۳۲۰٫

از آن جایی که حق ستیزی، محرومیت از تزکیه را به دنبال دارد، به خاطر این است که نفس آدمی بیشترین آسیب را از سوی هواهای نفسانی و خواهش های آن تحمل می کند و هواهای نفس آدمی در حقیقت گرایش های تشدیدی آدمی به سوی امور طبیعی همراه با زیاده خواهی نفس می باشد، بنابراین خداوند از انسان ها می خواهد تا خواهش ها و گرایش های طبیعی نفس را مهار و مدیریت کرده و اجازه ندهند که بخشی از وجود و خواسته های آدمی بر همه بخش های دیگر چیره شود و او را به سوی تباهی و فساد بکشاند.

حق ستیزی بعضی انسانها نه تنها محرومیت از تزکیه را به دنبال دارد بلکه کفر به رسالت پیامبر را نیز به دنبال خواهد داشت. که ما در گفتار بعدی به این موضوع می پردازیم.

گفتارچهارم: کفر به رسالت محمد

از آنجایی که حق ستیزی آثاری را به دنبال خود دارد، می توان یکی دیگر از آن آثار را کفر به رسالت پیامبر بیان کرد. انسان هایی که حق ستیز هستند سعی بر این دارند که انکار رسولان خود را بکنند. نه آنان را شناخته و نه دستورات آنها را پیروی می کنند. بلکه با او مخالفت می کنند. بنابراین کفر همان گونه که زمینه ساز حق ستیزی است، اثر آن نیز می باشد؛ کفری که زمینه ساز است مرتبه و مرحله ای از کفر است و کفری که اثر حق ستیزی است مرتبه و مرحله ای دیگر از آن. قرآن در این باره می فرماید:

«أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّهٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ»۱؛ «یا پیامبر خود را درست‏ نشناخته و لذا به انکار او پرداخته‏اند یا مى‏گویند او جنونى دارد؟ [نه،] بلکه [او] حق را براى ایشان آورده و [لى‏] بیشترشان حقیقت را خوش ندارند».

«نکر» به معنی «ضد عرفان یعنی نشناختن»۲که منظور حقیقت پیامبر را نشناختن و او را انکار کردن است می باشد.«جِنَّه» به معنای «جنون»۳ یعنی کسی را به خاطر گفتارش نسبت دیوانگی دهند.

آیا آن حق ستیزان چون پیامبرشان را نشناخته‏اند، انکارش مى‏کردند؟ و یا به سبب گفتارش او را دیوانه می دانند؟ هرگز زیرا مردم پیامبر خدا را به راستگویى و امانت و اخلاص مى‏شناختند، و مى‏دانستند رسالتى که او براى ایشان آورده است همان چیزى است که عقل آنان نیز ایشان را بدان فرا مى‏خواند، و خداوندى که قرآن را از آسمان فرو مى‏فرستد عقلى در درون انسان آفریده است که آن را تصدیق کند و باور دارد. پس انسان می داند آن چه قرآن آورده است،

…………………………………………………………………………………………………………………………..

۱٫مومنون/۶۹،۷۰٫

2. راغب اصفهانى،حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن،پیشین،ص۸۲۳٫

۳٫همان،ص۲۰۴٫

حق است، و همچنین هر کسى مى‏تواند با اندکى تعقّل و خرد ورزى به پیامبر خدا راه ببرد، و در یابد آن کس که او را اندرز مى‏دهد آیا پیامبر خداست یا مبلّغ شیطان؟ ولى به شرط آن که از زندان شهوتهایى که او را در خود غرقه ساخته بیرون آید، و تنها در آن هنگام است که حقایق را به روشنى و وضوح خواهد دید.

بنابراین پیامبر باید در میان مردم (به خوبى) شناخته شده باشد تا بهانه‏اى براى انکار حق ستیزان نباشد گر چه انسان در برابر سخن تازه عکس العمل نشان مى‏دهد، ولى نزول وحى که تازگى ندارد.

زیرا اگر این دعوت از ناحیه شخص مرموز یا مشکوکى صورت گرفته بود ممکن بود بگویند سخنانش حق است، اما خودش شخص ناشناخته و مرموزى است، نمى‏توان به ظاهر سخنانش فریب خورد.

تفسیر خسروی در مورد کفر به رسالت حضرت محمد که اثر حق ستیزی آنها بود می نویسد:«یا آنکه پیمبر خود را نشناخته‏اند؟(و صغیر و کبیرشان صدق گفتار و درست کردارى و امانت و وفاى به عهد و شرف نسب این رسول را نمی دانند و این محمّد صلّى اللّه علیه و آله همان کس است که همگى او را به خوبى مى‏شناسند و به مکارم اخلاقش معترفند) و با این وصف منکر او هستند و جحد نبوّت او را می کنند. یا می گویند در او جنون و دیوانگى است، بلکه چنین نیست که آنها مى‏پندارند و قرآن با دین حق براى آنها آمده است و آنها به سبب انحرافى که در طبیعت و جبّلت آنهاست و این کتاب و این دین حق بر وفق مراد و هواى نفس آنها نیست بیشتر آنها مایل به حق نیستند و آن را نمی خواهند»۱.

بنابراین با وجود این که در گذشته پیامبرانی بوده و معجزاتی به همراه داشته و در کتب آسمانی خود سرگذشت مبارزات آن ها را خوانده و یا دیده بودند و چون سابقه محمد را به خوبى

…………………………………………………………………………………………………………………………

۱٫میرزاخسروانی،علیرضا،تفسیرخسروی،انتشارات اسلامیه،تهران،چاپ اول،۱۳۹۰ق،ج۶،ص۱۳۲٫

مى‏دانستند، که در گذشته «محمد امین» مى‏خواندند به عقل و دانش و امانت او معترف بودند،

پدر و مادر و قبیله‏اش را به خوبى مى‏شناختند، پس جایى براى انکار رسالت نبود. اما می بینیم که نسبت به رسالت او کفر می ورزیدند. و حق ستیزی خود را چنین آشکار می ساختند.

عاملی در تفسیر آیه: «أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّهٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ» چنین می نویسد. «ابوالفتوح مى‏گویند دیوانه است نه اینطور نیست بلکه ایشان از پذیرفتن حقّ کراهت دارند و حاضر نیستند حقّ را قبول کنند و این پیغمبر هم حقّ آورده و به حقّ دعوت می کند لذا او را متّهم به دیوانگى مى‏کنند. و ممکن است اینطور معنى شود که اینکه حقّ آورده خود دلیل بر اینست که او دیوانه نیست چون کسى که سخن صحیح و درست و منظّم گوید و آنچه گوید به صلاح باشد در همه امور او دیوانه نیست‏.

«وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ» یعنى بیشتر این اعراب حقّ را بد می دارند ولى عدّه‏ى کمى از آنها چنین نیستند که حقّ را نپسندند لکن از سرزنش دیگران باک داشتند که بگویند بیخرد بودى و سخن محمّد پذیرفتى از این جهت دین حقّ را نمى‏پذیرند»۱

آرى، قریش رسول خدا (ص) را با همه خصوصیات معجزه آسایش شناخته بودند، و اگر او را نشناخته بودند باز در اعراض از دین او و استنکاف از ایمان به او عذرى داشتند، چون معناى اینکه او را بدین اوصاف نشناخته باشند، این است که او را با اوصافى ضد آن شناخته باشند، یا اوصاف نیک مذکور را در وى احراز نکرده باشند که در این چند صورت البته معذور بودند، چون سپردن زمام امور و خلاصه تسلیم شدن در برابر چنین کسی عقلا جایز نیست.

ولی می بینیم که پیامبر را خوب شناخته ولی به خاطر حق ستیزی که داشتند، عامل گمراهی آنان نیز می شد.

…………………………………………………………………………………………………………………………….

۱٫عاملی،ابراهیم،تفسیرعاملی،انتشارات صدوق،تهران،۱۳۶۰ش،بی چا،ج۶،ص۲۷۴٫

گفتار پنجم: گمراهی

ستیز با حق، موجب ضلالت و گمراهی انسانها نیز می شود. یعنی کسانی که با حق در بیفتند و مبارزه کنند از جاده رسیدن به خدا منحرف و گمراه شده و به مقصد نمی رسند.

قرآن در این زمینه می فرماید: «أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَهَ بِالْهُدى‏ وَ الْعَذابَ بِالْمَغْفِرَهِ فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ »۱؛ «آنان همان کسانى هستند که گمراهى را به [بهاى‏] هدایت، و عذاب را به [ازاى‏] آمرزش خریدند، پس به راستى چه اندازه باید بر آتش شکیبا باشند! چرا که خداوند کتاب [تورات‏] را به حق نازل کرده است، و کسانى که درباره کتاب [خدا] با یکدیگر به اختلاف پرداختند، در ستیزه‏اى دور و درازند».

«ضلاله» از ضلل و به معنای «عدول از راه مستقیم»۲ و همچنین به معنای «ضد هدایت و رشد»۳می باشد.

«منظور از ضلالت این است که امر پیغمبر اسلام را با اینکه علم داشتند، کتمان کردند و مقصود از هدایت اظهار اوصاف پیغمبر اسلام صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم است. برخى می گویند مراد از ضلالت عذاب و مقصود از هدایت ثواب و راه بهشت است یعنى بهشت را با آتش مبادله کردند»۴.

تعجّب است از حال کفار در بى باکى آنان نسبت به آتش جهنّم و جرأتشان بر ارتکاب اعمالى که موجب دخول در آتش مى‏شود.

…………………………………………………………………………………………………………………………

۱٫بقره/۱۷۵و۱۷۶٫

2. راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن،پیشین،ص۵۰۹٫
3. ابن منظور، محمد بن مکرم؛لسان العرب‏،پیشین،ج۱۱،ص۳۹۰٫
4. طبرسی،فضل بن حسن،مجمع البیان فی تفسیر القرآن،ترجمه مترجمان،پیشین،ج۲،ص۱۷۴٫

تبیین القرآن در تفسیر این آیه که حق ستیزی عامل گمراهی شان شده است می نویسد:«آنان کسانی هستند که هدایت را می فروشند و به جایش گمراهی خریداری می کنند. و همچنین آمرزش خداوند را می فروشند و به جایش عذاب آخرت را خریداری می کنند. این جای تعجب است که آنان چگونه برآتش صبر می کنند که جزای کتمان آنها بوده است»۱.

صاحب تفسیر ارشاد الاذهان منظور از«اشْتَرَوُا الضَّلالَهَ» را این گونه می نویسد: «خریداری کفر به جای ایمان برای حفظ ریاست دنیویشان و مقصود از آنها علماء یهود و نصارا می باشد، یا به طور مطلق، گمراهان، رؤسایشان می باشند»۲.

آیه شریفه بیان آنست که علماء یهود و نصارى به جاى اینکه از علم خود به منظور پیروى از حقیقت و رهبرى دیگران کنند و بر حسب بشارتها و اخبار آسمانى دین اسلام را پذیرفته و به رسول اکرم (ص) به گروند و سپس در اثر نفوذى که دارند پیروان خود را نیز راهنمائى نمایند، به عکس نه تنها خودشان به خاطر حق ستیزی گمراه شده اند، بلکه در اثر تغییر احکام خدا سبب شده‏اند که پیروان ادیان مزبور نیز براى همیشه در گمراهى باشند.

یعنى این وعده‏ها و تهدیدها براى آنست که خدا کتاب را به حق نازل کرده و باید آنچه در کتاب است کتمان نشود، تا روشن گردد که تورات و انجیل این احکام را تأیید کرده‏اند ولى آنها که درباره کتاب اختلاف مى‏کنند و آن را منشأ اختلاف و تشتت مى‏گردانند از حقیقت و از وحدتى که نظر کتاب است بسیار به دورند و باید در عذاب بمانند که غرض خدا را نقض کرده‏اند.

بنابرآنچه گفته شد آیه شریفه مفید آنست که خداوند کتابها را براى ایجاد وحدت فرستاده تا مانند رشته محکمى جامعه را به هم متصل کنند، اما حق ستیزان دانسته این کتابها را در مسیر

……………………………………………………………………………………………………………………..

۱٫حسینی شیرازی،سیدمحمد،تبیین القرآن،دارالعلوم،بیروت،چاپ دوم،۱۴۲۳ق،ج۱،ص۳۷٫

۲٫سبزواری نجفی،محمدبن حبیب الله،ارشادالاذهان الی تفسیر القرآن،دارالتعارف للمطبوعات،بیروت،چاپ اول،۱۴۱۹ق،ج۱،ص۳۱٫

اغراض خویش قرار داده و از مسیر اصلى منحرف مى‏کنند و قصد دارند پیروانش را نیز به گمراهی بکشند اما آنان در عذاب خدا خواهند بود چه مسلمان باشند یا غیر مسلمان.

نه تنها حق ستیزی آنان موجب گمراهی شده بلکه در بینش خود نیز منحرف شده و دچار مشکل شده اند که ما در گفتار بعدی آن را بررسی می کنیم

گفتارششم: انحراف در بینش

یکی دیگر از اثرات حق ستیزی که می توان از آن نام برد انحراف در بینش است. ستیز در برابر حق، زمینه ساز انحراف در بینش و تفسیر غلط و نابجا از پدیده ها می شود که این حق ستیزی منحرفین در بینش، تکذیب و تمسخر آیات قرآن را به دنبال خواهد داشت.

در این زمینه قرآن می فرماید: «فَقَدْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَسَوْفَ یَأْتِیهِمْ أَنْباءُ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ»۱؛ «آنان حقّ را هنگامى که به سویشان آمد تکذیب کردند، پس به زودى، [حقیقت‏] خبرهاى آنچه را که به ریشخند مى‏گرفتند به آنان خواهد رسید»

«بِالْحَقِّ یعنى به امر ثابت که فی نفسه متحقّق باشد و در اینجا مراد به آن دین است»۲

تفسیر روشن درباره کلمه حق، نبا و استهزاء می نویسد:«حقّ: چیزیست که ثابت و واقعیّت داشته باشد، و آن معنى أعمّى داشته و به هر چیزی که ثبوت واقعى دارد اطلاق مى‏شود، خواه وجود واجب باشد، و یا مفهوم واجب. «أنباء» جمع نبأ که به معنى نقل چیزیست از محلّى به محلّ دیگر، حدیث باشد یا موضوع دیگر. و تعبیر با أنباء نه با اخبار؛ براى دلالت به تأکید و دقّت است که عین آن أعمال نقل مى‏شود. و «استهزاء» طلب خوارى و حقارت است.

باید توجّه داشت تکذیب حق ستیزان که انحراف در بینش دارند، خود بزرگترین نقطه ضعف

………………………………………………………………………………………………………………………………

۱٫انعام/۵٫

2. میرزاخسروانی،علیرضا،تفسیرخسروی،انتشارات اسلامیه،پیشین،ج۳،ص۴۰٫

براى تکذیب کننده است، زیرا هدف در تمام برنامه‏ها و امور مادّى و معنوى رسیدن به حقّ و درک حقیقت است، و کسی که با حقّ مخالفت کند قهرا هدف صحیح و مقصد حقّى ندارد»۱.

پس در این آیه کریمه نیز اشاره مى‏فرماید به بزرگترین نعمت و لطف إلهى که آمدن حقّ (رسول خدا، قرآن مجید، آیین مقدّس اسلام، أحکام و حقایق دینى) است، و با این حال آنها این حقایق را به خاطر انحراف در بینشی که دارند، تکذیب و تحقیر مى‏کنند.

حق ستیزان که انحراف در بینش پیدا کرده اند اگر کلام وحی را به صورت مکتوب نیز لمس می کردند باز مبارزه می کردند و آن را تکذیب می کردند. قرآن در این زمینه می فرماید «وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیْکَ کِتاباً فِی قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَیْدِیهِمْ لَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ»۲؛ « و اگر مکتوبى، نوشته بر کاغذ، بر تو نازل مى‏کردیم و آنان، آن را با دستهاى خود لمس مى‏کردند قطعاً کافران مى‏گفتند: «این [چیزى‏] جز سحر آشکار نیست».

«قرطاس» یعنی «چیزی که بر روی آن می نویسند»۳.

روایت شده است که«بعضى از کفار به حضرت رسول (ص) اظهار نموده بودند که ما ایمان نمى‏آوریم مگر آنکه چهار ملک کتابى از آسمان بیاورند و شهادت بدهند که آن کتاب از طرف خداوند است و تو پیغمبر اوئى پس این آیه نازل شد که دلالت بر اصرار آنها در کفر و عناد و قساوت قلبشان دارد که اگر آن کتاب را در ورقى مشاهده می نمودند و دست مى‏کشیدند بر آن

و یقین می نمودند که چشم بندى نیست باز حمل بر سحر و شعبده می نمودند»۴.

بنابراین حق ستیزان به خاطر انحراف در بینش هرگز در پى تحقیق و دقّت نبوده، و نمى‏خواهند که حقیقت امر را دریابند، بلکه تمام سعى ایشان مصروف اینست که آنچه برخورد کردند اگر

…………………………………………………………………………………………………………………………………

۱٫مصطفوی،حسن، تفسیر روشن،پیشین،ج۷،ص۲۹۵٫

۲٫انعام/۷٫

۳٫راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن،پیشین،ص۶۶۶٫

۴٫ثفقی تهرانی،محمد،تفسر روان جاوید،پیشین،ج۲،ص۲۹۹٫

چه حقّ باشد حمل به ساختگى و بى‏حقیقت بودن آن کنند، و از این لحاظ اموری که خارج از جریان طبیعى بوده، و با موازین خارجى درست نمى‏شود، ادّعاء مى‏کنند که آنها سحر است،

و این سخن «بزرگترین حیله و وسوسه‏ایست که افراد عوام را با این نقشه مى‏توان از درک حقّ مانع شد. و توجّه شود که نزول قرآن مجید با این خصوصیّات لفظى و معنوى که عاجز کننده ادباء و فصحاء و دانشمندان است، بالاتر از نزول کتابی است که با صفحات مخصوص از آسمان فرود آید، زیرا لمس با قواى روحى و باطنى بسیار قویتر و بالاتر است از لمس با قوّه لامسه و سائر قواى ظاهرى بدنى»۱.

بنابراین آیه اشاره دارد به اینکه حق ستیزی منحرفان به جایى رسیده است که: «اگر این قرآن را در صورت کتابى که در برگهاى کاغذى نوشته شده باشد بفرستیم، که آنان با چشم ببینند و با دست لمس کنند باز خواهند گفت که: این سحرى است آشکار، پس نباید به گفته پوچ آنان که مى‏گویند: «أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقى‏ فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاَّ بَشَراً رَسُولاً»۲؛ «یا براى تو خانه‏اى از طلا [کارى‏] باشد، یا به آسمان بالا روى، و به بالا رفتن تو [هم‏] اطمینان نخواهیم داشت، تا بر ما کتابى نازل کنى که آن را بخوانیم» بگو:«پاک است پروردگار من، آیا [من‏] جز بشرى فرستاده هستم» اعتنا نمود.

در آیه مورد بحث کتاب را در« کِتاباً فِی قِرْطاسٍ» بدون الف و لام و نکره آورد تا بفهماند که

«نزول آن نوع خاصى است از نزول که ناگزیر باید به تدریج صورت گیرد، و اگر آن را مقید کرد به اینکه در کاغذ باشد براى این بود که به درخواست آنان نزدیک‏تر و از شبهه و توهمى که در دلهایشان خلجان مى‏کرد دورتر باشد، و آن توهم این بوده است که: آیات نازل بر رسول خدا از انشائات خود اوست، نه این که روح الأمین آن را نازل کرده باشد.

……………………………………………………………………………………………………………………….

۱٫مصطفوی،حسن،تفسیر روشن،پیشین،ج۷،ص۳۰۱٫

۲٫اسراء/۹۳٫

پیام هایی که این آیه براساس انحراف حق ستیزان می دهد این است که: «وقتى پاى لجاجت در کار باشد، هیچ دلیلى کارساز نیست، حتّى محسوسات را منکر مى‏شوند. دیگر نسبت سحر، از رایج‏ترین نسبت‏هایى بود که مشرکان به پیامبر مى‏دادند»۱.

و در کلام آخر انحراف در بینش حق ستیزان، به جایی رسید که کلام وحی را نیز انشاء خود پیامبر می دانستد. در حالی که نه قرآن را قبول داشته ونه مطیع دستورات پیامبر بودند و با چنین دیدگاهی مستحق لعن و نفرین خداوند شدند.

گفتارهفتم: استحقاق لعن

لجاجت در برابر حق و تکذیب آن، استحقاق لعن و نفرین خدا را به دنبال خواهد داشت.

پس از این که دشمنان در قضیه حضرت عیسی تردید داشته و عیسی را پسر خدا می دانستند تصمیم به مباهله با پیامبرگرفتند. آیه بر پیامبر نازل شد: «الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ، فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبِینَ»۲؛ «[آنچه درباره عیسى گفته شد] حق و از جانب پروردگار تو است. پس از تردیدکنندگان مباش، پس هر که در این باره پس از دانشى که تو را [حاصل‏] آمده، با تو محاجه کند، بگو: «بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم».

این آیه را پیشتر مورد استفاده قرار داده ایم اما در این بحث از زاویه ای دیگر به آن می نگریم و آن اینکه حق ستیزی در استحقاق لعن الهی اثر دارد.

………………………………………………………………………………………………………………………….

.۱٫قرائتی،محسن،تفسیرنور،مرکزفرهنگی درسهایی از قرآن،تهران،چاپ یازدهم،۱۳۸۳ش،ج۳،ص۲۱۱٫

۲٫آل عمران/۶۰و۶۱٫

لعن و نفرین آنها به این صورت بود که: «آنها عزیزان خود مانند فرزندان و زنان و جانهایشان را بخوانند و اینها نیز چنین کنند و روبروى هم قرار بگیرند و هر دو گروه دست به دعا بردارند و در پیشگاه خدا تضرع و زارى نمایند و طرف دیگر را نفرین کنند و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار بدهند. که این عمل را «مباهله» مى‏گفتند و اگر با شرایط خاص خود انجام مى‏گرفت طرفى که ناحق بود گرفتار نفرین مى‏شد و عذاب الهى بر آنان نازل مى‏گشت و مسلم است تنها کسانى به مباهله حاضر مى‏شوند که به عقیده خود اطمینان کامل داشته باشند»۱.

در قضیه مباهله، پیامبر عزیزترین کسانی را به میدان مباهله می آورد که همتایی برایش پیدا نمی کرد و هیچ شکی نداشت که در این مبارزه پیروز می شود. چون اعتقاد کامل به راه و آیین خود داشت و می دانست که نفرین دروغگویان هیچ اثری نداشته بلکه خودشان مستحق لعن هستند.

انتخاب بهترین های نزدیکانش دلیلی بر عصمت آنها نیز می باشد. چرا که وقتی اعتقاد به استجابت دعا داشت یعنی دعاکنندگانی همچون حضرت علی و همسرش و دو فرزندش که از پاکان هستند در بین جمع می باشند.

آنها مثل خود پیامبر«وَما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى»۲؛ «و از سر هوس سخن نمى‏گوید. این سخن به جز وحیى که وحى مى‏شود نیست.».‏ بودند. وقتی مسیحیان اهل نجران این افراد را دیدند شک نکردند که مستحق لعن خواهند شد. به همین خاطر عقب نشینی کرده و از نظر خود برگشتند. بنابراین حق ستیزان با این عمل خود موجب لعن و نفرین خداوند قرار می گرفتند. صاحب مقتنیات الدرر لعن را «طلب دوری از رحمت خداوند و طلب عذاب برای شخص دروغگو »۳می داند.

……………………………………………………………………………………………………………………………

۱٫جعفری،یعقوب،تفسیرکوثر،بی نا،بی چا،بی تا،ج۲،ص۱۴۵٫

۲٫نجم/۳و۴٫

3. حائرى تهرانى، میر سیدعلى‏؛ مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، دارالکتب الاسلامیه ،تهران ، بی چا،۱۳۷۷ش، ج‏۲،ص۲۱۱٫

همچنین صاحب مواهب علیه می نویسد: «لعنت کنیم دروغگویان را یعنی نفرین کنیم بر اهل کذب و چون این آیت نازل شد حضرت رسالت‏پناه وفد نجران را طلبیده گفت هر چند ما در حجت مى‏افزائیم شما در عناد و منازعت مى‏افزائید اکنون بیائید تا به مباهلت مشغول شویم تا صادق از کاذب و محق از مبطل ممتاز گردد»۱.

بنابر آنچه گفته شد، نه تنها لجاجت در برابر حق و تکذیب آن موجب استحقاق لعن و نفرین خداوند می شود، بلکه محروم شدن از لطف خداوند را به دنبال خواهد داشت که این محرومیت شامل حال دروغگویان می شود نه کسانی که کلامشان وحی، رفتارشان الگو و گفتارشان علم باشد.

گفتارهشتم: محرومیت از لطف خداوند

لطف و محبت خداوند شامل حال حق طلبان است نه حق ستیزانی که به خاطر حق ستیزی خود از لطف و رحمت خداوند محروم می شوند. به خاطر بهای اندک دنیا با حق مبارزه کرده و عذاب دردناک الهی را خریداری کردند. آنها به جای این که لطف خداوند را برای خود به دست آورند شکم های خود را با آتش جهنم پر کرده اند.

خداوند در این زمینه می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیم»۲؛ «کسانى که آنچه را خداوند از کتاب نازل کرده، پنهان مى‏دارند و بدان بهاى ناچیزى به دست مى‏آورند، آنان جز آتش در شکمهاى خویش فرو نبرند. و خدا روز قیامت با ایشان سخن نخواهد گفت، و پاکشان نخواهد کرد، و عذابى دردناک خواهند داشت».

………………………………………………………………………………………………………………………………….

1. کاشفی سبزواری،حسین بن علی،مواهب علیه،سازمان چاپ و انتشارات اقبال،تهران،بی چا،۱۳۶۹ش،ج۱،ص۱۲۰٫

۲٫بقره/۱۷۴٫

در مورد حق ستیزانی که به خاطر محرومیت از لطف خداوند دچار عذابی دردناک می شوند خداوند می فرماید: «وَ لایُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ» تکلم ننمودن خدا با آنها اشاره به بى‏اعتنایى به آنهاست و اینکه مورد قهر و غضب الهى هستند و خداوند هیچگونه توجهى به آنها ندارد.

همچنین کنایه از این است که چنین خیانتکارانى هرگز شایسته رحمت نبوده و پروردگار بر آنان غضب کرده و آنان را از لطف خود دور خواهد فرمود.

صاحب پرتوی از قرآن درباره حق ستیزانی که از لطف خداوند محروم می شوند این گونه بیان می کند: «اینها که شریعت و کتاب نازل شده و صعود دهنده را کتمان و دگرگون مى‏نمایانند و به خود و هواهاى خود مى‏گرایند و روى خود و خلق را از سخن خدا مى‏گردانند، در روز قیامت که حجابها و موانع از میان میرود، خداوند با آنها روى سخن ندارد و هر کس روى بسوى خدا و سخن حق و خدایى دارد از آنها روى مى‏گرداند. و چون قابلیت رشد و تزکیه روحیشان تباه گشته، خداوندى که هر مستعدى را پاک مى‏نماید و رشد میدهد آنها را تزکیه نمى‏نماید و به پستیشان مى‏برد»۱.

طبرسی دو وجه را در ذیل این قسمت آیه بیان می کند:«اول مراد این نیست که خداوند با آنها اصلًا حرف نمیزند بلکه منظور این است که با آنان بطورى که مى‏خواهند و دوست میدارند سخن نمیگوید و این خود علامت خشم و غضب پروردگار است و گرنه با آنها بطور توبیخ و سؤال سخن خواهد گفت بدلیل «فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ»۲؛ «پس، قطعاً از کسانى که [پیامبران‏] به سوى آنان فرستاده شده‏اند خواهیم پرسید، و قطعاً از [خود] فرستادگان [نیز] خواهیم پرسید.» یعنى از کسانى که پیغمبران را به سوى آنها فرستاده‏ایم سؤال، به عمل خواهیم آورد. و بدلیل «اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ»۳؛ «مى‏فرماید: « [بروید] در آن گم شوید و با من سخن

……………………………………………………………………………………………………………………………..

۱٫طالقانی،سیدمحمود،پرتوی از قرآن،شرکت سهامی انتشار،تهران،چاپ چهارم،۱۳۶۲ش،ج۲،ص۴۸٫

۲٫اعراف/۶٫

۳٫مومنون/۱۰۸٫

مگویید» یعنى خداوند- در جواب تقاضاى اهل جهنّم که مى‏گویند ما را از جهنم بیرون بیاور تا راه اطاعت پیش بگیریم- میفرماید با خوارى در دوزخ باشید و حرف نزنید»۱.

به هرحال تکلم نکردن خداوند با حق ستیزان در روز قیامت خود نوعی عذاب الهی است که به این واسطه از رحمت خداوند محروم میشوند زیرا«تکلیم: مرتبه ضعیفى باشد از لقاء، و موجب ارتباط فیما بین خالق و مخلوق و تفاهم در میان خواهد بود، چنانکه نبودن مکالمه مطلق علامت قطع ارتباط و نبودن خصوصیّت و وجود محرومیّت باشد.

و چون در روز قیامت سرائر و بواطن ظاهر و منکشف گردد: نبودن تکلیم دلیل بر عدم وجود زمینه ارتباط در مخاطب خواهد بود.

آرى افرادیکه کتمان ما أنزل اللّه مى‏کنند، در حقیقت با ابراز و اظهار منویّات باطنى و پوشیده پروردگار متعال مخالفت کرده، و مراتب تنزیل کلمات تکوینى و تشریعى او را إنکار کرده، و از نشر و ابلاغ آنها جلوگیرى و ممانعت مى‏کنند، و در چنین مورد بر خداوند متعال باشد که از توجیه و انزال کلمات و از تکلیم آنان خوددارى فرماید»۲.

با توجه به آنچه گفته شد، منشا اختلافات دینی و مذهبی، دانشمندان هستند نه کتب آسمانی زیرا این کتمان حقایق توسط آنها موجب شقاق و شکاف واختلاف بین مردم می شود که نتیجه اش محروم شدن از لطف خداوند در روزقیامت است.

این اختلافات و شکاف ها که توسط عالمان حق ستیز صورت می گیرد. اگر طالب حق بودند و زمینه هایی همچون اجتناب از سودجویی، تامل در کیفیت آفرینش، تواضع، سلامت قلب، علم به وحدانیت خدا را دارا باشند این همه اختلاف و شقاق بین ملت ها به وجود نمی آمد. ما در فصل بعدی آن زمینه ها و مصادیق را مورد دقت بیشتر قرار می دهیم.

……………………………………………………………………………………………………………………………

۱٫طبرسی،فضل بن حسن،مجمع البیان فی تفسیر القران،پیشین،ج۲،ص۱۷۲٫

۲٫مصطفوی،حسن،تفسیرروشن،پیشین،ج۲،ص۳۳۵٫

فصل دوم: حق طلبی

توانایی کودک در به کارگیری تفکر برای حل مسئله ها، کلید موفقیت در زندگی او خواهد بود. منافع زودرس بسیاری نیز وجود دارد که در گروه این هستند تا کودکان را مسئله گشا تربیت کنیم. فعالیت های ناظر به حل مسئله باعث تحریک و توسعه ی مهارت های مربوط به تفکر و استدلال می شود. این فعالیت ها دانش کودک درباره ارتباط ها و امور واقع را متناسب کرده، آن را کاربردی می کنند. کسب نتیجه های خوب به پرورش اعتمادبه نفس و قابلیت های کودک کمک می کند و نگرش ((من خودم به تنهایی می توانم این مسئله را، موردبررسی قرار دهم» را در او به وجود آورد. این فعالیت ها فرصت هایی را هم برای کودکان ایجاد می کنند تا ایده های خود را با دیگران در میان بگذارند و همکاری ثمربخش با دیگران، یا به عبارت دیگر رویکرد ((بیا باهم این مسئله را حل کنیم)) را فرا گیرند.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت ۴۰y.ir مراجعه نمایید.

فعالیت های ناظر به حل مسئله نه تنها سطح اطلاعات، مهارت ها و نگرش ها را بالا می برد بلکه فرصت هایی را هم برای معلمین یا بزرگ سالان فراهم می کند تا چه گونگی یادگیری، نحوه ی برقراری ارتباط و برخورد کودکان با مشکلات را مورد ملاحظه قرار دهند. برای بررسی این که آیا کودک یک فرایند علمی یا مفهوم اصلی یکی از حوزه های دانش را درک کرده است، هیچ روشی بهتر از این نیست که ببینیم آیا او می تواند از آن آموخته ها در حل مسئله استفاده کند یا خیر. از طریق به کار گرفتن مهارت ها و دانسته ها توسط کودک، یک بازخورد حاصل می شود. کار کردن بر روی مسئله های عمومی و متعارف می تواند راهی باشد برای اینکه سوار بر قایق شده، تجربه های مختلف را که چون جزیره هایی پراکنده و غیر مرتبط هستند، به هم مرتبط کنیم و از این طریق شبکه تفکر را توسعه دهیم. (فیشر، ۱۳۸۵: ۱۷۱ تا ۱۷۲)

۲-۱-۵- راهبردهای حل مسئله

تعاریف و الگوهای مختلفی از راهبرد حل مسئله ارائه شده است. در الگوی حل مسئله فرد نخست از وجود مسئله آگاه می شود. این مرحله ازآنچه بدان نسبت داده شده بسیار پیچیده تر است. تشخیص یک مسئله معنایی بسیار فراتر از جستجوی کلمات اصلی ساده یا حل مسئله ریاضی دارد. مسئله عموماً در موقعیتی نامعین متناقض و متضاد ایجاد می شود. مسئله تعیین کننده فاصله ی وضعیت موجود با موقعیت مطلوب است، هر مسئله باید به طور صریح، روشن و دقیق بیان و تعریف شود. بیان روشن مسئله برای تجزیه وتحلیل آن امری اساسی است. برای حل مسئله گاه لازم است آن را به اجزاء فرعی قابل فهم تجزیه کنیم. حتی فراتر از آن، حل کنندگان متخصص باید علل یا دلایل وجود آن مسئله را بررسی کنند. اجرای درست فعالیت ها در فرایند حل مسئله به عینی کردن اهداف، معرفی موقعیت، بیان عواملی که ممکن است شرایط را از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب تغییر دهد و چیزهایی که کارکرد این عوامل را محدود می کند، نیازمند است.

پس از بیان یا تعریف مسئله به طور دقیق و روشن فرد باید نقشه یا طرحی را برای حل آن انتخاب یا تهیه کند. طرحی که وضعیت موجود را به وضعیت مطلوب نزدیک کند. برای حل هر مسئله ای نقشه یا طرح های متعددی وجود دارد که برخی از آن ها به سازمان دهی نیازمند دارد و برخی دیگر مانند فرضیه سازی و آزمایش فرضیه احتمالاً به پردازش نیازمند است. درهرصورت برای چنین کاری مهارت دانش و شناخت راه حل ها و تخصص در به کارگیری راه حل ها به منظور حل واقعی مسائل ضرورت دارد. پس از شناسایی و انتخاب راه حل مناسب باید راه حل ها و نتایج حاصل از آن ها به منظور مشاهده ی دقیق راه حل ها و نیز مشخص کردن منطقی و موجه بودن آن ها مجدداً بررسی و ارزشیابی شود و سرانجام چگونگی اجرای راه حل ها تحلیل و با دیگر مهارت های حل مسئله تلفیق و ترکیب گردد. (بیر،۱۹۸۷: ۲۸)

راهبردهای حل مسئله مجموعه ای از فعالیت های هدفمند در فرایند حل مسئله است. در فرایند اجرای حل مسئله دو راهبرد وجود دارد: راهبرد عمومی و راهبرد خصوصی.

راهبرد عمومی برای حل مسائل گوناگون مستقل از محتوا به کار می رود؛ درحالی که راهبرد خصوصی به زمینه یا محتوای خاصی اختصاص دارد. یکی از مجادله های موجود در مباحث مربوط به حل مسئله این است که باید به دانش آموزان راهبردهای خصوصی مسائل متعدد را آموزش داد یا راهبرد عمومی را که در بسیاری از انواع مسائل کاربرد دارد. معمولاً رویکر ((خصوصی)) قابلیت تعمیم را فدای توان حل مسئله می کند و رویکرد ((عمومی)) توان حل مسئله را فدای قابلیت. با توجه به این محدودیت به معلمان توصیه می شود دانش آموزان را با انواع مسائل و راهبردهای خصوصی و عمومی آن آشنا سازند.

تأثیر روش های حل مسئله به صورت کار گروهی بر روی تفکر انتقادی و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان سوم ابتدایی شهر قم

:
گاهی بعضی از افراد احساس می کنند کارها را باید صددرصد درست انجام دهند و در غیر اینصورت بازنده هستنند و یا احساس می کنند کاری را که به انجام رسانده اند به اندازه کافی خوب نیستند و یا اینکه نوشتن مقالات و طرحهای خود را به بهانه اینکه بایستی آنها را دقیق و بی عیب انجام دهند،به تعویق می اندازند. در چنین صورتی شخص بجای حرکت در مسیر موفقیّت سعی در کامل بودن دارد.
تعریف:
کمال گرایی، درواقع باوری غیرمنطقی است که اشخاص نسبت به خود و محیط اطراف خود دارند.افرادی که کمال گرا هستند، معتقدند که خود و محیط اطرافشان باید کامل بوده و هرگونه تلاشی در زندگی باید بدون اشتباه و خطا باشد.
علل و عوامل مؤثر بر کمال گرایی:
۱- وراثت و عوامل زیست شیمیایی:
شواهد واضح و مستقیمی در مورد اینکه کمال گرایی علت ژنتیکی و زیست شیمیایی دارد،وجود ندارد.
۲- یادگیری:
اگر شما کمال گرا هستید، احتمالاً در کودکی یادگرفته ایدکه دیگران با توجه به کارایی شما در انجام کارها به شما بها می دهند،درنتیجه احتمالاً شما یادگرفته اید درصورتی به خود بها دهید که مورد قبول دیگران واقع شوید. این امر می تواند شما را نسبت به نقطه نظرها و انتقادات دیگران ، آسیب پذیر و به شدت حساس سازد. تلاش برای حمایت از خودتان و رهایی از این گونه انتقادات ، سبب می گردد کامل بودن را تنها راه دفاع از خود بدانید.
ویژگیهای افراد کمال گرا:
· جاه طلبی: تمایل به جاه طلبی و موفقیّت همراه با خودارزشیابیهای انتقادی افراطی و عدم اعتماد به نفس، یکی از مشخصه های افراد کمال گراست.
· ترس از بازنده بودن: افراد کمال گرا، غالباً شکست و رسیدن به هدفهایشان را با از دست دادن ارزش و بهای شخصی مساوی می دانند.
· ترس از اشتباه کردن: افراد کمال گرا،غالباً اشتباه را مساوی با شکست می پندارند و سعی می کنند از اشتباه پرهیز کنند.کمال گراها فرصت یادگیری و ارتقاء را از دست می دهند.
· ترس از نارضایتی: کمال گراها در صورتی که دیگران شاهد نقائص و معایب کارشان باشند،اغلب بدلیل ترس از عدم پذیرش از سوی آنان،دچار وحشت می گردند. تلاش برای کامل بودن درواقع روشی جهت حمایت گرفتن از دیگران بجای انتقاد و طرد شدن و نارضایتی می باشند.
· تفکرهمه یا هیچ: افراد کمال گرا ، بندرت بر این باورند که در صورت به پایان رسیدن یک کار ، بطور متوسط هنوز با ارزش هستند. افراد کمال گرا ، در دیدن دورنمای موقعیتها دچار مشکل هستند. برای مثال ، دانش آموزی که همیشه نمره A داشته ، در صورت گرفتن نمره B بر این باور است که من یک بازنده هستم.
· ناامیدی: این حالت ممکن است به این علّت روی دهد که آنان خود را افرادی بی کفایت می پندارند و هنگامی که در رسیدن به اهداف خود شکست می خورند و یا تصور می کنند که دیگران بدون هیچگونه کار و تلاشی صاحب پست،مقام و موقعیّت می شوند،دچار ناامیدی می شوند.
· تاکید بسیار بر روی بایدها: زندگی افراد کمال گرا ، غالبا براساس لیست پایان ناپذیری از بایدها بنا شده است. افراد کمال گرا با داشتن چنین تاکیدهایی برروی بایدها بندرت بر روی خواسته ها و آرزوهای خود حساب می کنند.
ابعاد کمال گرایی:
۱- کمال گرایی خودمدار: کمال گرایی خودمدار یک مؤلفه انگیزشی است که شامل کوشش های فرد برای دستیابی به خویشتن کامل می باشد.دراین بعد کمال گرایی افراد دارای انگیزه قوی برای کمال،معیارهای های بالای غیرواقعی،کوشش اجباری و دارای تفکر همه یا هیچ در رابطه با نتایج،به صورت موفقیّت های تام یا شکست های تام می باشند.این افراد به حد کافی موشکاف و انتقادگر هستند،به طوری که نمی توانند عیوب و اشتباهات یا شکست های خود را در جنبه های مختلف زندگی بپذیرند(فلت و همکاران۱۹۹۱)
۲- کمال گرایی دیگرمدار: کمال گرایی دیگرمدار یک بعد میان فردی است که شامل تمایل به داشتن معیارهای کمال گرایانه برای اشخاصی است که برای فرد اهمیّت بسیاری دارند.ازاینرو این نوع کمال گرایی ممکن است به روابط بین فردی دشوار منتهی گردد.
۳- کمال گرایی جامعه مدار: در کمال گرایی جامعه مدار دیگران انتظارات اغراق آمیز و غیرواقعی از شخص دارند.اگرچه برآوردن این انتظارات مشکل است ولی شخص باید به این استانداردها نائل آید تا مورد تائید و پذیرش دیگران قرار گیرد.این معیارهای افراطی معمولاً منجر به احساس شکست،اضطراب،خشم،درماندگی و ناامیدی شده که با تفکرات خودکشی و افسردگی در ارتباط است.
تلاش سالم یا کمال گرایی بهنجار
انتخاب اهداف سالم و داشتن تلاش و پشتکار با فرایند خودتخرببگر کمال گرایی کاملاً تفاوت دارد.تلاش سالم(سازنده)،منجر به انتخاب اهداف برپایه خواسته های شخصی و آرزوها و نه براساس پاسخگویی به انتظارات خارجی می گردد.به عبارت دیگر اهداف آنها،واقعی،خودجوش(درونی) و ذاتاً قابل حصول است.افراد تلاشگر سالم، از انجام کار در دست اجراء بیشتر از تفکر درمورد نتیجه پایانی آن لذت می برند. وقتی این افراد با تجاربی چون نارضایتی و شکست مواجه می شوند،واکنشهای آنها عموماً به مؤقعیّت ویژه موجود محدود می شود و این موضوع را به احساس ارزشمندی خویش تعمیم نمی دهند.
درمان کمال گرایی:
از روش های شناختی- رفتاری بطور ویژه برای تعدیل و درمان کمال گرایی استفاده می شود.به طورکلّی در این روشها فرض می شود که کمال گرایی از باورهای غیرمنطقی فرد،سخت گیری،انعطاف ناپذیری،بایدها و مطلق گرایی در افکار نشاْت می گیرد.در این روشها مراجع(فرد) می آموزد که خود را

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

بپذیرد و سرزنش نکند.
گاهی بعضی از افراد احساس می کنند کارها را باید صددرصد درست انجام دهند و در غیر اینصورت بازنده هستنند و یا احساس می کنند کاری را که به انجام رسانده اند به اندازه کافی خوب نیستند و یا اینکه نوشتن مقالات و طرحهای خود را به بهانه اینکه بایستی آنها را دقیق و بی عیب انجام دهند،به تعویق می اندازند. در چنین صورتی شخص بجای حرکت در مسیر موفقیّت سعی در کامل بودن دارد.
تعریف :

دگلیسن و گراف[۱۷] (۱۹۹۷) جامعه شناسانه، تأثیر شخصیت، سابقه ی اجتماعی و موفقیت شغلی را مورد بررسی قرار دادند. در این تحقیق اثرات ویژگی های شخصیتی بر درآمد و موقعیت شغلی که جزو ابعاد موفقیت شغلی به حساب می آیند، بررسی شدند. نتایج نشان داد که رابطه ی اساسی مستقیمی بین ویژگی های شخصیتی و موفقیت شغلی وجود دارد و علاوه بر متغیرهای جامعه شناسی، خصوصیات شخصیتی نیز به میزان درآمد و دست یابی به موفقیت شغلی کمک می کند.
ویجی کومار[۱۸] (۲۰۰۷) بیان می دارد که مهارت های مدیریتی در ایجاد جو و فضای دوستانه در سازمان های آموزشی نقش بسزایی دارند و از این مهارتها مهارت انسانی دارای بیشترین تأثیر است.
روشینی[۱۹](۲۰۱۲) در پژوهشی که در دانشگاه شهر JNTU حیدرآباد هند انجام داد به این نتیجه دست یافت که مهارت های مدیران ارشد دانشگاه در ایجاد رضایت شغلی اساتید تأثیر دارند. از این مهارت ها، مهارت های انسانی و ادراکی مدیران بیشترین آمار را به خود اختصاص داده اند.
کوالکسی[۲۰] (۱۹۹۲) پژوهشی بر روی معلمین و مدیران آموزشی انجام دادند و عقاید و احساسات آنان را درباره مهارت های مدیریتی سنجیدند و سپس با بهره گرفتن از پرسشنامه کاتز مهارت های مدیریتی طبقه بندی شد و نتایج نشان داد که: نگرش های مربوط به مهارت های مدیریتی برای اثربخشی کار اولیاء آموزشی یکی از نکات مهم مدیریتی اولیاء آموزشی است. در مقوله های مهارت های فنی، انسانی و ادراکی تمام گروه های مورد آزمون بر روی بیشتر مهارت ها تأکید داشتند.
در تحقیقی چارلز هولین [۲۱]و میلتون بلود[۲۲] (۱۹۷۱) به این نتیجه رسیدند که: رضایت یا نارضایتی در رابطه با شغل تا حد زیادی به مهارت های مدیران بستگی دارد. ریچارد هاکمن[۲۳] نیز به نتایج مشابهی رسید (صبوری، ۱۳۸۹: ۹۸)
استوارت[۲۴] بر این باور است که مهم ترین دلیل بیکاری در سده ی کنونی کمبود مهارت است. شغل های موجود و نیاز مردم با یکدیگر مغایرت دارند. زیرا مردم مهارت کافی برای کسب و نگهداری شغل خویش ندارند و به مهارت های جدیدی نیاز دارند. دری (۱۳۷۳) در نوشته خود با عنوان آموزش مدیریت در نظام سازمانی بر این باور است که دانش مدیریت در ذات خود برای ایجاد شایستگی مدیریت کافی نیست و همان گونه که نظریه مدیریت یک دانش است، عمل مدیریت نوعی هنر به شمار می آید و به این ترتیب که مدیر برای اینکه مؤثر باشد، باید مجموعه ای از مهارت های حرفه ای را فرا گیرد و در خود پرورش دهد که این مهارت ها در برگیرنده ی مهارت های فنی، اداری و شخصی است.
در سالهای اخیر پژوهشهای زیادی درباره مهارتهای مدیریتی و رابطه آن با رضایت شغلی انجام گرفته است . سالازار[۲۵] ( ۲۰۰۲)  معتقد است که در سالهای اخیر توانمندسازی و کسب مهارتهای مدیریتی  به عنوان یک راهکار نیروی انسانی برای خلق کارآمدی، بهر ه وری و خشنودی بیشتر کارکنان در محیط کار مورد استفاده قرار می گیرد.
لین[۲۶] (۱۹۹۹) پژوهشی با عنوان رابطه بین توانمندسازی و رضایت شغلی در میان معلمان  مبتدی و مجرب  انجام داده است . این پژوهش در میان معلمان ۶ مدرسه متوسطه با پرسشنامه توانمندسازی ( رنهارت و شرت، ۱۹۹۴)  و پرسشنامه رضایت معلم و یک سؤال باز پاسخ اجرا شده است. نتایج نشان داده است که بین شش بعد توانمندسازی و نه خرده مقیاس رضایت معلم رابطه وجود دارد. بنابرین ابعاد توانمندسازی ؛ پیش بینی کننده های معناداری برای رضایت هر دو گروه معلمان مبتدی و مجرب بوده است.
در سال ۱۹۹۰ در پژوهش که به وسیله چارلز مولر در آمریکا به عمل آمد رضایت شغلی ۱۹۰ پرستار برای اندازه گیری سه بعد امنیت، مسائل اجتماعی و روانشناختی مورد بررسی قرار گرفت اگرچه فرضیه فقط سه بعدی برای رضایت شغلی تائید نشد ولی هشت عامل رضایت «یادداشت های خارجی- برنامه ریزی، موازنه شغل و خانواده- همکاران- تعامل- فرصت های حرفه ای- تمجید و بازشناسی، کنترل و مسئولیت» پدیدار شد. در سال ۱۹۶۴ و رووم تحقیقاتی در این زمینه داشت که بنابر آن رضامندی یک ارزش برای بقاء و تداوم سازمان بوده و یک رابطه مستقیم با آن دارد در صورت عدم رضایت در افراد اوضاع سازمان وخیم می شود. در سال ۱۹۸۲ پاراسورمین به منظور ارزیابی و مشخص کردن میزان تأثیر هریک از متغیرها از پیش بینی تمایل به خدمت و عمل به ترک خدمت از تحلیل رگرسیون چند متغیره مرتبه ای استفاده کرده است نتایج همبستگی نشان می دهد که چهار وجه از پنج وجه رضایت شغلی (کار، سرپرستی، همکاران، حقوق و ترفیع) همبستگی زیاد و معکوس با تمایل به ترک خدمت دارند لیکن نتایج رگرسیون حاکی از تأثیر معنی دار فقط رضایت از ترفیع است.
فصل سوم
روش تحقیق
۳-۱- روش تحقیق
روش تحقیق توصیفی از نوع علی و مقایسه ای است. جامعه آماری مورد نظر ۱۳۹۰ مورد بررسی قرار می گیرد. در این پژوهش کلیه معلمان در واحد آموزش و پرورش شهرستان تنگستان می باشد .انتخاب و به صورت تصادفی انتخاب می شوند. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه رضایت شغلی، سن، جنسیت و … می باشد که جهت تعیین پایایی کلیه ابزارهای پژوهش از ضریب آلفای کرانباخ استفاده می گردد.
۳-۱-۱- مراحل انجام کار
گردآوری گزارشات، اسناد، مدارک، نشریات، کتب و مقالات داخلی و خارجی
مراجعه به مراکز ذیربط و جستجوی اینترنتی
بررسی اولیه و مقدماتی حوزه جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
طراحی پرسشنامه از طریق کارشناسان و متخصصین
ت

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

جزیه و تحلیل یافته ها با بهره گرفتن از SPSS
نتیجه گیری نهایی
تهیه و تدوین پایان نامه
نمودار شماره (۳-۱): مراحل انجام کار
روش پژوهش حاضر از نوع همبستگی است. جامعه آماری این پژوهش را کلیه مدیران و معلمان در واحدهای آموزش و پرورش شهرستان تنگستان در سال ۱۳۹۰ تشکیل می دهد، در این پژوهش متغیرهای مورد بررسی قرار گرفت که عبارتند از: سن، پیشینه ی مدیریت، جنسیت، تحصیلات مدیران و رضایت شغلی و ویژگی های مدیریتی،مورد بررسی قرار می گیرد. طبق روش تعیین حجم نمونه فوق الذکر تعداد افراد نمونه مورد نیاز حداقل ۳۵۹ نفر بود. برای دستیابی به نمونه مکفی، ۲۰۰ پرسشنامه تهیه و پس از نمونه گیری به شیوه نمونه گیری سهل الوصول [۲۷]، در میان کارکنان توزیع می گردد. پس از بازگشت از ۲۰۰ پرسشنامه، ۱۸۶ پرسشنامه برای تحلیل در نظر گرفته شد، لذا گروه نمونه پژوهش ۱۸۶ نفر می باشد. شیوه ی نمونه گیری سهل الوصول به این شکل بود که براساس توافق به عمل آمده پرسشنامه به کسانی برای پاسخگویی ارائه گردید که تمایل به پاسخگویی داشتند. همچنین در پژوهش حاضر، ۳۰ نفر نمونه به منظور بررسی پایایی و صحت پرسشنامه ها و پیش از انتخاب نمونه فرضیه آزمایی، در نظر گرفته شد. پرسشنامه های پژوهش در محل کار اعضای نمونه به صورت خودگزارش دهی پاسخ داده شده اند. داده های حاصل از پرسشنامه ها، از طریق ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون همزمان و گام به گام مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفتند. تحلیل های آماری با بهره گرفتن از نرم افزار آماری SPSS18 انجام گرفته است.
۳-۳-۲- جامعه آماری، روش نمونه‏گیری و حجم نمونه
در این پژوهش جامعه آماری شامل کلیه معلمانی می باشد که در مدارس شهرستان تنگستان مشغول به کار می باشند و تعداد آن ها ۳۵۹ نفر است که حجم نمونه از طریق جدول مورگان تعداد ۱۸۶ نفر به صورت تصادفی ساده به عنوان نمونه انتخاب و پرسشنامه در بین آنها توزیع شد.
۳-۳-۳- روش ها و ابزار تجزیه و تحلیل داده‏ها
طبق روش تعیین حجم نمونه فوق الذکر تعداد افراد نمونه مورد نیاز حداقل ۳۵۹ نفر بود. برای دستیابی به نمونه مکفی، ۲۰۰ پرسشنامه تهیه و پس از نمونه گیری، در میان مدیران و معلمان توزیع می گردد. پس از بازگشت از ۲۰۰ پرسشنامه، ۱۸۶ پرسشنامه برای تحلیل در نظر گرفته شد، لذا گروه نمونه پژوهش ۱۸۶ نفر می باشد. همچنین در پژوهش حاضر، ۳۰ نفر نمونه به منظور بررسی پایایی و صحت پرسشنامه ها و پیش از انتخاب نمونه فرضیه آزمایی، در نظر گرفته شد. پرسشنامه های پژوهش در محل کار اعضای نمونه به صورت خودگزارش دهی پاسخ داده شده اند. جهت بررسی سؤالات از آزمون ضریب همبستگی پیرسون، آزمون تی دو نمونه مستقل استفاده گردید و داده های حاصل از پرسشنامه ها، از طریق ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون همزمان و گام به گام مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفتند. تحلیل های آماری با بهره گرفتن از نرم افزار آماری SPSS18 انجام گرفته است.
جدول شماره: (۳-۱) تعیین ضریب الفای کرونباخ

 

 

 

متغیرهای مورد بررسی	امتیاز الفای کرونباخ
رضایت شغلی	۹۲/۰
ویژگی مدیریتی	۸۹/۰

۳-۴- پایایی پرسشنامه
برای محاسبه ضریب پایایی ابزار اندازه گیری، شیوه های مختلفی بکار برده می شود. از جمله:
الف) اجرای دوباره آزمون یا روش باز آزمایی
ب) روش موازی یا روش آزمون های همتا
ج) روش تنصیف یا دونیمه کردن آزمون
د) روش کودر – ریچاردسون
ه) روش الفای کرونباخ
نرم افزارهای spss یکی از نرم افزار های متداول برای تعیین پایایی با یکی از روش های فوق و معمولا روش الفای کرونباخ می باشد. از انجا که روش الفای کرونباخ از سایر روشها بهتر می باشد در این تحقیق جهت تعیین پایایی پرسشنامه از ضریب الفای کرونباخ استفاده شده است. برای تعیین ضریب پایایی از ۲۰۰ پرسش نامه توزیع شده، ۱۷۰ پرسش نامه در تحلیل مورد استفاده قرار خواهد گرفت. آلفای کرونباخ مقدار محاسبه شده برابر در رضایت شغلی ۹۲/۰ و برای متغیر ویژگیهای مدیریتی ۸۹/۰ بدست آمد که بر اساس اصول روش تحقیق، مقدار مطلوبی تلقی می شود.
۳-۵- روایی پرسشنامه
به منظور برآورد روایی پرسشنامه از روش محتوا استفاده شده است. روایی محتوا، روایی است که به طور معمول برای بررسی اجزای تشکیل دهنده ی ابزار اندازه گیری بکار برده می شود. روایی محتوای یک ابزار اندازه گیری به سوال های تشکیل دهنده آن بستگی دارد. اگر سوال های ابزار، معرف ویژگی ها و مهارت های ویژه ای باشد که پژوهشگر قصد اندازه گیری آنها را داشته باشد. آزمون دارای روایی محتوا است. روایی محتوای یک آزمون، به طور معمول توسط افراد متخصص در موضوع مورد مطلعه تعیین می شود. از این رو، روایی محتوا به قضاوت داوران بستگی دارد. (سرمد و همکاران، ۱۳۷۶: ۱۷۱)

استرس۱۸،۱۴،۱۲،۱۱،۸،۶،۱

جدول ۲- شدت هر یک از خرده مقیاس ها

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شدت	افسردگی	اضطراب	استرس
عادی	۹-۰	۷-۰	۱۴-۰
خفیف	۱۳-۱۰	۹-۸	۱۸-۱۵
متوسط	۲۰-۱۴	۱۴-۱۰	۲۵-۱۹
شدید	۲۷-۲۱	۱۹-۱۵	۳۳-۲۶
بسیار شدید	۲۸	۲۰	۳۳

آنتونی و همکاران (۱۹۹۸) مقیاس مذکور را مورد تحلیل عاملی قرار دادند که نتایج پژوهش آنان مجدداً حاکی از وجود سه عامل افسردگی ، اضطراب و تنیدگی بود . نتایج این مطالعه نشان داد که ۶۸ درصد از واریانس کل مقیاس توسط این سه عامل مورد سنجش قرار می گیرد. ارزش ویژه عوامل تنیدگی ، افسردگی و اضطراب در پژوهش مذکور به ترتیب برابر ۰۷/۹ ،۸۹/۲،۲۳/۱وضریب آلفا برای این عوامل به ترتیب ۹۷/۰، ۹۲/۰ ، ۹۵/۰ بود . همچنین نتایج محاسبه همبستگی میان عوامل در مطالعه  آنتونی و همکاران (۱۹۹۸) حاکی از ضریب همبستگی  ۴۸/۰ میان دو عامل افسردگی و تنیدگی ، ضریب همبستگی ۵۳/۰ بین اضطراب و تنیدگی و ضریب همبستگی ۲۸/۰بین اضطراب و افسردگی بود . روایی و اعتبار این پرسشنامه در ایران توسط سامانی و جوکار (۱۳۸۶) مورد برسی قرار گرفته است که اعتبارباز آزمایی را برای مقیاس افسردگی ، اضطراب و تنیدگی به ترتیب برابر ۸۰/۰ ، ۷۶/۰ و ۷۷/۰ و آلفای کرونباخ را برای مقیاس افسردگی ، اضطراب و تنیدگی به ترتیب برابر ۸۱/۰ ، ۷۴/۰ و ۷۸/۰ گزارش نموده اند. در بررسی روایی این مقیاس شیوه ی آماری تحلیل عاملی از نوع تاییدی و به روش مولفه های اصلی مورد استفاده قرار گرفت . مقدار عددی شاخص KMO برابر با ۹۰۱۲/۰ و نیز شاخص خی دو در آزمون کرویت بارتلت برابر ۹۳/۳۰۹۲ بود که در سطح ۰۰۰۱/۰ معنی دار بود و حکایت از کفایت نمونه و متغیرهای  انتخاب شده برای انجام تحلیل عاملی داشت . بر اساس تحلیل عاملی انجام شده توراُم  با چرخش وایماکس بر روی گویه های پرسشنامه و با ملاک قرار دادن مقادیر ویژه  وشیب نمودار اسکری  سه مقیاس فرعی استخراج شد که عبارتند از : افسردگی ، اضطراب و تنیدگی که در راستای عامل های آزمون اصلی DASS می باشد .
۳-۳-۳- پرسشنامه پرخاشگری باس و پری[۹۲](AQ)( پیوست شماره۳)
ابزار دیگر پرسشنامه پرخاشگری باس و پری(AQ) می باشد که این هم در کودکان هر دو گروه طلاق رسمی و عاطفی استفاده شده است. ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮی در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻓﺮم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮی ﺑﺎ سوﭘﺮی(AQ) (1992)ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ. اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﯾﮏ اﺑﺰار ﺧﻮد ﮔﺰارﺷﯽاﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ۲۹ ﻋﺒﺎرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻋﺒﺎرات در ﯾﮏﻃﯿﻒ ۵ درﺟﻪای ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ دارای ۴ ﺧﺮده ﻣﻘﯿﺎس ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮیﮐﻼﻣﯽ، ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮی ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ، ﺧﺸﻢ، ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮﭼﻪ ﻧﻤﺮه ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮد ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮی ﺑﯿﺶﺗﺮی دارد (ﺳﺮوﻗﺪ،داﻧﺶﭘﺮور، ۱۳۸۹).
اﻋﺘﺒﺎر ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮی از راه ﺳﻪ روش آﻟﻔﺎیﮐﺮوﻧﺒﺎخ، ﺑﺎز آزﻣﺎﯾﯽ و ﺗﻨﺼﯿﻒ ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ، ﺿﺮاﯾﺐ ۷۸/۰، ۸۹/۰ و ۷۳/۰ﺑﻪ دﺳﺖآﻣﺪ. رواﯾﯽ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ ﻧﯿﺰ، از راه ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی رواﯾﯽﻫﻤﮕﺮا، ﻫﻤﺰﻣﺎن و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ. رواﯾﯽﻫﻤﮕﺮای ﭘﺮﺳشﻧﺎﻣﻪ ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮی ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺿﺮﯾﺐ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ زﯾﺮ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﺑﺎ ﮐﻞ ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ ، ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺿﺮاﯾﺐ ﻣﯿﺎن۳۷/۰ﺗﺎ۷۸/۰ ﻣﺘﻐﯿﯿﺮ و ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﻮدﻧﺪp<0/100 (ﻣﺤﻤﺪی، ۱۳۸۵).
۳-۳-۴- مقیاس طلاق عاطفی(پیوست شماره۱):
برای انتخاب زنان طلاق عاطفی از مقیاس طلاقعاطفیکه توسط استاد راهنما(هاشمی،۱۳۹۲)طراحی شده بود، استفاده شد که شامل ۳۰ گویهدرباره جنبه های مختلف زندگی زناشویی بود . نمونه گویه:« در حال حاضر از زندگی ام راضی نیستم و فقط به خاطر فرزندانم تحمل می کنم». روایی مقیاس با روش تحلیل عاملی مورد بررسی قرار گرفت. نمودار اسکری و بررسی بارهای عاملی مؤید وجود یک عامل کلی بود که ۷۰ درصد واریانس متغیر را تبیین می کرد. بررسی پایایی با محاسبه آلفای کرونباخ صورت گرفت و ضریب ۹۴/۰ بدست آمد.
۳-۴- روش اجرا
به منظور گردآوری اطلاعات مورد نیاز برای این پژوهش،همانگونه که پیش از این گفته شد از چهار مقیاس سازگاری بل، پرسشنامه افسردگی-اضطراب-استرسDASS ، پرسشنامه پرخاشگری باس و پری(AQ) و مقیاس طلاق عاطفی استفاده شد.پس از اطمینان نسبت به پایایی آزمونها این مقیاسها برای کل نمونه پژوهش به مرحله اجرا درآمد. عملیات گردآوری اطلاعات با مراجعه به دفاتر وکالت وکلای طلاق و مراکز مشاوره خانواده در سطح شهر شیراز انجام شد.لازم به ذکر است که پیش از تکمیل پرسشنامه توسط شرکت کنندگان، توسط اجرا کننده مقیاسها (محقق) توضیحاتی در مورد هدف و نحوه تکمیل مقیاسها ارائه می گردید.
۳-۴-۱- روش تحلیل داده ها

نوشته: این کتاب را زین العابدین رهنما به سبک بیوگرافی نویسان معاصر اروپا، شبیه به کتاب هایناپلئون،گوته، بیسمارک به رشته تحریر و توصیف درآورده است. پس نباید از آن انتظار یک کتاب تاریخ یا اثر تاریخی مرجع را برای استناد داشت. با این رویکرد به بررسی عناصر داستانی این اثر می­پردازیم.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

۳-۱بررسی عناصر داستان راویت اصلی

۳-۱-۱خلاصه داستان

ابرهه پادشاه یمن، به مکه لشکرکشی می کند و قصد تخریب کعبه را دارد. انگیزه­ی او برای این کار، انتقام گرفتن از اعراب است؛ زیرا عرب نادانی، در کلیسای یمن کار ناشایستی انجام داده بود.

سپاه ابرهه با فیل ها و شترهایش به نزدیکی مکه می رسد. عبدالمطلب به دیدار ابرهه می رود و از او می خواهد شترهایی که سپاهیانش تصاحب کرده اند را پس بدهد و می گوید: «خدا از خانه­ی خود دفاع می کند.» (ص۱۰۱)

ابرهه به مکه نزدیک می شود، ولی سپاهیانش توسط پرندگان سنگ باران و نابود می شوند.

محمّد (ص) در این سال به دنیا می آید. آمنه او را به حلیمه می سپارد تا همراه او از شهر خارج شده و در دامان صحرا بزرگ شود. حضور محمّد (ص) برکت فراوانی به میان قبیله­ی حلیمه می برد و آن ها از قحطی و خشک سالی چندساله نجات پیدا می کنند.

حلیمه پس از پنج سال، محمّد (ص) را به مادرش باز پس می دهد. کمی بعد، آمنه برای دیدار بستگان خود همراه محمّد (ص) به یثرب می رود. در آنجا بیمار می شود و جان می سپارد. عبدالمطلب سرپرستی محمّد (ص) را برعهده می گیرد. کمی بعد او نیز به دیار باقی می شتابد و ابوطالب، سرپرست محمّد (ص) می شود.

محمّد (ص) همراه ابوطالب به سفر تجارتی شام می رود. در این سفر، راهب سالخورده ای به نام بحیرا او را می بیند و نشانه های پیامبری را در وجودش می شناسد.

پس از بازگشت از شام، در بازار عکاظ (بازاری که سالی یک بار برای تجارت میان اعراب برپامی شد) میان چند قبیله، اختلافاتی به وجود می آید که منجر به جنگ می شود. ابوطالب و محمّد (ص) در این جنگ شرکت می کنند، ولی آسیبی نمی بینند.

محمّد (ص) جوان از دیدن اختلافات طبقاتی در جامعه­ اعراب و خرافات و عقاید نادرست شان، در رنج است و مدام به صحرا و غار حرا پناه می برد. ابوطالب که تنگدست و عائله مند است به محمّد (ص) کار برای خدیجه راپیشنهاد می دهد. محمّد (ص) می پذیرد همراه کاروان خدیجه برای تجارت به شام برود. این سفر سود سرشاری برای خدیجه به همراه دارد ولی محمّد (ص) چیزی بیشتر از مزد خود (دو شتر) دریافت نمی کند و آن را هم به ابوطالب می دهد.

خدیجه از طریق پسرعمویش که مرد عالمی است می فهمد که آینده­ی بزرگی در انتظار محمّد (ص) است. به او پیشنهاد ازدواج می دهد و کمی بعد آن دو با هم ازدواج می کنند.

باران بی سابقه ای در مکه می بارد که منجر به سیل و ویران شدن بخش هایی از کعبه می شود. هنگام بازسازی کعبه، بین قبایل مختلف برای نصب حجرالاسود اختلاف شدیدی در می گیرد و کار به درگیری می کشد، تا اینکه قرار می گذارند نخستین کسی که وارد شد را حَکـَم کار ِ خود قرار دهند. محمّد (ص)، وارد می شود سنگ را در پارچه ای می گذارد و از نمایندگان قبایل مختلف می خواهد که اطراف پارچه را بگیرند، سپس خود سنگ را نصب می کند.

محمّد (ص) برای کمک به عمویش ابوطالب و جبران محبت های او، علی (ع) را به خانه خود می آورد و همانند فرزند خود او را، دامانش می­پرود.

محمّد (ص) به عادتِ ماه رمضان های گذشته به حرا می رود و در آنجا فرشته­ی وحی بر او فرود می آید و نخستین آیات قرآن را می خواند. محمّد (ص) به خانه بازمی گردد و آنچه دیده است را با خدیجه در میان می گذارد. خدیجه و علی (ع) مسلمان می شوند. مدتی می گذرد و محمّد (ص) دیگر فرشته­ی وحی را نمی بیند و غمگین می شود تا اینکه انتظارش به سر می رسد و آیاتی جدید فرود می آید.

ابوبکر، مسلمان می شود و اندک اندک اسلام میان جوانان مکه نفوذ می کند. محمّد (ص) به صورت پنهانی مردم را به دین جدید دعوت می کند. پس از سه سال، از جانب خدا فرمان دعوت قریش به اسلام می رسد. محمّد (ص) خاندان خویش را به خانه اش دعوت می کند و آنها به اسلام تشویق می کند، ولی هیچ کدام جز علی (ع) دعوت او را اجابت نمی کنند.

سران مکه که از کارهای محمّد (ص) به تنگ آمده اند، بارها نزد ابوطالب می روند و از او می خواهند برادرزاده اش را از دعوت به دین جدید، بازدارد. حتی او را تهدید می کنند و پیشنهاد ثروت و مقام می دهند، ولی هیچ کدام اثرگذار نیست.

ابوجهل تصمیم می گیرد هنگام نماز در کعبه محمّد (ص) را با کوبیدن سنگی برسرش، به قتل برساند، ولی هنگام اجرای نقشه، آتشی افروخته می بیند و دستش خشک می شود.

عده ای از مسلمانان مکه برای رهایی از آزار کفار تصمیم به مهاجرت به حبشه می گیرند. کفار پس از اطلاع از این موضوع، چند نماینده را با هدایایی گران­قیمت نزد نجاشی، پادشاه حبشه، می فرستند تا مهاجرین را دستگیرکرده و به مکه بازگردانند.

حمزه، عموی محمّد (ص) و عمر، مسلمان می شوند. اسلام آوردن این دو و زیادشدن شمار مسلمانان، بارِ دیگر سران کفار را به چاره جویی وامی دارد. آنها در دارالندوه جمع می شوند و قراردادی ضد مسلمانان، امضا می کنند. طبق این قرارداد هرگونه معامله و رابطه و ازدواج با مسلمانان ممنوع می شود. محمّد (ص) و یارانش به ناچار به شعبِ ابی طالب می روند و در آنجا در نهایت سختی و تنگ دستی در چادر زندگی می کنند. ثروت خدیجه در طول سه سال اقامت در شعب، مصرف می شود و ابوطالب در مکه همچنان پشتیبان محمّد (ص) است.

نماینده­ی کفار به حبشه می رسند و به دربار نجاشی می روند. نجاشی پس از شنیدن سخنان جعفربن ابی طالب، پسر عموی محمّد (ص)، رأی به ماندن مهاجران در حبشه و آزادی آنها می دهد و نمایندگان کفّار دستِ خالی بازمی گردند.

به محمّد (ص) وحی می شود که موریانه قرارداد قریش را خورده است و به این ترتیب این قرارداد خودبه خود لغو می شود. پس از بازگشت مسلمانان به مکّه، ابوطالب و خدیجه، در مدت کوتاهی فوت می کنند و محمّد (ص) یاوران قدرتمند خود را از دست می دهد.

محمّد (ص) برای یاری گرفتن از بزرگان طائف به آن شهر می رود ولی آنجا، مردم او را سنگ می زنند و به ناچار به مکّه بازمی گردد. در همین ایّام ماجرای معراج اتّفاق می افتد و محمّد (ص) به آسمان ها می رود و مشاهدات خود از عوالم غیبی را برای پیروانش بازگو می کند.

محمّد (ص) به بازار عکاظ می رود و دین خود را به مردم عرضه می کند. عدّه ای از مردم یثرب به صورت مخفیانه نزد محمّد (ص) می آیند و با او بیعت می کنند. قریش از این بیعت باخبر شده و تصمیم می گیرد با حمله­ی گروهی، به خانه­ی محمّد (ص) شبانه در خواب او را بکشد. محمّد (ص) با وحی الهی از این موضوع باخبر شده به سمت خانه ابوبکر می رود. حمله کنندگان، علی (ع) را در بستر محمّد (ص) می بینند و او را نمی کشند.

همان شب ابوبکر همراه محمّد (ص) با یک بلدِ راه از مکّه خارج می شوند و سه روز در غار ثور می مانند. سپس به سمت یثرب حرکت می کنند و بعد از دوازده روز به قبا می رسند. مردم یثرب به استقبال پیامبر(ص) می آیند و محمّد (ص) اوّلین نماز جمعه را اقامه می کند.

محمّد (ص) پس از ورود به مدینه، زمینی می خرد و همراه با مسلمانان، مسجد و خانه­ی خود را در آن بنا می کند. سلمان فارسی، نزد پیامبر(ص) می آید و مسلمان می شود. مسلمانان مکّه کم کم به مدینه می آیند. پیامبر(ص)، عایشه را که قبلا در مکّه عقد کرده بود به خانه­ی خود می آورد. کمی بعد، پیمان برادری میان مهاجرین و انصار بسته می شود و انصار (مردم یثرب) و مهاجرین (مردم مکّه) را در خانه­ی خود جای می دهند و اموال خود را با آنان شریک می شوند.

پیامبر(ص) انگشتری برای خود در نظر می گیرد که پای نامه هایش را با آن مُهر می کند، سپس قرارداد صلح با یهودیان مدینه امضا می کند. عبدالله بن اُبَی که پیش از ورود پیامبر(ص) به مدینه، قراربوده شاه شود، کینه­ی پیامبر(ص) را به دل می گیرد و مخالفان محمّد (ص) را پیرامون خود جمع می کند. یهودیان هم از سوی دیگر به توطئه مشغول می شوند. این توطئه ها آتش اختلاف میان اوس و خزرج (دو قبیله­یمدینه) را دوباره شعله ور می کند و تصمیممی گیرند با یکدیگر بجنگند. محمّد (ص) آتش این فتنه را خاموش می کند.

کم کم آیاتی مربوط به زندگی روزمرّه و قوانین اجتماعی در مدینه فرود می آیند. عدّه ای از مهاجران که کفار اموالشان را در مکه ضبط کرده بودند، به کاروا ن های تجارتی (که متعلق به ثروتمندان مکه هستند) حمله می کنند و زمینه­ یک جنگ فراهم می شود. سپاهِ هزارتوی کفّار در مقابل سپاه سی صد نفری مسلمانان قرار می گیرد و شکست سختی می خورد. بسیاری از افراد سرشناس مکّه کشته می شوند. قریش فدیه­ی اسرا را می پردازد و آنها آزاد می شوند.

کفّار دوباره برای جنگ تدارک می بینند و این بار یاران محمّد (ص) به دلیل غفلت و طمع برای جمع آوری غنائم شکست می خورند. پیامبر(ص) زخمی می شود و افراد زیادی از سپاهش شهید می شوند. اندکی بعد اندوه ساکنان مدینه با ازدواج علی (ع) و فاطمه (س) از بین می رود.

در یک سفر، عایشه از کاروان جا می ماند و سوار بر شتر، همراه یکی از جوانان مدینه، به شهر باز می گردد و این موضوع باعث حرف و حدیث های فراوانی میانِ مردم می شود تا اینکه با نزول آیاتی پاکیِ او بر همگان آشکار می شود.

کفّار مکّه باز با سپاهی بزرگ تر در اطراف مدینه خیمه می زنند. پیامبر(ص) و یارانش به توصیه­ی سلمان فارسی در اطراف شهر، خندقی حفر می کنند. فقط چند نفر از سران کفار از خندق رد می شوند که همگی به دست علی (ع) کشته می شوند. دشمن که نمی تواند از خندق عبور کند پس از مدّتی از اقامت بیهوده خسته شده و باز می گردد.

پیامبر(ص) نامه هایی به سران کشورهای مختلف برای دعوت به اسلام می فرستد. خسروپرویز، شاه ایران، نامه را پاره می کند. مقوقس، پادشاه مصر هدایایی می فرستد و نجاشی،پادشاه حبشه، اسلام آوردن خود را بیان می کند.

محمّد (ص) به قصد زیارت کعبه، از مدینه خارج می شود، ولی کفار مانع ورود او به مکّه می شوند. بعد از کشمکشی کوتاه، بین مسلمانان و کفّار، قرارداد صلح حدیبیه امضا می شود. پیمان شکنی کفّار و پایبند نبودنشان به قرارداد صلح، باعث می شود پیامبر(ص) با سپاهی ده هزارنفری به سمت مکّه حرکت کند. دیدن انبوه سپاهیان، مردم مکّه را به وحشت می اندازد و ابوسفیان را برای مذاکره نزد پیامبر(ص) می فرستند. او مسلمان می شود و مردم را به تسلیم کردن شهر راضی می کند.

پیامبر(ص) بت های کعبه را می شکند. مردم مکه با او بیعت می کنند. زنان نیز با گذاشتن دستشان در ظرف آب، در این بیعت شریک می شوند. او همه دشمنان خود را می بخشد. پیامبر(ص) پس از سه ماه اقامت در مکه، عازم مدینه می شود. هنگام بازگشت در حضور هزاران مسلمان، علی (ع) را جانشین خود معرفی می کند. سپس به مدینه باز می گردد و اندکی بعد بیمار شده و به دیدار پروردگارش می شتابد.

۳-۱-۲ طرح

رمان پیامبر(ص) در ۲۳ فصل و حدود هفتصد صفحه نگاشته شده است که پیش از شروع فصل نخست دو صحنه آمده است:

صحنه­ی اول : بارگاه انوشیران

صحنه­­ ی دوم : دربار ژوستین

طرح کلی داستان ، داستان زندگی پیامبر اسلام (ص) است همراه با جزئیات فراوانی که در این رمان حائز اهمیت است، داستان پیش از تولد پیامبر(ص) (حتی پیش از تولد پدرش) شروع می­ شود و با دو منظره و سپس چند خرده روایت ، روایت اصلی آغاز می­ شود.

طرح رمان پیامبر(ص) شامل یک روایت اصلی( طرح کلی) و تعدادی روایت فرعی است که البته بین روایت­های فرعی با هم و با روایت اصلی، ارتباط خطی و منطقی وجود دارد.

نویسنده در برخی روایت­های فرعی از شیوه بازگشت به گذشته استفاده می­ کند. به عنوان نمونه در روایت فرعی فصل دوم ، روایت از دوران عبدالمطلب به دوران ابراهیم خلیل الله منتقل می­ شود که شامل بازگشت به گذشته با توجیه منطقی و در تعامل با روایت اصلی است. علت این پرش، حفر زمزم است. نویسنده برای آگاهی دادن به خواننده در مورد زمزم، به گذشته می رود و روایت ابراهیم را بیان می کند.( ص ۳۹-۴۶)

در روایت فرعی فصل سوم از زمان ابراهیم نیز به گذشته ی دورتری می­رود ، هر چند این بازگشت دوم بسیار کوتاه است و اسباب شکل گیری روایت فرعی دیگری فراهم نمی­ شود. فصل سوم در واقع دنباله­ی روایت فرعی فصل دوم است. ( ص ۳۷-۴۶).

همچنین در رمان پیامبر(ص) از شیوه­ «روایت در روایت» به وفور استفاده شده است که شکل­ گیری خرده روایت ها نیز به همین دلیل است. مثلا در میانه روایت اصلی، روایت فرعی تهمت به عایشه بیان می شود. یا در جای دیگری، سلمان فارسی سرگذشت خود را روایت می­ کند.

به دلیل وجود روایت­های کلان و خرد متعدد و شیوه روایت در روایت بکار برده شده در اثر، تعیین برخی نقاط عطف طرح چون تعلیق، بحران و گره گشایی، به آسانی ممکن نیست یا شاید بتوان چندین نقطه برای هریک متصور شد. با این توضیح به بررسی عناصر طرح می پردازیم.

۳-۱-۲-۱ گره افکنی

محمد (ص) مدام در حال تفکر است. او روزها و شب های زیادی را در صحرا و غار حرا می گذراند.

«روح محمد در مقابل هریک از این مناظر می لرزید و رگ آبی رنگ که در پیشانی اش خفته بود برجسته می شد. مانند شیری که از زنجیر این اسارتها در رنج و عذاب باشد راه بیرون شهر را در پیش می گرفت و به صحرا می رفت» (ص ۱۸۹)

همسرش خدیجه، پیش از این از پسر عمویش نوفل، شنیده است که در آینده تحول بزرگی در زندگی محمد رخ خواهد داد.

۳-۱-۲-۲ کشمکش

کشمکش و تضاد درونی محمد (ص) با دنیای پیرامون خود و جامعه فاسد عرب، او را به شدت می آزارد. محمد می­کوشد به فقرا کمک کند و اوضاع را بهبود بخشد، به همین دلیل پیمان حلف الفصول را پایه­گذاری می­ کند تا به کمک جوان­مردان مکه بیچارگان و ستم دیدگان را یاری کند.

«محمد به تمام جریانها و اعمال محیط خود با واقع بینی و موشکافی توجه می­کرد. از بدبختی بینوایان و مستمندان و بردگان و تیره بختان …نه تنها تا اعماق جان و روحش متاثر و دردمند می شد، بلکهبا تمام نیروی خود به کمک و مساعدت آنها برمی خاست. بر اساس همین عقیده و اندیشه اساسی بود که با عده یی از جوانان پاک نهاد مکه پیمان حلف الفصول را منعقد کرد. هم پیمانان حلف الفصول سربازان و ارتش ناپیدای مظلومان و ستم دیدگان بودند. هرکجا مظلومی می­دیدند دست یاری به سویش دراز می­کردند.» (ص ۱۹۰)

پس از بعثت، این کشمکش شدیدتر می­ شود. ثروتمندان و افراد سرشناس مکه کم کم احساس خطر می­ کنند، و شیوه مخالفت و آزار محمد(ص) و پیروانش را در پیش می­گیرند. اینها همان کسانی هستند که پیش از بعثت، محمد را امین می نامیدند و به او احترام می­گذاشتند. ولی بعد، به دلیل به خطر افتادن منافع شان، شدیدترین آزارها را به محمد(ص) می­رسانند.

با بیشتر شدن تعداد مسلمانان و اسلام آوردن چند تن از افراد سرشناس مکه، کشمکش بین دو طرف بیشتر می شود.

در حقیقت پیش از بعثت، کشمکش، درونی است و در وجود محمد(ص) و تعدادی محدودی از مکیان وجود دارد. ولی پس از بعثت، این کشمکش، صورت بیرونی پیدا می کند و حتی به آزار و شکنجه و قتل هم می­رسد.

۳-۱-۲-۳ تعلیق

مسلمانان در برابر این همه آزار فقط صبر می کنند. عده ای به حبشه مهاجرت می­ کنند. آزار مشرکان روز به روز بیشتر می­ شود. حتی ابوجهل تصمیم می­گیرد محمد(ص) را به قتل برساند، ولی موفق نمی­ شود. او هنگامی که می خواهد سنگی را هنگام نماز بر سر پیامبر(ص) بکوبد، شعله هایی از آتش را مشاهده می­ کند و ناگهان دستش خشک می شود:

« ناگهان واهمه و خیالی دود مانند فکر ابوجهل را سیاه کرد. دیدگانش مانند شخص دیوانه به نقطه یی خیره ماند. دستش که سنگ را بالای سر محمد(ص) گرفته بود بیحرکت، مانند چوب خشک، باقی ماند. رنگ زردی گونه هایش را فراگرفت» (ص ص ۳۱۱-۳۱۲)

مشرکان مدام از ابوطالب می­خواهند با تهدید یا تطمیع، محمد(ص) را از دعوت مردم به اسلام بازدارد که محمد(ص) نمی­پذیرد.

۳-۱-۲-۴ بحران

سرانجام مشرکان تعهد­نامه­ای امضا می­ کنند و طبق آن هرگونه ارتباط اقتصادی و اجتماعی با مسلمانان را قطع می­ کنند. مسلمانان به ناچار به شعب ابوطالب می روند و سه سال در نهایت تنگ­دستی در آنجا می مانند:

«این وضعیت و این سکونت اجباری آنها در شعب ابوطالب، سه سال طول کشید. تمام آنها از بی غذایی بیمار و ناتوان شدند و کمبود خور و خواب خود را از پندار و ایمان خود می­گرفتند» (ص ۳۷۸)

سرانجام موریانه تعهد نامه را می خورد و به این ترتیب مسلمانان به مکه باز می گردند، ولی فضای مکه همچنان آزار دهنده است. پیامبر(ص) به مدینه هجرت می کند.

مشرکان همچنان در پی ریشه کردن اسلام هستند. جنگ های بدر و احد و خندق بین دو گروه در می گیرد. پیامبر(ص) از دعوت مردم به اسلام و تلاش برای اصلاح جامعه خود، دست نمی­کشد. سرانجام کفار مجبور می­شوند جامعه اسلامی را به رسمیت شناخته و با محمد(ص) قرارداد صلح امضا کنند و حق مسلمانان برای انجام فریضه حج را بپذیرند.

۳-۱-۲-۵ نقطه اوج

کفار قرارداد صلح را زیر پا می­گذارند. پیامبر(ص) تصمیم می گیرد مکه را فتح کند و با ده هزار نفر به سمت مکه حرکت می­ کند. اهالی مکه ابوسفیان را نزد پیامبر(ص) می­فرستند و شهر را تسلیم می­ کنند مکه بدون خونریزی فتح می­ شود. همه اهل مکه مسلمان می­شوند و با پیامبر(ص) بیعت می­ کنند. بت ها شکسته شده و کعبه از وجودشان پاک می شود.

«افراد متعصب مکه، می­دیدند که تمام بت هایشان سرنگون شده و زیرپا خرد می شود و چیزی نمی­گفتند» (ص ۶۸۶)

۳-۱-۲-۶ گره گشایی

پیامبر(ص) پانزده روز در مکه می ماند و اوضاع را سامان می دهد، سپس به مدینه بازمی­گردد. کم کم همه قبایل عرب مسلمان می­شوند و اسلام در کل شبه جزیره حجاز گسترش می یابد.

«در فاصله فتح مکه و سال دهم هجری، پیروزی اسلام به نظر قبایل و عشایر جزیره عربستان قطعی جلوه گر شد. این عقیده درونی مردم، آنها را وادار ساخت که در پذیرفتن اسلام بر همدیگر سبقت جویند» (ص ۶۸۹)

پیامبر(ص) دو سال پس از فتح مکه، برای حج عازم می شود. در مسیر بازگشت از مکه، علی(ع) را به عنوان جانشین خود معرفی می کند. اندکی بعد، پیامبر(ص) در مدینه بیمار شده و رحلت می­ کند.

۳-۱-۳ شخصیت و شخصیت پردازی

داستان مملو از شخصیتهای مختلف است که برخی مورد توجه و پرداخت از سوی نویسنده قرار می­گیرند و برخی در حد اشاره و توصیف باقی می­مانند اما در مجموع شخصیت­ اصلی و شخصیت­های فرعی از پرداخت خوبی برخوردارند.

شخصیت پردازی در این اثر، بیشتر به شیوه مستقیم است تا به شیوه نمایشی؛ یعنی نویسنده، ظاهر و باطن شخصیت ها را به صورت کامل توصیف می کند و به خواننده می شناساند و از عناصر نمایشی مانند گفتگو و نشان دادن رفتار شخصیت ها برای شناخت آنها، به ندرت بهره برده است.

شخصیت اصلی داستان که در کانون توجه اثر قرار دارد، حضرت محمد(ص) است و شخصیت های فرعی که مورد توجه و پردخت ضمنی قرار می­گیرند و حتی فرازی از داستان به قصه زندگی یا رویدادی درباره آنان می­گذرد، اینانند: خدیجه، علی(ع)، فاطمه(س)، ابوطالب، ابوبکر، عمر، عثمان، عایشه، سلمان، ابوسفیان، ابوجهل، ابولهب، زید، ابوذر، حمزه.

محمّد (ص):

از همان لحظه­ی تولّد انسانی متفاوت از دیگران بود. هنگامی که آمنه را درد فراگرفت، فرشتگان و زنان بهشتی برای کمک به او آمدند: «]آمنه[ ناگهان زن های نورانی را در نظر آورد که اطراف بالینش نشستند. فکرکرد زنان قریشند ولی متحیّر بود چگونه خبریافته اند که او نوزادی به دنیا می دهد. صدایی بسان زمزمه­ی فرشتگان و پچپچه­ی ارواح از میان آن ها بلندشد. یکی گفت: من آسیه زن فرعون هستم. دیگری گفت: من مریم دختر عمرانم. آمنه بر روی آنها تبسّمی کرد… آمنه که دیدگانش به دنبال فرزندش بود سه فرشته را به نظر آورد که در دست یکی ابریق نقره و در دست دومی تشت زمردین و در دست سومین حریر سپید بود. این فرشتگان هفت مرتبه طفل را شستند و بین دو کتفش مُهر زدند.» (ص ۱۱۰)

علاوه بر این، معجزات دیگری هم در ایران و جاهای دیگر رخ می دهد.

« این همان شب بود که …آتشکده آذرگشسب که هزارسال روشن بود خاموش شد. آتش آن سرد شد و مرد. و همان شب بود که یک یهودی در یثرب بر فراز قلعه خودشان رفت و فریاد برآورد: این ستاره احمد است. ستاره پیامبر(ص) جدید است.» (ص ۱۱۱)

حضور محمد(ص) به قبیله­ی قحطی زده­ی حلیمه برکت و فزونی می دهد. او به شوهر خود می گوید: «تو پنداری که این خوشبختی و این بهروزی از کجاست؟ من می گویم اثر وجود همین یتیمی است که ما پرستاری می کنیم. از وقتی این طفل به میان ما آمده تا کنون که دو سال می گذرد همه چیز ما از همان ساعت اول برکت پیدا کرد و دیگر یک روز بد ندیده ایم.» (ص ۱۱۸)

ذکاوت او از کودکی فراتر از سنّ خود است. وقتی حلیمه برای جلوگیری از آسیب های احتمالی در صحرا به گردنش تعویذی می آویزد. محمد(ص) آن را پاره می کند و می گوید: «من کسی را دارم که حفظم کند.» (ص ۱۲۰)

همان روز ضمره (فرزند حلیمه و برادر رضایی محمد(ص)) صحنه­ی عجیبی می بیند: «وقتی که ما روی تپه بودیم دو نفر سفیدپوش آمدند و محمد(ص) را خواباندند. یکی از آنها خنجر خود را کشید پهلوی او را درید. نمی دانم آنها از دل او چه می خواستند. من فرار کردم.» (ص ۱۲۰)

وقتی حلیمه و حارث (همسر حلیمه) خود را دوان دوان به محمد(ص) می رسانند. او را سالم می بینند. حلیمه می گوید: «فاطمه­ی خثعمیّه که دانشش مثل آفتاب می درخشید، همیشه می گفت در دل هر کس نقطه­ی سیاه گناه است. هر کس را که خدا دوست بدارد آن نقطه را بیرون می آورد.» (ص ۱۲۱)

این اتّفاق باعث می شود حارث تصمیم بگیرد محمد(ص) را نزد آمنه به مکّه بفرستد. «محمد(ص) به دامان پر نوازش مادر و به حمایت و توجّه عمویش ابوطالب بازگشت و در آنجا باز به گله داری گوسفندان و بزان در بیابان و در دل صحرایی که آن همه دوست می داشت مشغول گردید. در بیابان غذای او شیر بود با ریشه­ بعضی از گیاهان و بیشتر از آنها غذایش خودداری و امساک بود.» (ص ۱۲۲)

نوجوانی و جوانی محمد(ص) با فراز و نشیب های فراوانی همراه بود. مرگ پدربزرگ و مادرش قلب او را به درد می آورد بعد چنان محبّتی به عمویش ابوطالب پیدا کرد که هنگام سفر رفتن او به گریه افتاد. ابوطالب گفت: «به خدا تو را همراه می برم و از خود دورت نمی سازم.» (ص ۱۴۰) در همین سفر بحیرا او را دید و آینده­ی او را پیش بینی کرد.

محمد(ص) بیشتر اوقات خود را به چوپانی و تفکر در صحرا می گذراند. البته گاهی هم به میان مردم می رفت و با طرز زندگی قبایل دیگر آشنا می شد.

«در ماه های حرام وقتی که زیارت کنندگان از تمام عربستان، به مکه می­آمدند، محمد(ص) به میان آنها می رفت. با آنها گفت­گو می کرد، از آنها پرسش­هایی می­نمود. در کعبه می ایستاد، به سبعه معلقه که با حروف طلایی روی پارچه­های سفید مصری نوشته شده و در چارچوب زرد بر در کعبه آویزان بود نگاه می­کرد…ابوطالب محمد(ص) را با خود به بازارهای عمومی عرب، مانند عکاظ و مجنه و ذی المجاز می برد. محمد(ص) به درون موج جمعیت می رفت، طرز معاشرت و داد و ستد و طرز زندگی آنها را می­دید. به قصاید و غزلیاتی که در آنجا می­خواندند آشنا می­شد و از همه چیز پرسش هایی می­کرد.» (ص ۱۴۰)

محمد(ص) در جوانی در محیط پیرامون خود دقیق می شود. زشتی های جامعه­ عرب او را بسیار آزار می دهد. خرافات، شکاف عمیقی که بین فقرای مکه و ثروتمندان بود، وضعیت زنان و زنده به گورکردن دخترها و غیره او را می آزرد.

«محمد(ص) از تاریکی محیط مکه و عادات آنها نفرتی در خود حس می­کرد که نمی توانست آن را تحمل کند. خستگی و فرسودگی خود را از مشاهدات محیط خود به وسیله گردش های تک و تنها در خارج مکه تخفیف می داد.» (ص ۱۸۶)

همین تفکرات باعث می شود برای بهبود وضعیت اقدام کند. او تنها به تاسّف خوردن اکتفا نمی کند بلکه در اصلاح جامعه­ پیرامون خود نقشی فعّال دارد و با چند تن از جوانان مکه، پیمان حلف الفضول را منعقد می کند و به یاری ستم دیدگان و گرفتن حق آنها از ستمکاران می شتابد.

محمد(ص) کم کم به امانت داری در بین مردم مشهور می شود و مردم اموال خود را به او می سپارند. خدیجه هم از پیشنهاد فرستادن او با کاروان تجاری اش استقبال می کند. خدیجه به محمد(ص) می گوید: «امین، تو به شام می روی و کارهای تجارتی مرا عهده دار می شوی. خرید اینجا و خرید شام را به اختیار تو وامی گذارم… خدیجه به غلامش میسره دستور داد پول بیاورد. در زمان چند کیسه پول طلا، سکه­ی ساسانی و روم آورد و جلوی محمد(ص) گذارد.» (ص ۲۰۰)

وقتی محمد(ص) و ابوطالب از خانه­ی خدیجه خارج می شوند، خدیجه از حیا و پاکی او تعریف کرده و به دوستانش می گوید: «دیدید چشم­های سیاه او هیچ گاه به صورت من نیفتاد. مردم راست می گویند که حیای امین از یک دختر باکره ای که پشت پرده باشد بیشتر است. چه فرق بسیاری است بین او و جوان های قریش که از روز مرگ ابوهاله تاکنون در خانه­ی مرا رها نکرده اند.» (ص ۲۰۱)

محمد(ص) دستمزد خود از این سفر را به عمویش تقدیم می کند. پس از این سفر محمد(ص) دوباره به روال قبلی زندگی خود باز می گردد.

ازدواج محمد(ص) با خدیجه او را به دنیای جدیدی وارد می کند.

«محمد(ص) در زندگی پر ناز و نعمتی ورود کرد…مرواریدها و پارچه های نازک ابریشمی موصل، پرند و پرنیان شام، سکه های ساسانی و رومی و…تاثیری در محمد(ص) نکرد و زندگی پیشین او را از دستش نربود. همان سادگی و همان دوری از اجتماع و همان دیدارهای گاه و بیگاه را از فقرا و بینوایان و گردش های تک و تنها را در کوه ها ادامه داد.» (ص ۲۰۹)

پس از ازدواج محمد(ص) در کنار خدیجه به آرامش می رسد و با به دنیا آمدن فرزندانش، زندگی او رنگ و رونق بیشتری می­گیرد:

«همه­ی خوشحالی محمد(ص) در خانه بود و مطالعاتش در بیابان و ستاره ها و معاشرتش در خانه های دردمندان و توجّه و دقّتش در عادات و آداب زندگی افراد.» (ص ۲۱۱)

محمد(ص) از جانب خدا مبعوث می شود و تلاش او برای تغییردادن جامعه­ فاسد عرب بیش ازپیش می گردد اذیت ها و آزارهای مشرکان و ثروتمندان مکه، تهدید او به مرگ و در کنار همه­ی این ها حتی تطمیع های بی اندازه هیچ سودی ندارد. او فقط به یک چیز می اندیشد و آن اطاعت از امر پروردگارش برای هدایت مردم است. حتی ثروت خدیجه هم لحظه ای او را از رسالتش دور نمی کند و همه­ی این ثروت را در راه گسترش دین خرج می کند.

محمد(ص) سیزده سال در مکه آزار مشرکان را تحمل می کند. پس از هجرت به مدینه رویّه­ی او پیمان بستن با یهودیان و آشتی دادن دو قبیله­ی اوس و خزرج است که البته به دلیل پیمان شکنی های مکرّر یهودیان آنها را از مدینه بیرون می راند.

جنگ های او با مشرکین هم به دلیل آزارهای آنهاست و در ماجرای فتح مکّه بخشش و بزرگواری شخصیت او بیش از پیش نمایان می شود و کسانی که سال­ها آزارش داده بودند را می­بخشد.

محمد(ص) در اوج قدرت، ساده زندگی می­ کند. وقتی به مدینه می رود و زمام جامعه اسلامی را در دست می گیرد، مانند ساده ترینِ مردم زندگی می کند:

«پیامبر(ص) از یک چیز بسیار اجتناب داشت، از اینکه او را سلطان بدانند و با فرمانروای مطلق بپندارند و پیروان خود را همیشه منع می کرد که این گونه القاب و عناوین را درباره اش استعمال کنند.او نه درباری داشت و نه وزیری. فقط چند نفر مشاور و منشی داشت و یک مهر که در آن کنده شده بود: محمد(ص) رسول الله» (ص ۵۴۴)

ویژگی­های ظاهری پیامبر(ص) این­گونه توصیف شده است: « چشمان سیاه و درشتش با پلک چشمش هم­رنگ بود. مژه­های بلند و پر پشت و برگشته­اش به طور وضوح نمایان و حلقه­ی چشمش از هوش و ذکاوت آکنده بود … ابروهایش کمانی ولی موهای آن پرپشت و انبوه نبود … پیشانیش بلند و نیم صفحه­ی سپیدی در میان موهای سیاهش تشکیل داده بود … در دیدگان او نفوذ و تأثیر غریبی بود … وریدی آبی میان پیشانیش خفته بود که هنگام خشم برجسته و کبود می­شد … موهای سرش اندکی مجعد، ریش بسیار انبوه و سیاهش نیم دایره­یی به صورتش زده بود ولی گونه­ های روشنش را نپوشانده بود. سرش بزرگ و استخوان­بندی عضلاتش محکم، دست و پایش نسبتاً بزرگ ولی ظریف و می­گفتند کف دستش بسان ابریشم نرم بود … هنگام سخن گفتن دندان­های سپیدش لمعه­یی مانند مروارید داشت. دو دندان جلوش از هم باز بود … غالباً تبسمی بر لب­های درشت او می­درخشید …. قامتش متوسط ولی بلند به دید می­آمد … گیسوان دو شقه­ی سیاهش از طرفین گوشش آویزان بود. عمامه­یی به شکل هاله­ی نوری بر سر داشت … قوت جسمی او مانند نیروی معنویش فراوان بود.» (ص ۲۰۰)

خدیجه:

نخستین همسر محمد(ص) است که هنگام ازدواج با او چهل سال دارد. او بانویی محترم و ثروتمند است و در میان قریش به لقب های «سیده­ی قریش» و «مادر یتیم ها» معروف است. حتی پیش از اسلام، او به نیکوکاری بین مردم مکه معروف است و در همه حال از نیازمندان و فقرا دست­گیری می­ کند:

« خدیجه دوست داشت به فقرا و ستم دیدگان کمک کند. آنها را در هر موقع از روز یا شب می پذیرفت، مهربانی می کرد، با آنها سخن می گفت و به درد دل آنها گوش می داد، دست نوازش به سر و صورت بچه های آنها می­کشید و اشک­های چشم مادران را پاک می­کرد که بوسه­های آنها با قطرات اشک­شان به دست او می­نشست. آنگاه میسره را می­خواند، کیسه­های پول را می­آورد و میان آنها تقسیم می­کرد.» (ص ۱۹۳)

او نخستین انسانی است که مسلمان می شود، در همه حال یاور پیامبر(ص) است و همه­ی دارایی خود را در راه دین خرج می کند، به گونه ای که هنگام وفات دیناری ندارد: «خدیجه از آن خدا بود و وقتی که در سن شصت و پنج سالگی از دنیا رفت همه­ی دارایی هنگفت خود را در راه خدا و دین خدا به مصرف رسانده بود. نوشتند که در آن روز دیگر دیناری از مال دنیا نداشت.» (ص۴۰۲)

او هفت فرزند برای پیامبر(ص) به دنیا می آورد. سه پسر و چهاردختر که همگی جز فاطمه پیش از رحلت پیامبر(ص) از دنیا می روند.

علی :

پسر ابوطالب است که بعدها داماد محمد(ص) می شود. محمد(ص) او را از کودکی در خانه­ی خود می پرورد. در هشت سالگی خواندن و نوشتن می­آموزد و به شعر علاقه نشان می­دهد. (ص ۲۵۷)

او نخستین مردی است که مسلمان می شود. « همان شب وحی، علی پیش از فرزندان خدیجه به کارها و گفتگوهای محمد(ص) و خدیجه مجذوب شد و همان چند آیه­ای که بر محمد(ص) نازل گشته بود به روی پوست بره نوشت و از بر کرد… همان شب، نزدیک صبح، علی همراه با محمد(ص) و خدیجه، وضو می گیرد ونماز می­گزارد.» (ص ۲۵۷)

علی در همه حال یار و یاور محمد(ص) است. هنگام هجرت در خوابگاه او می خوابد و جان خود را به خطر می اندازد. در جنگ ها برای اسلام می جنگد و فداکاری می­ کند.

نویسنده ظاهر ایشان را این گونه توصیف می­ کند:

«علی قامتی متوسط متمایل به کوتاه داشت. صورتی سبز و گندم گون، چشمانی مشکی و تا اندازه یی درشت،خوش صورت و خوش رو که غالباً تبسمی روی لبان او بود. گردن بلند او مانند نقره­ی سپید بود. چهار شانه بود. کتف­ها او با ساعدش، مانند کتف و دست شیر تکپارچه به نظر می­آمد. عضلاتی در آن دیده نمی­شد. نیروی جسمانی او به قدری زیاد بود که می­گفتند یک مرد سوار را بسان یک طفل کوچک با یک دست خود از روی اسب بلند می­ کند. شجاعت و قوت و ایمان او زبان­زد خاص و عام بود.» (ص ۶۵۳)

کمالات معنوی او به حدی است که حتی رقبای او هم به این مسأله اعتراف می کنند و از عمر و ابوبکر جملاتی در مدح او نقل شده است.

«کارهای علی چه در زمان خلافتش و چه پیش از آن، طوری برجستگی داشت که در پیشانی عدالت و وجدان بشریت برای همیشه درخشنده باقی می­ماند.» (ص ۶۵۶)

عمر در مورد فضایل حضرت علی(ع) می­گوید: « ما در زمان پیغمبر به علی چنان می­نگریستیم که به ستاره نگاه می­کردیم.»(ص ۶۵۵)

ویا « مشکلی که ابوالحسن آن را حل و تصفیه نکند خداوند ان را مبارک نسازد.» (ص۶۵۵)

فاطمه (س):

فرزند محمد(ص) و خدیجه است که در هجده سالگی به عقد علی در می آید. هنگامی که علی به خواستگاری او می آید و پیامبر(ص) از او درباره این ازدواج سوال می کند سکوت اختیار کرده و از شرم سر را پایین می اندازد: «سرخی حجب و حیا بر گونه های فاطمه بالارفت و تبسم نازکی بر روی لبانش نمایان گردید. دیدگان را چنان که به زمین دوخته بود برنداشت. فقط لنگه­ی در را تکان داد و این علامتی بود که در آن تاریخ دختران از همسری با مردی بدان­سان اظهار رضایت می­کردند.»(ص ۶۵۴)

تنها صحنه ای که بار دیگر فاطمه را در آن می بینیم زمان بیماری پیامبر(ص) است. او هر روز به عیادت پدر می رود: «محمد(ص) او را خیلی دوست داشت. هر وقت نزد پدرش می آمد برمی خواست و روی او را می بوسید. پهلوی خود و گاهی به جای خود می نشاند و می گفت فاطمه برای من حرف بزن.» (ص ۷۰۰)

در یکی از همین روزها پیامبر(ص) سخنی به فاطمه می گوید که ابتدا او می گرید و بعد می خندد: «بعدها وقتی که از فاطمه پرسیدند که آن روز پیامبر(ص) به تو چه گفت که گریه و خنده­ی پشت سر هم نمودی جواب داد: ابتدا پدرم گفت که از این مرض وفات خواهد یافت بی اختیار گریستم سپس گفت از میان خانواده­ی او پیش از دیگران من به او ملحق می شود. بدین جهت خندیدم.» (ص ۷۰۱)

ابوطالب:

عموی پیامبر(ص)، سرپرست او در کودکی و یار و یاور او در مقابل آزارهای قریش است. او تا آخرین لحظه­ی زندگی، دست از حمایت از پیامبر(ص) برنمی دارد. حتی در بستر بیماری وقتی سران قریش نزد او می آیند سعی می کند میان آنها و پیامبر(ص) آشتی برقرار کند که موفق نمی شود. در واپسین لحظات عمر ابوطالب پیامبر(ص) به او اسلام را عرضه می کند ولی او نمی پذیرد: «گفتگوهای آن روز وی با ابوطالب که ساعت های آخر عمر خود را می گذراند و پیشنهادی که برای قبول اسلام به وی کرد و جواب امتناع آمیزی که از او شنید، هر کدام به جای خود نشان دهنده­ی دو روحیه­ی قوی و استوار بود و گفتند که این آیه­ی قرآن نتیجه­ گفتگوی همان روز محمد(ص) با عمویش بود. تو نمی توانی هرکس که بخوای راهنمایی کنی بلکه خدا هرکس را خواست راهنمایی خواهد کرد.» (ص ۳۹۳) البته در پاورقی کتاب نظر اکثریت علمای شیعه مبنی بر مسلمان بودن ابوطالب ذکر شده است.

مهم ترین نکته در مورد شخصیت ابوطالب بزرگ منشی او در عین تنگ دستی است. چرا که با وجود تنگ دستی محمد(ص) را به خانه می برد و بزرگ می کند: «این مرد بزرگ قریش با اینکه از بزرگان قبیله بود هیچ گونه ثروتی نداشت.» (ص ۱۹۱)

ابوبکر:

از نخستین افرادی است که ایمان می آورد. نویسنده او را این­گونه توصیف می کند:

« ابوبکر قیافه­ای محبوب داشت. مردی بود کوتاه قد، لاغر اندام، سفید پوست، دیدگانی با نفوذ، باهوش و زیرک و ملایم که همیشه خرد و درایت در اعمالش دیده می شد ولی در عین حال در مواقع لازم تصمیم قاطع داشت.کار او تجارت بود. از این راه ثروتی به دست آورده بود. بیشتر آن را در راه خرید غلامانی که اسلام آورده و مورد آزار قریش قرار گرفته بودند، صرف کرد.» (ص۲۶۹)

« ابوبکر سادگی و صداقت اطفال را داشت و این صفت تا آخر عمر با وی ماند.» (ص ۲۷۰)

مهم­ترین نکته در مورد ابوبکر، هجرت او همراه با پیامبر(ص) به مدینه است. او سه روز با پیامبر(ص) در غار ثور مخفی می شود و به همین دلیل به یارِ غار معروف می شود. موقعیت ممتاز عایشه در میان سایر همسران پیامبر(ص) وابسته به موقعیت ابوبکر در جامعه عرب آن زمان و نزدیکی اش به محمد(ص) بود.

عمر:

بارزترین ویژگی شخصیت او خشونت است. او هنگامی که خبر مسلمان شدن خواهر و شوهرخواهرش را می شنود با شتاب به خانه­ی آنها می رود تا آنها را به قتل برساند، ولی با شنیدن آیات قرآن مجذوب شده و مسلمان می شود.

او این خشونت را تا آخر عمر حفظ می­ کند. پیوسته شلاق به همراه دارد و گاهی با آن زنان را می زند:« عمر خیلی خشن بود و ابوبکر خیلی نرم و با تدبیر. عمر مرد با انرژی و دارای اراده شدید و سخت بود. قدش بلند و رنگ صورتش زیتونی که این صفت را از مادر سیاه خود به ارث برده بود. یک شلاق از زه گاو همیشه به دست داشت. با زنها به خشونت و سختی رفتار می کرد…خشونت عمر آنقدر شهرت گرفته بود که حتی وقتی به مقام خلافت رسید دو زن از ازدواج با او خودداری کردند، گفتند که وی همیشه اخمو و عبوس است و زنان خود را در خانه محبوس نگه می دارد و به آنها غذایی جز نان جو و کمی گوشت شتر نمک زده که آب پز کرده باشند چیز دیگری نمی دهد.» (ص ۵۳۸-۵۳۹)

عثمان:

ابوبکر او را نزد پیامبر(ص) می برد و مسلمان می کند. او از ثروتمندان مکه است: «پیشه­ی عثمان مانند ابوبکر بزازی بود.» (ص ۲۷۶)

اسلام آوردن او باعث می شود عمویش حَکَم بن العاص او را شکنجه و مجازات کند ولی او از دین خود دست بر نمی دارد. عثمان بعد ها با رقیه و امّ کلثوم دختران پیامبر(ص) ازدواج می کند. او و رقیّه از مهاجرین به حبشه هستند: «عثمان بن عفان هم که داماد پیامبر(ص) بود با همسرش رقیّه جزء مهاجرین در آمد. معروف بود آن دو نفر خوشگل ترین زن و شوهر مکه هستند و بعدها وقتی که عثمان دختر دوم محمد(ص) را گرفت ملقب به ذوالنورین (صاحب دو نور) شد.» (ص ۳۲۰)

عایشه:

سومین همسر محمد(ص) و دختر ابوبکر است. او در نوجوانی به عقد پیامبر(ص) در می آید، در حالی که هنوز از دنیای کودکی فصله نگرفته و با عروسک هایش بازی می­ کند: «عایشه خیلی باهوش، با لطف، دارای رفتار و حرکاتی زنده و جذّاب بود…آن روز همین که مراسم عقد انجام گرفت، دوباره به سوی حیاط دوید و به بازی­های خود با دختران و پسران دیگر مشغول گردید… غالباً وقتی که محمد(ص) بر او وارد می­شد وی را مشغول عروسک بازی با هم­بازی­های دیگرش می­دید.» (ص۵۳۲-۵۳۱)

رفتار او اغلب بچگانه و به دور از فکر و متانت است: «عایشه گرچه در آن تاریخ زن بالغه ای شده بود ولی به طور مسلّم دل و فکر یک بچه را داشت. دلش نمی خواست با دنیای بچّگی خود وداع کند و آن ساعات خوش و بی خیالی را دور اندازد.» (ص ۵۳۲)

عایشه به زیبایی و هوش معروف بوده است: « از طفولیت باهوش و کنجکاو به نظر می­رسید. هنگام سخن دهانی گرم و لهجه­ی گیرایی داشت. عایشه در ابراز شخصیت خیلی متظاهر بود.»(ص ۵۶۰)

مهمترین مسأله ای که در مورد عایشه در داستان دیده می شود ماجرای تهمت مردم به عایشه و نازل شدن آیات پاکی و عفّت اوست که در صفحات ۶۵۹ تا ۶۶۴ نقل شده است. پیامبر(ص) پس از اثبات بی گناهی عایشه دستور می دهد تهمت زنندگان را حد بزنند.

سلمان فارسی:

او از اهالی اصفهان است. پدرش مردی دهقان و ثروتمند است. در نوجوانی به مطالعه و درس می ­پردازد و در آیین زدتشت مطالعه می­ کند. کمی بعد به آیین نصرانی متمایل می­ شود خانه و خانواده را رها کرده و برای خدمت در کلیسا به شام و سپس به موصل می­رود. در موصل کشیش بزرگ مژده ظهور پیامبر(ص) آخر را به او می­دهد.

« ظهور پیامبر(ص)ی که مبعوث به دین ابراهیم است نزدیک شده. این مرد از میان عرب ظهور میکند و نقطه ای مهاجرت می­نماید که میان اراضی پر از سنگ سیاه می­باشد. در آن جا درخت­های خرما بسیار است. این پیامبر(ص) دادای علایم و آثار گوناگون است. یکی آنکه هدیه را می­گیرد ولی صدقه را نمی­پذیرد. بین دو کتفش مهر نبوت است.» (ص ۵۲۲)

سلمان به امید یافتن گمشده­اش راهی عربستان می شود ولی هم­سفرانش او را در میانه راه به عنوان برده می­فروشند و صاحبش او را به طور اتفاقی به مدینه می­آورد.وقتی پیامبر(ص) به مدینه می­رود سلمان با دانشی که از کشیش پیر آموخته بود درباره پیامبر(ص) تحقیق می­ کند و پس از اطمینان یافتن از صحت پیامبری محمد(ص) به او ایمان می­آورد.

مسلمانان به­دستور پیامبر رای آزاد شدن سلمان تلاش می­ کنند و با سختی زیاد و کاشتن سیصد نهال خرما سرانجام رضایت صاحب او را به دست می­آورند و سلمان آزاد می­ شود.

سلمان انسان خداجویی است که برای یافتن حقیقت سختی­های فراوانی را متحمل می­ شود. حتی از ثروت پدری چشم می­پوشد و رنج بردگی را تحمل می­ کند تا اینکه سرانجام تلاش­هایش نتیجه داد و به حقیقت می­رسد. او انسانی قانع و بخشنده بود:

« از کار خودش نان می­خورد و مازاد ان را به فقرت می­داد.» (ص ۵۲۸)

پیامبر(ص) بعدها درباره او می­فرمایند: « سلمان از ما و از خانواده ماست.» (ص ۵۲۶)

« اسم زدتشتی سلمان «مابه­بن­بودخشان» بود و در زمان پیامبر(ص) از طرف رسول خدا » سلمان الخیر» نامیده شد. بعدها پیامبر(ص) درباره او و حضرت علی (ع) امیر مؤمنان و عماریاسر گفت: بهشت در انتظار این سه نفر است. سلمان در همه­ی غزوات پیامبر(ص) حضور یافت و جنگ خندق را تدبیر و رای او به پیروزی رسانید. در خلافت عمر به سمت ولایت مدائن تعیین شد. اداره کننده­ واقعی جنگ­های ایران بود.» (ص ۵۲۸)

ابوسفیان:

یکی از مخالفان سرسخت محمد(ص) است که سال ها علیه اسلام مبارزه می کند و تا آخرین لحظه از عقاید خود دست نمی کشد. او فقط زمانی که سپاه پیامبر(ص) را نزدیک مکه می بیند به ناچار تسلیم شده و اسلام می آورد. او از ثروتمندان و افراد با نفوذ مکه است: «ابوسفیان سرکرده­ی معروف بنی امیّه و بزرگترین تاجر و ثروتمند ]بود…[ کاروان های سنگین شام را ریاست و رهبری می کرد و به بردباری و حلم خود شهرت یافته بود.» (ص ۱۸۷) او این بردباری را در راه مبارزه با اسلام به کار می گیرد.

ابولهب:

عموی محمد(ص) و از دیگر مخالفان سرسخت اوست.نام واقعی او عبدالعزی است.

« عبدالعزی مردی بسیار تندخو و بد زبان و گره به پیشانی بود. او مرد سوداگری بود و جهان را تنها از دیده تجارت و منفعت می دید. او از ابتدای بعثت محمد(ص) پرچم مخالفت و ضدیت را برافراشت و از هیچ گونه ناسزا و بدگویی به او و اسلام فروگذار نکرد. او عقیده مند بود که نظم کهن مکه و اجتماع قریش نباید به هم بخورد، زیرا در این صورت تجارت و ریاست آنها دگرگون خواهد شد.» (ص ۲۹۱)

دو دختر محمد(ص)، با پسران ابولهب ازدواج کرده بودند که بعد از ظهور اسلام، جدا شدند. دشمنی ابولهب و آزار او و زنش جمیله به حدی بود که آیاتی از طرف خداوند در نکوهش رفتار این دو و نشان دادن عذابشان در آخرت، نازل شد.

ابوجهل:

سومین مخالف بزرگِ دین پیامبر(ص) است که تصمیم می گیرد او را در حال نماز با کوبیدن سنگی به قتل برساند که موفق نمی شود، زیرا در آن لحظه شعله های آتش را مشاهده می کند و دستش خشک می شود.

زید:

غلام ِخدیجه است که در کودکی به خانه­ی آنها می آید. خدیجه او را به محمد(ص) می بخشد و محمد(ص) او را آزاد می کند. پدر زید که از گم شدن فرزندش در اضطراب است و حالت دیوانگی پیدا کرده، سرانجام پس از مدت­ها جستجو، او در مکه می یابد و می خواهد با خود ببرد، ولی زید ترجیح می دهد نزد محمد(ص) و خدیجه بماند:

«زید از پدرش خواست اجازه دهد نزد محمد(ص) بماند. حارثه مانند هر پدری، جز خوشی فرزند، آرزویی نداشت. محمد(ص) او را به فرزندی قبول کرد. از آن به بعد به نام زید بن محمد مشهور شد.»(۲۱۴ص)

زید، از نخستین کسانی است که ایمان می آورد و از یاران نزدیک محمد(ص) می شود.

ابوذر:

از مسلمانان و اصحاب نزدیک محمد(ص) است. او شخصیتی پویا دارد. در ابتدا او راهزن است، سپس از کارش توبه کرده و به پرستش خدا می پردازد و به جستجوی حقیقت می رود:

«طایفه­ی او در شمال به راه زنی معروف بود… روزی شاهد بی رحمی ها و کشت وکشتارهای قبیله­ی خود شد و چنان وجدانش او را عذاب داد که قبیله­ی خود را ترک گفت و سه سال پرستش خدای یگانه را کرد تا اینکه خبر محمد(ص) را شنید و برادرش انیس را به مکه فرستاد که در این باره تحقیق کند.» (ص ۲۸۱)

ابوذر به میان قبیله­ی خود بازگشت و با کمک مادر و برادرش نیمی از افراد قبیله را مسلمان کرد. نیم دیگر هم قول دادند وقتی محمد(ص) به مدینه آمد مسلمان شوند.

حمزه:

عموی محمد(ص) است که اسلام آوردنش در مکه باعث دلگرمی تعداد اندک مسلمانان می شود. او در جنگ احد به دست وحشی به دست غلام هند شهید شده و بدنش مثله می شود. این مسأله پیامبر(ص) را به شدت متأثّر می کند. «]محمد(ص)[ بر سر جنازه­ی عمویش تاب و توان مردانه­ی خود را از دست داد و بلندبلند گریست و در میان صدای بلند گریه­ی او این کلمات شنیده می شد: هیچگاه چنین ضربت دردناکی به قلب من وارد نشده بود.» (ص ۶۵۱)

۳-۱-۴ زاویه دید

دانای کل نامحدود است. گویی نویسنده همه­ی وقایع را به اضافه­ی احساسات و درونیات شخصیت های داستان می داند و البته در بعضی از قسمت ها به صورت علنی خود را نشان می دهد، اظهارنظر می کند یا نسبت به یک موضوع ابراز تردید می­ کند. مانند قصه گویی که شنونده را برای شنیدن ادامه­ی داستان کنجکاو می کند.

مثلاً در صفحه­ی ۳۱ کتاب راوی پس از پایان یافتن روایت مربوط به دربار ژوستنین این جملات را می گوید: «برویم در میان اقوام و قبایل جاهل و تندخو که مانند تیرِ عریان و بسان سوسمار، از میان صحرا چابک می گذرند… برویم و مقدّمات یک ظهور شگفت آور تاریخی را تماشا کنیم. برویم و به مکه ورود کنیم.» (ص ۳۱) به این ترتیب ذهن خواننده را برای آغاز روایت های مربوط به سرزمین مکه آماده می کند.

در جای دیگر می گوید: «اینجا کمی بیشتر در زندگی محمد(ص) دقیق شویم و جزییات آن را ببینیم.» (ص ۱۴۰) و از این دست جملات در روایت خود بسیار دارد.

و حتی در فراز­هایی روایت را همراه با « این­گونه گفته می­ شود» و … می­آورد که به نوعی عدم قطعیت موضوع از نظر راوی را می­رساند. « یکی از آنها ارقم بود. می­گویند او همین شخصی بود … » (ص ۲۸۷)

۳-۱- ۵ موضوع

زندگی پیامبر اسلام (ص)

۳-۱-۶ زمان

زمان روایت اصلی، ۶۳ سال از زمان تولد پیامبر (ص) تا وفات آن حضرت، از عام الفیل تا سال ۱۱ هـ . ق است. نوع روایت زمان، خطی است البته گاهی نویسنده به گذشته و آینده هم گریز می زند. مثلا در صفحه­ی ۵۵۲ از واقعه­ی عاشورا می گوید که سال ها بعد اتفاق می افتد یا در صفحه­ی ۶۵۴ به جنگ جمل اشاره می کند.

در فصل آخر رمان، نویسنده به توصیف قیامت پرداخته است که از نظر تقویمی زمان آن مشخص نیست.

۳-۱-۷ مکان

اصلی ترین مکانِ داستان، شهر مکه است که توصیف آن در روایت فرعی چهارم آورده شد.

دومین مکان مهم، مدینه است که از نظر آب و هوایی، از مکه بسیار بهتر است و مردم آرام­تری هم دارد. نویسنده، شهر مدینه را این گونه توصیف می­ کند:

«شهر یثرب در جلگه ای واقع است و به دو قسمت اساسی تقسیم شده است. قسمت جنوبی آن مرتفع و به نام عالیه خوانده می شد و قسمت شمالی آن منحفض و آن را سافله می نامیدند. قسمت جنوبی تا قبا می­کشد و قسمت شمالی به کوه­های احد می­رسد…یثرب چشمه­های آب فراوانی داشت که خیلی کمک به مزارع و باغات آن می­کرد.» (ص ۵۰۹)

چند مکان فرعی هم در داستان توصیف شده اند.

• خانه پیامبر(ص) و مسجد مدینه:

مهم­ترین ویژگی این مسجد و خانه، سادگی آن است و با خانه خدیجه بسیار تفاوت دارد:

«ساختمان مسجد و حجره های منزلگاه رسول خدا پس از دوازده ماه به پایان رسید. سقف مسجد و حجره ها از جدوع (تنه درخت خرما) بود. قبله آن را سوی بیت المقدس نهادند. بعدها…قبله مسلمین به طرف کعبه قرارداده شد.گوشه فضای سرپوشیده مسجد چند اتاق برای سکونت پیامبر(ص) ساخته شد. همه اتاق های رسول خدا که در آنجا ساخته شد، ۹ اتاق بود. اغلب آنها از گل و سقفش از چوب درخت خرما و بعضی از آنها هم دیوارش از سنگ و سقف کوتاه آن از درخت خرما بود، به طوری که دست بدان می­رسید. به در حجره ها حلقه یی نبود و با ناخن در را می­کوبیدند. در اتاق پیامبر(ص) سریری از چوب درخت خرما بود که چوب­های خرما را با فاصله های کم پهلوی هم نهاده و با لیف خرما به هم بسته بودند.» (ص ص ۵۵۰-۵۶۰)

• خانه ابوسفیان:

خانه ای بزرگ و تجملی است و پر از نمادهای اشرافی­گری است:

« ابوسفیان صاحب بیرق عقاب بود. یکی از قشنگ­ترین خانه های مکه مال او بود. مردم قصر ابوسفیانش می نامیدند. در خانه­اش فضای بزرگی بود که اطرافش ستون­هایی از سنگ داشت، و مردم آن را مرمر می­پنداشتند. بهترین مجسمه­ها و بت­ها را در خانه داشت. بر در خانه­اش همیشه جوانان شجاع عرب هریک با لباس بلند و شمشیر منحنی و خنجرهای سنگ نشان، دیده می­شدند.» (ص ۱۲۸)

• خانه خدیجه:

پر از وسایل گران­بها و زیباست:

« فرش­های گران­بهای خانه خدیجه، سینی­ها و چراغ های پرنگ شام که با دست، مانند تور، مشبک و قلمزنی شده بود، صندلی ها و میزهای عاج و صدف نشان، ظرف های بدل چینی و…در اتاق های خدیجه می­درخشیدند.» (ص ۲۰۹)

۳-۱-۸ درونمایه

مهم ترین درونمایه داستان، پیروزی بدون شکِ خیر بر شر و دین بر کفر است. هرچند مشرکان تلاش زیادی برای نابودی اسلام می­ کنند، ولی استقامت و پایداری پیامبر(ص)و پیروانش سرانجام آنها را پیروز می­ کند.

درونمایه دیگر، استقامت و صبر است. پیامبر(ص) و مسلمانان سختی­های زیادی را متحمل می­شوند، ولی حتی یک لحظه از دین خود و هدف خود دست نمی­کشند و ناامید نمی­شوند.

۳-۱-۹ لحن

لحن کلی اثر، آرکائیک است. نویسنده واژه ­هایی را بر می­گزیند که بار معنایی تاریخی دارند و فضای خاصی را بر فضای داستان حاکم می­ کنند. مانند زناشویی به جای ازدواج، دیدگان به جای چشم ها، هماندم به جای همان لحظه و…؛ در عین حال زبان و بیان نقل راوی، در فرازهایی شبیه نقل نقال­ها، صمیمانه و مخاطبه­ای با خواننده می­ شود.

تفاوت لحن، در گفتار شخصیت ها برجسته و مشهود نیست. زیرا نویسنده از عنصر گفتگو برای شخصیت پردازی خیلی کم بهره برده و بیشتر، شخصیت­ها را به صورت مستقیم توصیف و تحلیل می­ کند. مثلا به جای اینکه رفتار خشن عمر را در بافتی داستانی نشان دهد، می­گوید: عمر مرد خشنی بود. بنابراین نمی­توان در مورد لحن شخصیت­ها نظر دقیقی ارائه داد.

لحن راوی لحنی جدی اما دوستانه و شیرین است وگاهی شکل مخاطبه با خواننده را می­یابد.

بعه عنوان نمونه «خدیجه که بود؟ از تعریف­های متداول کتاب­ها خارج شویم، چه فایده دارد ما بدانیم او دختر خویلد بود یا پسر عمویش ورقه، حکیم عرب. خدیجه شخصیتی داشت که بعدها خویشاوندان او با نسبت به وی نامور شدند و… » (ص ۱۹۳)

نثر اثر گرم، روان و دلنشین، ادبی و از حیث دستوری، استوار و سالم و متناسب با فضای اثر انتخاب شده است. نویسنده در بسیاری مواقع، از تشبیه در تصویر صحنه ­ها یا حالات شخصیت­ها نیز بهره می­برد که بر وزن ادبی نثر می­افزاید:

« روز اول شوال هزاران سوار شجاع که با مرگ چون توپ بازی می­کرند، بر زیر اسب­های هشیار و حساس خود در راه عکاظ پدید آمدند…»(ص۱۶۴)

« نخست برای آنکه عکاظ مزرعه ای بود که علاوه بر تجارت، بذر شعر و حکمت عربی در آن، همه ساله پاشیده می شد.»(ص۱۶۵)

«سعی داشت چهره خود را به دوستان خویش، خندان و بشاش جلوه دهد ولی قلب او به هیچوجه یاریش نکرد.»(ص۱۶۶)

۳-۲ بررسی عناصر داستان روایت­های فرعی

۳-۳ روایت فرعی اول

۳-۳-۱خلاصه داستان روایت فرعی اول

در اواخر دوره ی ساسانی در ایران، فاصله طبقاتی و تبعیض های میان رعایا و اشراف، مردم را ناراضی و خشمگین کرده بود. در این فضا و شرایط، مزدک ظهور کرد که پیام او برابری و مساوات فقرا با اشراف را بود. ولی قیام او به دست اشراف (مالکان و موبدان)، سرکوب شد وقباد، پادشاه ایران که از مزدک حمایت می کرد، به زندان افتاد.

قباد کمی بعد به کمک خواهرش از زندان گریخت، در راه فرار شب به روستایی رفت و در آن جا با دختر دهقانی ازدواج کرد (فقط یک شب در منزل دهقان بود). سپس به نزد خاقان هفتالیان رفت و از او تقاضای کمک کرد. خاقان به قباد سپاهی سی هزار نفری داد، و قباد به قصد بازپس گیری سلطنت به سوی ایران حرکت کرد. برادرقباد وقتی از قصد او با خبر شد، بدون جنگ، تاج و تخت را به او واگذار کرد.

قباد به نزد همسرش بازگشت و دید که پسری به دنیا آورده، نام او را انوشیروان گذاشت و او را ولیعهد خود کرد. انوشیروان پس از مرگ پدر، پادشاه ایران شد.

۳-۳-۲ طرح

۳-۳-۲-۱گره افکنی

فضای داخلی ایران ملتهب است. اشراف از امتیازات زیادی برخوردارند ولی رعیت ها و مردم عادی مثل بردگان زندگی می کنند و هیچ حقی ندارند.

«در آن دوران مالکان و موبذان، دو طبقه ممتاز کشور بودند. یکی بر نیازمندی های مردم چیره شده بود، دیگری بر عقاید و افکارشان. در دست یکی دنیای مردم بود و در دست دیگری آخرتشان.» (ص ۸)

خشم فرو خورده مردم از تبعیض های اجتماعی، ادامه دارد.

«مردم در طبقات اجتماعی همیشه در جای خود ثابت بودند. هیچ کس حق نداشت از طبقه یی به طبقه دیگر برود. رعیت برای همیشه رعیت و اشراف زاده پیوشته اشراف زاده بود…این امتیازات و طبقه بندی اجتماعی مانند خنجری بود که در نهان، قلب توده مردم را مجروح نگه داشته بود» (ص ص۱۲ -۱۱)

۳-۳-۲-۲ کشمکش

قیام دو طبقه­ی پر نفوذ و مؤثر مالکان و مؤبدان که به دشمنی مزدک و نهضت او قیام کردند و با نبرد­های خونین موفق شدند مزدک رییس جنبش بزرگ مردمی و کئاذ را که طرفدار این جنبش بود را دستگیر کنند و به زندان بفرستند.

۳-۳-۲-۳ تعلیق

کواذ در قلعه زندانی می­ شود. مجلس اشراف و نجنبا زاماسب برادر کواذ را بر تخت شاهی می­نشانند. قیام مزدک به ظاهر از بین می­رود و آرامشی ظاهری فضا را فرا می­گیرد.

« کواذ در آن قلعه افتاد. مجلس اشراف و نجبا، زاماسب، برادر کواذ را بر تخت شاهنشاهی می­نشاند و… آرامش را بر صورت آراسته­ی جامعه و نه بر دل­های تپیده و رمیده­ی مردم مستقر ساختند.» (ص ۸)

۳-۳-۲-۴ بحران

مزدک ظهور می کند و اندیشه اشتراکی بودن ثروت را در ذهن مردم بیدار می کند. افراد زیادی به او می گروند، حتی شاه ایران، قباد، از او حمایت می کند.

«گفته های او به سرعت شگفت آوری در سراسیر کشور پخش شد. دل ناراضی و اندیشه مردم به سوی صاحب این آیین گروید.» (ص ۱۲)

۳-۳-۲-۵ نقطه اوج

قباد با کمک خواهرش از زندان می گریزد، برای پس گرفتن تاج و تخت نزد خاقان هفتالیان رفته و از او کمک می خواهد (در میانه راه به خانۀ دهقانی پناه می برد و در آنجا با دختر دهقان ازدواج می کند.)

«کواذ از عشق دختر و مهر پدر، فال نیکی برای کارآینده خود برداشت. دختر را از پسر خواستگاری کرد» (ص ۱۰)

۳-۳-۲-۶ گره گشایی

برادر قباد وقتی می فهمد که او سپاهی سی هزار نفری از خاقان گرفته، تاج و تخت را به او تحویل می دهد. قباد به نزد همسرش می رود و فرزندش انوشیروان را به دو پسر خود ترجیح داده و او را به عنوان جانشین خود معرفی می کند.

«وقتی که کواد دوباره زمام کشور را به دست گرفت، بر آن شد که در میان فرزندان خود انوشیروان را جانشین خود سازد» ( ص ۱۴)

۳-۳-۳ شخصیت وشخصیت پردازی

کواذ(قباد):

پادشاه ایران است که آئین مزدک را می پذیرد و به همین دلیل از سلطنت خلع می شود. سپس موفق می شود از زندان بگریزد و دوباره تاج شاهی را بدست آورد.

زاماسب:

برادر کواذ است که توسط مجلس اشراف و نجبا، به عنوان جانشین کواذ معرفی می شود (ص۸) وی پس از اینکه می فهمد کواذ سپاهی سی هزار نفری از خاقان هفتالیان گرفته، تاج و تخت را به کواذ تسلیم می کند. (ص۱۴)

خواهر کواذ:

نام او در داستان مشخص نیست. او زنی زیبا رو و با تدبیر است که از زیبایی خود برای فریفتن زندانبان و آزاد کردن برادرش بهره می گیرد، (ص۹) و به جای او زندان می ماند. از سرنوشت او بعد از فرار کواذ اطلاعی داده نمی شود.

مزدک:

فردی که برای از میان بردن فاصله طبقانی، قیام کرد و بسیاری از رعایای ایران به او گرویدند. او فردی« زاهد و پرهیزکار و دور از شهوت بود و همیشه تاکید می کرد که نجابت آدمی در این است که راه زهد را در پیش گیرد.» (ص۱۳)

او به دست اشراف زندانی می شود، ولی «مزدک که به زندان افتاده بود مدت بسیاری در زندان نپایید. طرفدارانش هجوم آوردند و درهای زندان را شکستند و او را نجات دادند.» (ص۱۴)

انوشیروان:

پسر قباد است. او از زنی روستایی متولد می شود، نام مادرش بیان نشده است.

« دورۀ سلطنت این فرزندش [انوشیروان] بزرگترین و درخشنده ترین دوره های تاریخ ساسانیان بشمار رفت و لقب دادگستری به خود گرفت» (ص۱۴)

۳-۳-۴ زاویۀ دید

دانای کل نامحدود است. نویسنده از همه چیز خبر دارد و اطلاعات را به صورت کامل در اختیار خواننده قرار می دهد.

۳-۳-۵ موضوع

سرگذشت قباد و انوشیروان( شاهان ساسانی)

۳-۳-۶ زمان

دو زمان در روایت می بینیم. زمان حال، که دوران پادشاهی انوشیروان است و از نظر زمانی، اشاره ای به سال آن نشده است.

زمان گذشته که مربوط به پادشاهی قباد و خلع شده او از پادشاهی و بازگشت به تاج و تخت می باشد.

روایت با زمان حال شروع شده به گذشته می رود و باز به حال بر می گردد. هر دو زمان مربوط به اواخر سلسلۀ ساسانی در ایران هستند.

۳-۳-۷ مکان

روایت از توصیف قصر باشکوه انوشیروان آغاز می شود:

« باغ بزرگ کاخ با درختانی بزرگ و خرم، گل­های رنگارنگ، باغچه ها و حوض ها مرمری که ازمیان آن فواره ها به آسمان جست می کند، زینت یافته است… نمای این ساختمان به سوی شرق و ارتفاعش بیست و هشت گزواندی بود. پهنای کاخ ۳۵ گز بود.» (ص۲)

نویسنده چند صفحه را به توصیف شکوه و جلال کاخ و وسایل تجملی داخل آن اختصاص می دهد وسپس مراسم سلام شاهی را توصیف می کند:

« در یکی از بزرگ­ترین تالارهای این کاخ قالی سپید بزرگی دیده می­شد که صنعتگران ماهر ایرانی برای کاخ شاهنشاهی بافته بودند این قالی به نام بهارستان کسری نامیده می­شد. دارای یک صدو پنجاه ذراع طول و هفتاد ذراع عرض بود … برگ درخت­ها همه از زمرد و شکوفه­ها همه از مروارید و غنچه­ها از یاقوت قرمز ساخته شده بودند…) (ص۳)

« در آخر تالار پرده­ای با حاشیه­ی مروارید آویزان بود، به واسطه ده ذراع پس از پرده از طرف راست بزگ فرماندار، در یک بذ( وزیر دربار) و وزرای دیگر ایستاده بودند…» (ص ۴)

از خانۀ دهقانی کواذ به آن پناه می برد و با دخترش ازدواج می کند، توصیفی نشده است. همین طور از قلعه ای که کواذ در آن زندانی بود. در مورد قلعه فقط این جمله به چشم می خورد:

« این قلعه جایگاه متهمان سیاسی و کسانی بود که از حیث فکر در جامعه ی آن روز ایران پشرو و مترقی بودند و بدین سبب خطرناک بشمار می آمدند» (ص۸)، ولی توصیفی از فضای آن دیده نمی شود.

۳-۳-۸ درونمایه

نویسنده با توصیف فضای اجتماعی و سیاسی پیش از ایران، می خواهد علل شکست ایران از اعراب در سال های آینده را بیان کند، زیرا اختلاف طبقاتی و ظلم به رعیت یکی از دلایل اصلی این شکست بوده است.

۳-۳-۹ لحن

لحن قباد و همسرش نسبت به هم سرشار از محبت است. او هنگام وداع به همسرش می­گوید:

«آن خدایی که مرا پیش تو فرستاد و این همسری را در خانه تو فراهم آورد، یکبار دیگر مرا به سوی تو خواهد کشاند. یقین دارم من و تو در آن بار شادمانتر از امروز خواهیم بود و بدان که من آن همه نیکی ها و مهربانی های تو و خانواده ات را فراموش نخواهم کرد.» (ص ۱۰)

سایر وقایع به صورت گزارش روایت می شوند، گفت­گویی وجود ندارد که لحنی هم داشته باشد.

۳-۴ روایت فرعی دوم

۳-۴-۱ خلاصه داستان روایت فرعی دوم

مردی به نام اکاسیوس، درگذشت و از او سه دختر باقی ماند. مادر آنها، دختران را با خود به تئاتر قسطنطنیه برد و به دلیل فقر در آنجا رها کرد. تئودورا، دختر میانه، کار خود را با تقلید صدا در تئاتر آغاز کرد.

وقتی تئودورا به جوانی رسید، تبدیل به فاحشه ی گران قیمت شد که مشتریانش اغلب اشراف بودند.

تئودورا پس از یک شکست عشقی، از کار خود توبه کرد و زندگی نوینی را آغاز نمود و با پشم ریسی و فقر روزگار می گذراند. کمی بعد ژوستنین، ولیعهد رم، عاشق تئودورا شد و با وجود مخالفت های درباریان با او ازدواج کرد.

در دوران حکومت ژوستنین، شورشی در قسطنطنیه اتفاق افتاد که چند روز ادامه داشت. روز پنجم شورشیان قسمت های مهمی از شهر را تصرف کردند و به آتش کشیدند. ژوستینین تصمیم گرفت خزانه را خالی کرده و از راه دریا فرار کند. تئودورا او را از این تصمصم منصرف کرد. همان روز، قوای اندک دولتی بار به دیگر شورشیان حمله کرد و آنها را مغلوب نمود. ژوستنین قدرتِ دوباره یافت.

۳-۴-۲ طرح

۳-۴-۲-۱ گره افکنی

ژوستینین، عاشق تئودورا می شود و تصمیم می گیرد با او ازدواج کند. « ژوستینین از آن روز بیشتر احساس کرد که نه تنها وجودش در بند عشق او گرفتار آمده بلکه به فهم و درایت بلند او نیز بسیار نیازمند است.» (ص ۲۲)

۳-۴-۲-۲ کشمکش

ملکه، درباریان و مادر ژوستینین با این ازدواج مخالفت می کنند، ولی او با وجود مخالفت ها، سرانجام تئودورا به همسری خود در می آورد. شورشی در روم در می گیرد و هستی شاه و حکومتش به خطر می افتد.

۳-۴-۲-۳ تعلیق

شاه از سرکوب شورش ناتوان می شود و شورشیان بخش های مهمی از شهر را در اختیار می گیرند:

« شورشیان یک قسمت مهم شهر را تصرف کردند. کلیساها، ابنیه و حجاری­های شهر را خرد و خراب نمودند و…» ( ص ۲۷)

۳-۴-۲-۴ بحران

شاه تصمیم می گیرد خزانه را خالی کرده و از راه دریا، به نقطه ای امن پناه ببرد.

« او تصمیم گرفت که شهررا ترک گوید و عائله­اش را با هر چه در خزانه­اش داشت به نقطه­ی امنی و امانی دور از پاییتخت ببرد.» (ص ۲۷)

۳-۴-۲-۵ نقطه ای اوج

تئودورا سخنان شورانگیزی بر زبان می­آورد و شاه را از تصمیمش منصرف می کند.

۳-۴-۲-۶ گره گشایی

نیروهای دولتی دوباره به شورشیان حمله برده و به آنها چیره می شوند.

۳-۴-۳ شخصیت و شخصیت پردازی

تئودورا:

دختری یتیم است که مادرش به دلیل فقر او را به تئاتر قسطنطیه می برد و آن جا رها می کند. او در جوانی تبدیل به زنی بدکاره می شود، ولی در نهایت توبه می کند و راه عفاف در پیش می گیرد. سرانجام ژوستینین، شاه روم، عاشق او می شود و با او ازدواج می کند.

تئودورا شخصیتی پویا دارد، و پس از مدتی انجام کارهای نادرست، توبه کرده و راه پرهیزگاری را در پیش می گیرد. زنی زیباست که علاوه بر زیبایی، هوش و درایتی ویژه هم دارد و با زبان آتشین و قوی خود، شاه را از فرار منصرف می کند.

« برافروختگی سیما، لرزانی صدا، قوت و حرارت آتشین قلب این زن، به دل ها شجاعت و به فکرها اراده داد.» (ص۲۸)

ژوستینین:

راوی، شخصیت او را این گونه بیان می کند:

« ژوستینین گرچه خودنما، بدگمان و شبه ناک و در جمع آوری مال حریص و بیباک و در روابطش ناسپاس و بی وفا بود ولی معذلک دارای مزایایی بود که از درایت عالی و تربیت برجسته که توانست خدمات حقیقی نسبت به روم انجام دهد.» (ص ۲۸-۲۹)

۳-۴-۴ زاویه دید

دانای کل نامحدود است. نویسنده از همه چیز خبر دارد و اطلاعات خود را به صورت گزارش در اختیار خواننده قرار می دهد.

۳-۴-۵ موضوع

اوضاع سیاسی و اجتماعی امپراطوری رم شرقی( قسطنطنیه) در زمان ژوستینین.

۳-۴-۶ زمان

زمان شورش در شهر ۵۳۲ میلادی است. از آنجا که داستان از زمان کودکی تئودورا آغاز می شود، به اوایل قرن ششم میلادی بر می گردد.

۳-۴-۷ مکان

رم شرقی( قسطنطنیه). از مکان های فرعی مانند تئاتر قسطنطنیه یا قصر ژوستنین توصیفی وجود ندارد.

۳-۴-۸ درونمایه

تحول ناگهانی انسان ها که تئودورا نماینده آن است. او با درایت خود توانست کشور خویش را از هرج و مرج نجات دهد.

۳-۴-۹ لحن

لحن تئودورا خطاب به شاه و درباریان، سرزنش گرانه و آمرانه است.

«سزار بترس از اینکه میل به رندگی تو را به مرگ توهین آمیز بکشاند» (ص ۲۸)

گفت­گو های بیشتری در این خرده روایت نقل نشده و لحن شخصیت ها نامشخص است. لحن نویسنده هم با سایر بخش های رمان تفاوتی ندارد.

۳-۵ روایت فرعی سوم

۳-۵-۱ خلاصه داستان روایت فرعی سوم

ابراهیم در زمان نمرود به دنیا آمد. نمرود خوابی دید که تعبیر آن، تولد فردی بود که حکومتش را نابود خواهد کرد. بنابراین تصمیم گرفت همه نوزادان را بکشد.

پدر ابراهیم او را به غاری در بیرون شهر برد تا در آنجا از دست ماموران نمرود در امان باشد. ابراهیم بزرگ شد و پس از چندی پدرش او را به شهر آورد، و از آنجا که قوی جثه بود به ماموران نمرود گفت پیش از دستور قتل نوزادان به دنیا آمده است. ابراهیم جوان بر ضد نمرود قیام کرد. نمرود فرمان داد ابراهیم را در آتش افکنند، آتش سرد شد.

نمرود، ابراهیم و پیروانش را از بابل بیرون کرد. ابراهیم و همسرش ساره به مصر رفتند. فرعون مصر، عاشق ساره شد و می خواست به او دست درازی کند. ولی به اذن خدا دستش خشک شد. ساره دعا کرد شفا یابد، فرعون او را آزاد کرد و هاجر را به ساره بخشید.

ساره، هاجر را به ابراهیم بخشید تا از او فرزندی بیابد. وقتی اسماعیل بدنیا آمد، آتش حسد ساره شعله ور شد. ابراهیم به فرمان خدا هاجر و اسماعیل را به عربستان برد و در میان صحراهای سوزان و نامسکون رها کرد. هاجر به امید بافتن آب هفت بار میان دو کوه صفا و مروه دوید. وقتی نزد کودکش بازگشت دید از زیر پای او چشمه ای روان شده است، نام این چشمه زمزم بود.کم کم قبایل عرب دور زمزم جمع شدند.

اسماعیل هفت ساله شد. ابراهیم از جانب خدا فرمان یافت او را قربانی کند. شیطان بارها ابراهیم را وسوسه کرد، ولی پدر و پسر از این آزمون سربلند بیرون آمدند و خدا برای ابراهیم قوچی را فرستاد تا جای اسماعیل قربانی کند.

اسماعیل بزرگ شد و ازدواج کرد. ابراهیم از جانب خدا فرمان یافت که کعبه را همراه اسماعیل بازسازی کند. پس از اتمام کعبه، فرشته ای از جانب خدا آمد و به او آداب حج را آموخت.

قبایل عرب در طول زمان به مکه آمدند و در آن ساکن شدند و زیارت کعبه بین اعراب رواج یافت.

۳-۵-۲ طرح

۳-۵-۲-۱ گره افکنی

در همان ابتدای داستان، این پرسش وجود دارد که آیا نمرود بر ابراهیم دست خواهد بافت و سرانجام قیام ابراهیم چه می شود.

در دو جای دیگر روایت هم گره افکنی دیده می شود. وقتی ابراهیم هاجر و اسماعیل را در صحرا رها می کند، و وقتی که می خواهد اسماعیل را قربانی کند.

ابراهیم می­گوید:« من تو را با فرزندت به امید خدا همین­جا می­گذارم.» (ص۴۶)

۳-۵-۲-۲ کشکمش

کشمکش هم در چند جای روایت هست، کشمکش ابراهیم و نمرود،کشمکش درونی ابراهیم برای قربانی کردن اسماعیل، کشمکش هاجر با طبیعت پیرامون خود و تشنگی.

« ابراهیم دست فرزند خود را گرفت و به طرف کوه برد پای سنگی خواباند. کارد برهنه را بر گلوی نازکش نزدیک ساخت. نگاه پر مهر اسمعیل دست پدر را لرزاند و…» (ص ۴۹)

۳-۵-۲-۳ تعلیق

وقتی نمرود تصمیم می گیرد ابراهیم را در آتش بیفکند، وقتی هاجر در صحرا به دنبال آب است و وقتی اسماعیل برای قربانی شدن آماده می شود و شیطان، ابراهیم را وسوسه می کند.

۳-۵-۲-۴ بحران

ابراهیم را به دستور نمرود به سمت آتش می برند. « شعله­های زبانه کش، ابراهیم را در آغوش گرفت. دود غلیظ، او را از دیدگان همه ناپدید ساخت.» (ص ۴۴)

ابراهیم کارد را به گلوی فرزندش می فشارد.

هاجر بین صفا و مروه در حرکت و اضطراب است.

۳-۵-۲-۵ نقطه ی اوج

آتش به فرمان خدا بر ابراهیم سرد می شود.

از سوی خدا قوچی برای ابرهیم می رسد که به جای فرزندش قربانی کند.

« فرشته به وی چنین گفت: این قوچ را به جای اسمعیل به فرمان خدا قربان کن.» (ص ۴۹)

هاجر به سمت اسماعیل بر می گردد و می بیند از زیر پاهای او چشمه ای جاری شده است.

۳-۵-۲-۶ گره گشایی

نمرود با دیدن معجزه سرد شدن آتش نسبت به ابراهیم احساس احترام می کند، از فکر کشتن او بیرون می آید و او را از بابل بیرون می کند. ابراهیم قوچ را به جای اسماعیل قربانی می کند.

هاجر و اسماعیل از آب زمزم بهره مند می شوند و کم کم مردم به سمت آنان می آیند.

۳-۵-۳ شخصیت و شخصیت پردازی

عاذر:

پدر ابراهیم است که از مقربان درگاه نمرود است. (ص ۳۹) او پدری دلسوز است که برای نجات جان فرزندش او را به خارج از شهر می برد و در غاری پنهان می کند.

این مسأله که او بت تراش بوده در داستان ذکر نشده است.

ابراهیم:

پیامبر(ص) خداست که به دستور نمرود در آتش افکنده می شود و دستورات الهی را اجرا می کند. او از همه آزمون های الهی سربلند بیرون می آید.

نمرود:

پادشاهی ستمگر که نویسنده او را این گونه توصیف کرده است.

« دماغ درشت و ورم کرده ای او، چشم های گرد بی فروغ و خشک او، در صورت کوچکش که لکه های نفام داشت، قیافه ی جغد را در چهره ای او می نمود.» (ص ۳۹) او بسیار ستمگر است و برای حفظ حکومتش دستور می دهد نوزادان بی گناه را قربانی کنند.

ساره:

همسر زیباروی ابراهیم است، خدا برای محافظت او از شر فرعون، دست فرعون را مانند چوب خشک می کند. دعای ساره باعث می شود شفا یابد.

شخصیت او پویا است. ابتدا کنیزش را به ابراهیم می بخشد تا از او دارای فرزند شود ولی پش از تولد اسماعیل، به آنها حسد می ورزد و نمی تواند حضورشان را تاب بیاورد. سرانجام ابراهیم به فرمان خدا، هاجر و اسماعیل را از ساره دور می کند و به میان صحرای عربستان می برد.

هاجر:

کنیزی است که فرعون مصر به ساره می بخشد. او به خواست ساره همسر ابراهیم می شود و اسماعیل را به دنیا می آورد. او با سخت کوشی به دنبال نجات خود و فرزندش از تشنگی است و بین صفا و مروه هفت بار می دود.

اسماعیل:

فرزند نخست ابراهیم است، او مطیع فرمان خداوند و پدر خویش است و در ماجرای قربانی شدن و بازسازی کعبه، با پدر همکاری می کند. درباره تولد اسحاق، در داستان چیزی گفته نشده است.

۳-۵-۴ زاویۀ دید

دانای کل نامحدود است، نویسنده همه رویدادها را می داند و خواننده را از آن ها آگاه می کند.

۳-۵-۵ موضوع

زندگی حضرت ابراهیم و خانواده اش.

۳-۵-۶ زمان

زمان داستان دقیقاٌ مشخص نیست. این طور که از قراین بر می آید، تولد حضرت ابراهیم قرن ها بیش از حضرت موسی بوده است.

۳-۵-۷ مکان

مصر، بابل، عربستان.

در ابتدای داستان ابراهیم در بابل ساکن است و نمرود پادشاه بابل است.

نویسنده در توصیف قصر نمرود می گوید: « قصر بزرگ او که دیوارش با لوح های گران­بها بالا رفته و سنگ های قیمتی که بر کنگره اش می درخشد به عظمت او و حقارت قومش می افزود.» (ص ۳۹)

سپس ابراهیم با ساره به قصر می رود. از قصر فرعون توصیفی نشده است.

مقصد نهایی ابراهیم به همراه هاجر، مکه است: « ابراهیم از دیدار کوه های سیاه و شکافدار و اراضی خشک آن وحشت کرد.» (ص ۴۵)

مکه خشک و بی آب و علف است ولی با جوشیدن زمزم از زیر پای اسماعیل، اندکی بهتر می شود و مردمان برای زندگی به آن جا می آیند.

۳-۵-۸ درونمایه

مهمترین درونمایۀ داستان، تسلیم شده در برابر امر خدا و اطاعت از اوست، چنانکه ابراهیم تسلیم امر خداست، ولی فرعون و نمرود که از دستورات الهی سرپیچی می کنند به عاقبتی دشوار گرفتار می شوند.

۳-۵-۹ لحن

لحن همان لحن روایت اصلی است و لحن شخصیت ها شبیه هم است و تفاوت لحن در گفتار شخصیت­ها دیده نمی شود.

۳-۶ روایت فرعی چهارم

۳-۶-۱ خلاصه داستان روایت فرعی چهارم

مردی به نام عبدالمطلب، به همراه پسرش حارث، به صحن کعبه می رود و مشغول کندن زمین می شود. مردم با تعجب به کارش نگاه می کنند. عبدالمطلب سه روز این کار را ادامه می دهد. او مقداری طلا و اشیای عتیقه از زیر خاک پیدا می کند، ولی به آنها اعتنایی نمی کند و به کارش ادامه می دهد تا اینکه به آب می رسد و چشمه­ی زمزم دوباره پدیدار می شود.

عبدالمطلب نذر می کند که اگر ده پسر داشته باشد یکی را برای هبل قربانی کند. سال ها می گذرد و او صاحب ده پسر می شود، و زمان وفای به نذر فرا می رسد. عبدالمطلب پسرانش را به کعبه می برد و در آنجا قرعه کشی انجام می شود. قرعه به نام عبدالله می افتد. پیرمردی به عبدالمطلب پیشنهاد می کند برای نجات جان عبدالله، نزد زن کاهنه برود و از او در مورد چگونگی ادای نذرش سوال کند. طبق نظر کاهنه، باید بین عبدالله و ۱۰ شتر قرعه کشی شود، و آن قدر این کار تکرار شود تا نام شتر از قرعه بیرون بیاید.

ده بار قرعه کشی می شود و سرانجام، عبدالمطلب، به جای عبدالله، صد شتر قربانی می کند. همان روز زنی به نام فاطمه­ی خثعمیه عبدالله را در صحن کعبه می بیند و عاشق او می شود. بعد به او پیشنهاد ازدواج می دهد، ولی عبدالمطلب پیش از آن به خواستگاری آمنه، دختر وهب رفته است. عبدالله بر سر دو راهی گیر می کند، ولی سرانجام با آمنه ازدواج می کند.

فاطمه، نوری را در پیشانی عبدالله می دید که پس از زفاف با آمنه، از چهره­ی عبدالله محو می شود. سپس عبدالله به سفر تجارتی شام می رود. فاطمه همچنان در عشق عبداالله می سوزد و منتظر بازگشت اوست. او که پیش از این به تقوا و پرهیزکاری شهرت داشت، رویّه­ی زندگی خود را تغییرداده و هرشب همراه با جوانان مکه می گساری می کند. آمنه می فهمد باردار است.

کاروان باز می گردد ولی عبدالله در آن نیست. او در راه بیمار شده و در یثرب، نزد خاندان مادری خود بستری می شود. عبدالمطلب، پسر بزرگ خود حارث را برای خبرگرفتن از حال عبدالله و کمک به او به یثرب می فرستد. حارث در سریع ترین زمانِ ممکن خود را به یثرب می رساند. ولی در آنجا با گور برادر مواجه می شود.

خبر مرگ عبدالله به مکه می رسد و فاطمه­ی خثعمیه را دیوانه می کند. فاطمه اموال خود را به فقیران می بخشد و خود همراه با یک شتر راه صحرا در پیش می گیرد.

اندکی بعد، آمنه محمّد (ص) را به دنیا می آورد.

۳-۶-۲ طرح

۳-۶-۲-۱گره افکنی

عبدالمطلب همراه پسرش حارث به صحن کعبه می رود و مشغول کندن زمین می شود. مردم دور او جمع می شوند و از این کار او در شگفت می مانند، زیرا علتش را نمی دانند. هرکس حدسی می زند که نادرست است.

« همه می پرسیدند که عبدالمطلب، رئیس قریش، به چه مقصود گودالی می کند؟…شاید گنجینه ای از پدران خود سراغ گرفته و در جستجوی آن برآمده است» (صص ۳۵-۳۶)

۳-۶-۲-۲کشمکش

عبدالمطلب سه روز به کار خود ادامه می دهد:

« سه مرتبه خورشید مکه برخاست و فرونشست و این مرد سه روز از بامداد تا شامگاه به کار کندن زمین سرگرم بود. رفتارش زبانزد تمام اهل مکه شد.» (ص ۳۵)

عبدالمطلب در هنگام ِ کار خود، سرزنش اهل مکه را می شنود. آنها او را به دلیل داشتن فقط یک پسر، تحقیر می کنند. همان لحظه، عبدالمطلب نذر می کند که اگر خدا به او ده پسر دهد، یکی از آنها را قربانی کند.

۳-۶-۲-۳ تعلیق

سال ها می گذرد. عبدالمطلب چندین همسر اختیار می کند و صاحب شش دختر و ده پسر می شود. هنگام ادای نذر فرا می رسد. او بدون توجه به زاری و التماس زنانش، پسران خود را به صحن کعبه می برد تا بین آنها قرعه کشی شده و قربانی انتخاب شود.

۳-۶-۲-۴ بحران

قرعه کشی انجام شده و نام عبدالله بیرون می آید. او زیباترین و جوان ترین پسر عبدالمطلب است. عبدالمطلب خنجر خود را بیرون می کشد، عبدالله زانو می زند و برای قربانی شدن آماده می شود، مردم در اضطراب و افسوس هستند، ناگهان پیرمردی خطاب به عبدالمطلب فریاد می زند:

« برو پیش زن غیبگو، او از خواست های هبل آگاه­تر است. هرچه او گفت بکن!» (ص ۵۹)

عبدالمطلب نزد غیب­گو می رود. غیب­گو حکم می کند که باید بین ده شتر و عبدالله قرعه کشی شود، و هربار که نام عبدالله از کیسه قرعه بیرون بیاید، باید ده شتر به تعداد قربانی ها اضافه شود تا عدد شتران به صد برسد. اگر بار آخر هم نام عبدالله بیرون بیاید، باید او را قربانی کرد.

۳-۶-۲-۵ نقطه اوج

قرعه کشی نه بار تکرار می شود، هر نه بار نام عبدالله در می آید و عبدالمطلب هربار ده شتر به قرعه می افزاید. مردم به شدت مضطرب هستند و فریاد می زنند:

« نه بار شد! نه بار شد! بس است!» (ص ۶۱)

سرانجام دهمین بار نام شتر از کیسه بیرون می­آید:

«وقتی که مامور ازلام؛ بار دهم قرعه را کشید و صدای او به کلمه شتر بلند شد، صدای هلهله زنان و شادی مردان، کعبه را فرا گرفت» (ص ۶۱)

عبدالمطلب صد شتر قربانی می کند.همان روز، فاطمه خثعمیه عبدالله را میبیند و عاشق او می شود و می­گوید: « چقدر آرزومند بودم من این شترها را برای او قربانی کنم» (ص۶۲)

عبدالله چند روز بعد به خانه او می رود، فاطمه به او پیشنهاد ازدواج می­دهد.

۳-۶-۲-۶ گره گشایی

عبدالله پیشنهاد فاطمه را نمی پذیرد وطبق خواست پدر، با آمنه ازدواج می کند:

« فاطمه من تو را دوست خواهم داشت. محبت تو را بسان یک برادر در دل نگاه می دارم. خدا این طور خواسته بود. چه می توان کرد؟» (ص ۷۷)

عبدالله به سفری می رود که بی بازگشت است. وقتی خبر درگذشت عبدالله به فاطمه می رسد، او دیوانه شده و راه صحرا را در پیش می گیرد.

۳-۶-۳ شخصیت و شخصیت پردازی

عبدالمطلب:

او مردی سرشناس و محترم از خاندان قریش است. نویسنده او را این گونه توصیف کرده است:

«چهارشانه، خوش سیما و اندکی چاق، در سیمایش گرچه پرتو جوانی هنوز نمایان و چین و چروکی به هیچ وجه در آن دیده نمی شد، با این همه، تمام موهای سرش سپید بود.» (ص ۳۵)

در ابتدای داستان، او به همراه پسرش حارث، حیاط کعبه را حفر می کند تا به چاه زمزم برسد. در میانه چاه، مقداری سلاح عتیقه و دو مجسمه طلا پیدا می کند:

«عبدالمطلب یک مجسمه طلایی آهو که شاخ آن را در دست خود گرفته بود، از میان خاک ها بیرون کشید. نگاه تندی بدان کرد و با بی اعتنایی توی زنبیل خود که طنابش بالای گودال در دست حارث بود، انداخت» (ص ۳۶)

او در پاسخ افرادی که دورش جمع شده بودند، می­گوید:« اینها نبود آنچه را که سه شب پیاپی در خواب به من گفتند» (ص ۳۷) از همین جمله مشخص می شود که او دارای الهامات غیبی و ماورایی است.

پس از اتمام کار و بازیابی زمزم، او مجسمه های طلا و سلاح هایی که پیدا کرده است را برای ساختن در کعبه، هزینه می کند و چاه را نیز به زیارت کنندگان کعبه اختصاص می دهد. یکی از حاضرین می گوید:«عبدالمطلب کریم است» (ص ۳۸)

او به وفای عهد و نذر خود پای بند است و گریه و زاری زنانش، مانع از ادای نذر او نمی شود. سرانجام برای نجات جان عبدالله صدشتر قربانی می کند که سهم مردم می شود.

در ماجرای حمله ابرهه به کعبه، بار دیگر آرامش و ایمان را در او می بینیم. او به دیدار ابرهه می­رود:

«وقتی که پیلبان ابرهه عبدالمطلب را به حضور ابرهه برد، به یک طرف عبای عبدالمطلب شاخه خاری آویزان بود که به زمین می کشید و با چنین وضع بی اعتنایی بر او ورود کرد.» (ص ۱۰۰)

پیلبان، عبدالمطلب را این گونه معرفی می کند:

« این شخص، شریف ترین قریش و بزرگ ترین آنهاست. در ِ خانه او همیشه برای مردم باز است و غذای سفره او حتی روی کوه ها برای پرندگان و حیوانات گذاشته می شود، همه او را دوست دارند و به وی احترام می گذارند.» (ص ۱۰۰)

او از ابرهه می خواهد شترانش را پس بدهد، ابرهه با حالتی تحقیرآمیز با او سخن می گوید، و عبدالمطلب با یقین قلبی می گوید:

«می دانم این خانه را صاحبی است و خودش از آن حمایت می کند» (ص ۱۰۱)

فاطمه­ی خثعمیّه:

دختری زیبا و ثروتمند است که تقوا و پاکدامنی اش در مکه زبانزد است. او پدر و مادرش را در نوجوانی از دست داده و تنها زندگی می کند. «جوانان از زیبایی او گفتگو می کردند. پیران از ثروت و دارایی او سخن می گفتند… فاطمه از حیث دیگر هم نامور بود؛ کاهنه و اخترشناس بود. پیش گویی هایی از عمر اشخاص می کرد. این دانش یا این کهانت را از پیرزن اسرارانگیزی که در عکاظ مشهور بود و با فاطمه بسیار رفت و آمد داشت آموخته بود» (ص ۶۳)

او با خدیجه دختر خُوَیلد و حلیمه دوست است و زندگی خدیجه را اینگونه پیش بینی می کند: «تو شوهری در طالع داری که بزرگواری اش از یک امیر و پادشاه بیشتر است.» (ص ۶۴)

فاطمه شخصیّتی پویا دارد. او در ابتدای داستان پاکدامن و پرهیزگار است سپس عاشق عبدالله می شود. این عشق در برهه ای آنچنان غلبه می کند که زمانی که فاطمه عبدالله را به خانه­ی خود دعوت می کند نمی تواند بر آتش درون خود چیره شود و عبدالله را در آغوش کشیده و لب هایش را بر لبهای او می گذارد امّا عبدالله او را اجابت نمی کند. در جای دیگر نیز فاطمه می گوید: «من از این رفتار خود (پرهیزگاری و پاک دامنی) بیمناکم زیرا کسی که هیچ گناهی مرتکب نشود دو عاقبت بیش ندارد یا پیامبر(ص) می شود و یا روزی این زنجیر طلایی ِ تقوا را پاره می کند و تمام گناهان را به جبران روزهای گذشته مرتکب می شود. من چون لیاقت پیامبری را ندارم از سرنوشت دوم خود بیمناکم.» (ص ۶۴)

فاطمه با دانشی که دارد می داند فرزند عبدالله آینده ای درخشان دارد. او به عبدالله می گوید: «عشقی را که من نسبت به تو دارم آمنه ندارد اگر دارد به قدر عشق من تابان و درخشان نیست… چیز دیگری من در تو سراغ دارم که آمنه ندارد. عبدالله! در طالع تو ستاره ای ست. این ستاره فرزند است. من آن را طالبم.» (ص ۷۱)

در نهایت وقتی فاطمه در عشق شکست می خورد و تلاش او برای جلب توجّه و رضایت عبدالله بی نتیجه می ماند و عبدالله با آمنه ازدواج کرده و به سفر می رود؛ رویّه زندگی فاطمه عوض می شود. به می گساری روی می آورد تا اندوه عشق را فراموش کند و هرشب جوانان مکه را در خانه اش جمع می کند. سرانجام خبر مرگ عبدالله او را به جنون می کشاند. «چندروز بعد که دوستان فاطمه به سراغش آمدند او را نیافتند. او از مکّه رفته بود. رمه های گوسفندش را به فقرا بخشیده بود. از دارایی خود تنها یک ذلول (شتر تیزرو) و سگی زرد را برداشته بود و خارج شده بود. بعضی گفتند تارک دنیا شده، جمعی گفتند دیوانه شده بود. بیش از این کسی از فاطمه خبری نیافت. کسی هم ندانست به کجا رفت و چه شد.» (ص ۹۶)

آمنه:

دختری پاک دامن از خانواده ای اصیل است. عبدالمطلّب او را برای عبدالله انتخاب و خواستگاری می کند:

«وهب و خانواده­ی او به شرافت و سخاوت نامور بودند و آمنه به حجب و حیا که از مژه های سیاهش می ریخت.» (ص ۷۳)

پس از ازدواج با عبدالله و سفر او آمنه شبحی را در خواب می بیند که تولّد پسرش را نوید می دهد: «آمنه بنا به معمول بیدارشد. لمعه­ی متحرّکی در سایه­ی لاجوردی اتاق دید. روی آرنج دست خود تکیه داد… صدایی شنید که چنین گفت: آمنه… تو مادر شده ای و بهترین پسر را می آوری.» (ص ۸۱)

آمنه مدّت کمی از عمر خود را با پسرش زندگی می کند. محمد(ص) نزد حلیمه در صحرا بزرگ می شود. اندکی پس از بازگشت محمد(ص)، آمنه بیمار شده و فوت می کند.

عبدالله:

یکی از پسران عبدالمطلّب است که قرعه­ی قربانی شدن به نامش در می آید. نویسنده او را در صحنه ای که به سوی مرگ یا قربان گاه می رود اینگونه توصیف می کند: «عبدالله بلندبالا بود. چشم های سیاه و مژه های برگشته ای در چهره­ی سبزه­ی خود داشت. دلاوری و قوّت از چهره اش می بارید.» (ص ۵۸)

عبدالله دربرابر قربانی شدن مانند اسماعیل (ع) تسلیم است و اعتراضی نمی کند. او پاک دامن و عفیف است. هنگامی که فاطمه­ی خثعمیّه او را به خانه­ی خود می خواند و تلاش می کند به او نزدیک شود. عبدالله فاطمه را پس می زند: «فاطمه که با آتش درونی خود می سوخت یک مرتبه لب هایش را روی لب های عبدالله گذاشت و باقی کلماتش را در دهان او ریخت. می خواست عشق را با حرارت لب ها و نفَس خود در اعماق روح عبدالله بدمد. عبدالله لرزید… بی اختیار فاطمه را پس زد و گفت: فاطمه! من نمی توانم گناه کنم. گناهی که خدا بینای آن است. تو بر من حلال نیستی.» (ص ۷۰)

عبدالله پس از پیشنهاد فاطمه در دوراهی تردید گرفتار می شود و با خود می گوید: «این کار را همه کرده اند. عادت عرب است. ابراهیم خلیل الله هم این کار را کرد. رؤسای قریش و جوانان آن ها نیز هریک زنان متعدّد دارند… عبدالله بدینسان بار سنگینی از افکار متضاد در دماغ خود کشید.» (ص ۷۴)

سرانجام عشق آمنه غلبه می کند و عبدالله از ماجرای فاطمه سخنی به میان نمی آورد. «چندین بار به فکر عبدالله آمد که از پیشنهاد فاطمه چیزی به آمنه بگوید ولی در هر بار دلش اجازه نداد.» (ص ۷۴)

در نهایت عبدالله تصمیم می گیرد به سفر برود و از فاطمه دور شود. او از این سفر باز نمی گردد و در یثرب بیمار شده و از دنیا می رود.

حارث:

بزرگترین پسر عبدالمطلّب است. او در حفر زمزم به پدرش یاری می رساند. پس از بیمار شدن عبدالله، به دستور پدر به یثرب می رود و در کوتاه ترین زمان ممکن خود را به آنجا می رساند ولی وقتی به یثرب می رسد گور برادر را می بیند. او هم مانند عبدالله، تابع امر پدر است و او را اطاعت می کند.

۳-۶-۴ زاویه دید

دانای کل نامحدود است. نویسنده از همه­ی اتّفاقات داستان و درونیّات شخصیّت ها خبر دارد و آنها را در اختیار خواننده قرار می دهد.

۳-۶- ۵ موضوع

عشق نافرجام فاطمه­ی خثعمیّه به عبدالله.

۳-۶-۶ زمان

اشاره­ی دقیقی به زمان داستان نشده است. به نظر می رسد ابتدای روایت که مربوط به حفر زمزم است حدود چهل سال پیش از میلاد پیامبر (ص) باشد. مردی در توصیف عبدالله می گوید: «از همه­ی]پسران عبدالمطلّب[ جوان تر است. مگر بیست و پنج سال داشته باشد.» (ص ۶۰ و ۶۱) با توجه به سن عبدالله که کوچکترین فرزند است، به صورت تقریبی می توانیم زمان ازدواج های بعدی عبدالمطلب و تولد پسرانش را چهل سال قبل از عام الفیل حدس بزنیم.

ازدواج آمنه و عبدالله بلافاصله بعد از ماجرای قربانی کردن شتران است و کمی بعد پیامبر (ص) به دنبال می آید پس ماجرای عشق فاطمه و دیوانگی اش مربوط به تقریبا یکسال پیش از تولد پیامبر(ص) یا عام الفیل می شود.

۳-۶-۷ مکان

داستان در شهر مکه اتفاق می افتد. نویسنده در توصیف مکه­ی آن زمان می گوید: «شهر مکه که مجموع مساحت آن در حدود دویست هزار گز مربع است. در فراخنای کوه ها در گودی افتاده… مسجد الحرام در میان شهر مکه به درازی افتاده. اینجا خانه­ی خدا و خانه­ی حبل است. طولش از مغرب به مشرق است. خانه­ی کعبه وسط صحن بزرگ و شنزاری قراردارد… این خانه­ی مربع مستطیل طولش از شمال به جنوب و در ضلع شرقی آن سنگی سیاه اندر است. به درازی یک دست و چهار انگشت و به عرض هشت انگشت. نامش حجرالاسود است. روبروی حجرالاسود دو بت به نام های اساف و نائله دیده می شوند.» (ص ۳۳ و ۳۴) همان گونه که اشاره شد، در کنار کعبه در آن زمان، بت های رنگارنگی وجود داشته است.

از مکان های جزئی داستان مانند خانه­ی عبدالمطلب، خانه­ی وهب و… توصیفی دیده نمی شود. فقط یک توصیف جزئی از خانه­ی عبدالمطلّب می بینیم: «عبدالمطلّب روی فرشی که از موی بز بافته شده بود نشسته و پسرانش گرداگرد او و زن هایش روبرویش بودند.» (ص ۸۵)

توصیف دیگری هم از اتاق فاطمه خثعمیه وجود دارد که نشان دهنده تجمل و ثروت اوست:

«[فاطمه] عبدالله را به اتاقی که برایش آماده کرده بود، برد. چراغ­های برنجی کار شام، اتاق را با الوان ارغوانی اثاثه آنجا روشن کرده بود.» (ص ۷۶)

۳-۶-۸ درونمایه

مهم ترین درون مایه های این داستان عشق و چیرگی تقدیر است چنان که نکته­ی دوم در این جمله خلاصه شده است: «سرّ ِتقدیر جای خود را عوض نمی کند.» این را فاطمه به عبدالله می گوید و اینگونه تلاش می کند شکست و تلخ کامی خود را تسکین دهد. این جمله به نوع دیگری در داستان جلوه دارد. عبدالمطلّب می کوشد با قربانی کردن صد شتر عبدالله را از مرگ نجات دهد و به زندگی بازگرداند ولی اندکی بعد عبدالله از بیماری می میرد و تلاش پدر برای نجات پسر بی نتیجه می ماند.

درون مایه های دیگر داستان، وفای به عهد و نذر و پاک دامنی و پرهیزکاری ست.

۳-۶-۹ لحن

تفاوت لحن، بین شخصیّت های داستان دیده نمی شود. مثلاً فرقی بین نوع صحبت کردن عبدالله و عبدالمطلّب نمی بینیم. لحن فاطمه­ی خثعمیّه امّا اندکی برجسته تر است و سرشار از عشق به عبدالله: «گوش کن عبدالله! تمام وجود من ندای عشق تو را سر می دهد. تو خواب دیدگان. تو غذای منی و آب گوارا و خنک گلوی منی. تو امید منی. دین من و حامل رازهای دل منی. لرزه ای که در دستم می یابی تپش قلب من است. قلبی که در این لحظه با یک کلمه­ی دهان تو زنده و یا نابود می شود. عبدالله زندگانی مرا حفظ کن. من آرزوی چنین خلوتی را داشتم.» (ص ۷۰)

هیجانی که در ابراز عشق فاطمه می بینیم، در گفتارِ آمنه دیده نمی شود. گویی آمنه عفیف و نجیب است و عشق خود را این گونه صریح و بی پروا ابراز نمی کند. هرچند وجود او هم سرشار از عشق به عبدالله است و بی صبرانه منتظر بازگشت اوست.

۳-۷ ویژگی­های سبکی رمان پیامبر(ص)

برخی از ویژگی های سبکی یا اختصاصات رمان پیامبر(ص) به عنوان یک رمان تاریخی، عبارت است از:

۳-۷-۱ ذکر مستندات و منابع در پاورقی

با توجه به این اثر یک رمان تاریخی است، نویسنده در برخی موارد تلاش کرده است که اطلاعات تکمیلی در پاورقی بیاورد. این اطلاعات معمولا منابعی است که از آنها برای نگارش کتاب بهره برده .این مسأله بسیار به غنای کتاب و باور پذیری حوادث آن نزد مخاطب کمک کرده است و خواننده این اطمینان خاطر را پیدا می کند که موضوعی که نقل شده، حاصل ذهن نویسنده نیست بلکه ریشه در منابع تاریخی دارد. هرچند ممکن است نویسنده با بهره گرفتن از تخیل خود، آن را گسترش و شاخ و برگ داده باشد؛ چرا که هدف نوشتن رمان بوده نه ذکر تاریخ. همچنین نشان از دایره اطلاعات و پیشینه

۷) عواملی که در محیط کار، نیاز به ارزش های شغلی را تسهیل می کند; از قبیل افزایش حقوق و ترفیع. 
انصاف و عدالت در پرداخت نیز با رضایت شغلی ارتباط دارد.هر قدر انصاف و عدالت در پرداخت بیش تر و بهتر رعایت شود، میزان رضایت شغلی بالاتر است و هر قدر میزان رضایت بیش تر باشد، عملکرد کارگر و کارمند نیز بالاتر می رود.همچنین رضایت شغلی به وسیله پرداخت پاداش و تشویق کردن نیز بالا می رود.نگرش های فرهنگی، خدمات درمانی و تسهیلات رفاهی در بالا بردن میزان رضایت شغلی دخالت دارند. 
جورج و جونز چهار عامل اساسی را در میزان و سطح رضایت شغلی مؤثر می دانند:
۱٫شخصیت و صفات شخصیتی; ۲٫ارزش ها; ۳٫موقعیت کار و شغل; ۴٫تاثیر اجتماعی.
هر یک از این عوامل اساسی چهارگانه، با زیرمجموعه های آن در شکل (۱) منعکس شده است:
برخی دیگر نیز برای رضایت شغلی ده عامل را ذکر کرده اند: ایمنی و بهداشت کار، ساعات کار و نوبت کاری، امنیت شغلی و پیشرفت کار، برخورد عادلانه در محل کار و میزان جذب کارکنان در سازمان، مشارکت کارکنان و کارمندان در تصمیم گیری، محتوای کار و تحقق ظرفیت های کاری کارمندان و کارکنان، تغییرات در سازمان کار، پاداش کافی و عادلانه، مسؤولیت اجتماعی، کار و خانواده و فراغت.
وودمن (W. Woodman) و هل ریجل (Don Hellriegel) در کتاب خود، در بحث عوامل مؤثر بر رضایت شغلی، به این عوامل اشاره می کنند: صفات کارگر و کارمند، نوع کار، محیط کار، و روابط انسانی کار. 
شرتزر (Bruce. E. shertzer) عوامل ذیل را در رضایت مندی شغلی مؤثر می داند: حقوق، امنیت کاری و ثبات شغلی، شرایط کاری خوب، امکان پیشرفت و ترقی، و روابط انسانی. 
کورمن این عوامل مؤثر را به دو دسته تقسیم می کند:
۱- عوامل محیطی; مثل سطح شغل، محتوای شغل، رهبری ملاحظه کار، دست مزد و فرصت های ترفیع
۲- عوامل شخصی; مثل سن، سطح تحصیلات و جنسیت.
هر قدر شغل از لحاظ سطح، مسؤولیت، استقلال و تنوع بالاتر باشد، مطلوب تر است، هر چند به نسبتی که فرد در سطح بالاتری قرار داشته باشد (بر حسب تحصیلات، توانایی ها و مانند آن) ، سطح لازم این خصوصیات برای کسب خشنودی باید بالاتر باشد
همان گونه که ملاحظه می شود، صاحب نظران بسیاری به ذکر عوامل مؤثر در رضایت شغلی پرداخته اند.با نظری اجمالی به نوشته های اینان، چنین به نظر می رسد که بسیاری از این عوامل مشترک می باشد.بنابراین، در جمع بندی، این عوامل را می توان چنین ذکر کرد:
۱- عامل اجتماعی (ناشی از جامعه و محیطی که فرد در آن زندگی می کند و نشانگر سطح فرهنگ و دیدگاه های مورد قبول جامعه اوست; مانند میزان ارزش و مقام اجتماعی کارگر و کارمند
۲- نفس کار (عامل محتوایی کار که مربوط به ذات کار می باشد و از احساس علاقه به شغل مورد نظر ناشی می شود
۳- محیط کار (هر عاملی که با محیط کاری و فضای کاری سر و کار دارد; مثل ساختمان فیزیکی محل کار و آب و هوا
۲-۴ آثار وجود رضایت شغلی
آگاهی از نتایج مهم رضایت از شغل به اندازه شناخت آنچه موجب رضایت می شود، اهمیت دارد.این نتایج عبارت است از:
الف – رضایت و ترک خدمت
رضایت از شغل و ترک خدمت با یکدیگر رابطه دارند.وروم (V. H. Vroom) پی برد که دامنه همبستگی بین این دو متغیر در بررسی های گوناگون، از ۲۵% – تا ۴۲% – است.سپس پورتر و استیرز در پانزده بررسی، پی بردند که همبستگی میان رضایت و ترک خدمت ۲۵% -است. (۲۱) بازنگران قرن اخیر، که به بررسی رابطه بین رضایت شغلی و رها کردن شغل پرداخته اند، گزارش می دهند که بین این دو یک رابطه منفی برقرار است; یعنی اگر کارکنان از شغل خود راضی باشند، کار خود را رها نخواهند کرد و اگر از شغل خود راضی نباشند، به رها کردن شغل خود مبادرت می ورزند.لاک در سال ۱۹۷۶ نیز گزارش تقریبا مشابهی ارائه داد. (۲۲)
ب – رضایت از شغل و غیبت از کار
شواهد نشان می دهد که رابطه ای معتدل و معکوس بین رضایت از شغل و غیبت کارکنان از محل کار خود وجود دارد.وروم در چندین بررسی نشان داد که دامنه همبستگی از ۱۴% – تا ۳۸% – است.این بررسی مورد تایید پورتر و استیرز و دیگران نیز قرار گرفت. (۲۳)
ج – رضایت و عملکرد
یکی از بحث انگیزترین مباحث در زمینه رضایت شغلی، ارتباط آن با عملکرد است.سه نظریه در این باره ارائه شده است:
۱٫رضایت موجب عملکرد می شود;
۲٫عملکرد موجب رضایت می شود;
۳٫پاداش، بین عملکرد و رضایت به عنوان واسطه عمل می کند;
دو نظریه نخست از حمایت ضعیفی برخوردار است، اما نظریه سوم، که بر اساس آن، پاداش به عنوان واسطه عملکرد و رضایت عمل کند، از حمایت بیش تری برخوردار می باشد. عملکرد قبلی موجب دریافت پاداش درونی (احساس کام یابی شخصی) و پاداش برونی (حقوق و ترفیع) می شود.این پاداش به نوبه خود، هم عملکرد آینده فرد را بالا می برد و هم در بالا بردن میزان رضایت شغلی او مؤثر است.
وروم در تحقیقات خود، به دست آورد که بین رضایت شغلی و میزان کارایی و عملکرد، رابطه مثبتی وجود دارد
استیرز وپورتر در کتاب خود می گویند: هر قدر انگیزه کاری کارمند و کارگر بالاتر باشد و هر قدر نگرش او به شغلش مثبت تر باشد (از کارش راضی تر باشد) ، عملکرد او نیز در سطحی بالاتر خواهد بود.به عکس، هر قدر انگیزه و نگرش مثبت نسبت به کار، پایین تر باشد (رضایت از کار کم تر باشد) ، عملکرد فرد نیز در سطح پایین تری قرار خواهد گرفت.
د – تاثیررضایت شغلی بر سازمان
ارزیابی ها نشان می دهد که هرگاه کارکنان یک سازمان

جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.

از شغل خود رضایت داشته باشند، سازمان آن ها نیز دارای اثرات مثبتی خواهد بود و به صورت یک سازمان اثر بخش و مفید درخواهد آمد. 
علاوه بر موارد مذکور، رضایت شغلی نتایج دیگری نیز دارد: کارکنان کاملا راضی گرایش کم تری در مورد تسلیم شکایت دارند، از سلامت جسمانی و روانی بیش تری برخوردارند، طول عمرشان بیش تر است، وظایف جدید مرتبط با شغل را سریع تر یاد می گیرند و با سوانح شغلی کم تر روبه رو می شوند. 
۲-۵ نظریه های رضایت شغلی
نظریه های رضایت شغلی فراوان است.همان گونه که درباره تعریف و عوامل ایجادکننده رضایت شغلی، اتحاد عقیده ای وجود ندارد، درباره نظریه های رضایت شغلی نیز عقاید متفاوت و گوناگونی ابراز شده است.بروفی (A. H. Brophy) به سه نظریه، ازکمپ به چهار نظریه، جیمز به سه نظریه، توسلی به سه نظریه، جورج و جونز به چهارنظریه وخلیل زاده در تحقیق خود به شش نظریه اشاره می کنند.باتوجه به نظرات ارائه شده در این باره، در ادامه، مهم ترین نظریه های رضایت شغلی ذکر می شود:
۲-۵-۱نظریه امید و انتظار 
این نظریه با نام های نظریه «انتظارات » و نظریه «احتمال » نیز مطرح می باشد. انتظارات فرد در تعیین نوع و میزان رضایت شغلی مؤثر است.اگر انتظارات فرد از شغلش بسیار باشد، رضایت شغلی دیرتر و مشکل تر حاصل می شود; مثلا، ممکن است فردی در صورتی از شغل راضی شود که بتواند به تمام انتظارات تعیین شده خود از طریق اشتغال جامه عمل بپوشاند.مسلما چنین شخصی به مراتب، دیرتر از کسی که کم ترین انتظارات را از شغلش دارد به احراز رضایت شغلی نایل می آید.از این رو، رضایت شغلی مفهومی کاملا یکتا و انفرادی است و باید در مورد هر فرد به طور جداگانه عوامل و میزان ونوع آن مورد بررسی قرار گیرد
این نظریه معتقد است که رضامندی شغلی به وسیله انطباق کامل امیدها و انتظارات با پیشرفت های فرد تعیین می شود، درحالی که نارضایتی  معلول ناکامی در رسیدن به انتظارات است. در این نظریه، هر قدر احتمال وقوع موفقیت در انجام کار در حد بالاتری قرار گیرد، هر قدر میزان تطابق و هماهنگی میان توانایی های فرد و نیازها و انتظارات شغلی او بیش تر گردد، هر قدر پاداش های خارجی وداخلی در سطح بالاتری قرار گیرد و مهم تر از همه، هر اندازه ادراک او از منصفانه بودن پاداش ها در سطح بالاتری باشد، احتمال بقای او در سازمان بیش تر می شود. 
۲-۵-۲ نظریه ارزش 
این نظریه مدعی است رضامندی شغلی به وسیله این پدیده تعیین می گردد که آیا شغل به فرد امکان حفظ ارزش های خصوصی و شخصی را می دهد یا نه  این نظریه می رساند که اگر شغل با حفظ ارزش های خصوصی و شخصی شاغل سازگار باشد، او از شغل خود رضایت دارد.ولی چنانچه شغلش با ارزش های خصوصی او در تعارض و تناقض باشد، رضایت شغلی برایش حاصل نخواهد شد.
۲-۵-۳ نظریه بریل
بریل (A. A. Brill) معتقد است که انسان طبیعی در انتخاب شغل نیازی به پند و سفارش ندارد، خود او فعالیتی را که باید دنبال کند، به نحوی حس می کند. 
تفسیر ضمنی این نظریه آن است که اگر فرد با فکر و تصمیم خود، شغلش را انتخاب کند، به طور طبیعی، از آن رضایت خواهد داشت.اما اگر با اجبار و یا اضطرار آن را انتخاب کند، به احتمال قوی، از شغل خود ناراضی خواهد بود.
۲-۵-۴ نظریه نقشی
در این نظریه، به دو جنبه اجتماعی و روانی توجه می شود.در جنبه اجتماعی، تاثیر عواملی نظیر نظام سازمانی و کارگاهی و شرایط محیط اشتغال در رضایت شغلی مورد توجه قرار می گیرد.این عوامل همان شرایط بیرونی رضایت شغلی را شامل می شود.جنبه روانی رضایت شغلی بیش تر به انتظارات و توقعات فرد مربوط می شود.به عبارت دیگر، احساس فرد از موقعیت شغلی و فعالیت هایش در انجام مسؤولیت های محوله و ایفای نقش خاص به عنوان عضوی از اعضای جامعه، میزان رضایت شغلی او را مشخص می نماید.رضایت کلی نتیجه ای است که فرد از ترکیب در جنبه اجتماعی وروانی عایدش می گردد.
۲-۵-۵ نظریه نیازها 
این نظریه به مقدار زیادی به نظریه سلسله نیازهای مازلو (A. H. Maslow) نزدیک است، تا جایی که می توان آن ها را یکی به حساب آورد.البته ناگفته نماند که نظریه نیازهای مازلو عام تر است و رضایت شغلی می تواند در دایره و محدوده آن قرار گیرد. بر اساس نظریه نیازها، میزان رضایت شغلی هر فرد که از اشتغال حاصل می شود، به دو عامل بستگی دارد: اول آن مقدار از نیازهایی که از طریق کار و احراز موقعیت مورد نظر تامین می گردد.دوم آن مقدار از نیازها که از طریق اشتغال به کار مورد نظر، تامین نشده باقی می ماند.نتیجه ای که از بررسی عوامل اول و دوم حاصل می شود میزان رضایت شغلی فرد را معین می کند. 
این نظریه رضامندی را تابعی از میزان کام روایی و ارضای نیازهای فرد، شامل نیازهای جسمی وروان شناختی می داند.نیازها به عنوان احتیاجات عینی انسان، که در همه افراد مشابه است، تلقی می شود، در حالی که ارزش هاآرزوهای ذهنی فرد است که از یک شخص به شخص دیگرفرق می کند
روان شناسان سازمانی بیش تر بر این باورند که سلسله مراتب نیاز در نظریه مازلو، در بررسی رضایت مندی شغلی کاربردپذیر است.این نظریه پنج نوع از نیازهای انسانی را مشخص می کند که به ترتیب اهمیت و از پایین به بالا عبارتند از: نیازهای تنکردی مثل غذا، آب و هوا) ، نیاز به ایمنی  (مثل دوری از خطر و ایمنی اقتصادی) ، نیازهای اجتماعی( م
ثل عشق، پذیرش و تعلق گروهی) ، نیازهای من یا صیانت ذات( پیشرفت، شناسایی، تایید و احساس ارزشمندی) ، و خودشکوفایی ( مثل بالفعل سازی حداکثر استعدادهای بالقوه).به ادعای مازلو، تنها وقتی نیازهای اساسی تر به طور نسبی برآورده شود نیازهای بالا مد نظر قرار می گیرد.از این رو، رضامندی شغلی باید با توجه به این نکته تعیین شود که شغل فرد چگونه پاسخ گوی نیازهایی است که برای او جنبه غالب دارد.ممکن است برای فردی، ایمنی اقتصادی یک نیاز باشد، در حالی که برای دیگری نیاز به خودشکوفایی مطرح باشد.از این رو، طبیعی است که یک شغل واحد بتواند موجب پدید آمدن سطوح بسیار متفاوت رضامندی در افراد شود. 
پورتر سلسله مراتب نیازهای مازلو را به سه سطح تقسیم می کند:
سطح اول: نیازهای حیاتی و زیستی (غذا، امنیت، بهداشت)
سطح دوم: نیازهای ارتباطی (ارتباطبا دیگران، تعلق به گروه، و پیوندهای عاطفی)

الگوی نوع سوم (تکرار پایان بخش)۸۵/۸۴%متن ششمالگوی نوع سوم ( تکرار پایان بخش)۱۴۵/۸۳%

جدول (۱۳٫۴): درصد پاسخهای درست درک مطلب به سه متن در آزمون دوم
۴-۷- نتیجهگیری:
از آنجا که عموماً علاقه به خواندن کتابهای درسی، چندان زیاد نیست، این ایده در ذهن محقق پدید آمد که شاید بتوان با بهره گرفتن از الگوهای خاص چینش آغازگر- پایان بخش، خوانش پذیری متن را بالا برد و موجب علاقه مند کردن دانش آموزان به مطالعه شد؛ به قول مولانا « چون سر وکار تو با کودک فتاد / پس زبان کودکی باید گشاد». درس های کتاب فارسی (بخوانیم) پایه چهارم بررسی و بنا به پاسخ های آزمودنی ها به ازمون های انجام شده مشخص شد که درس های این کتاب زبان قابل فهمی برای کودکان ۱۱-۱۰ ساله دارد و نوع نوشته ها تقریباً نزدیک به هم و هم سطح است. هرچند بعضی موضوعات خاص، مثل درس پنجم کتاب (جهان پهلوان) که از المپیک و رخدادها و چگونگی حرکات ورزشکاران می گوید و درس چهارم (کودکان حق دارند که ….) که از سازمان یونیسف و سازمان ملل متحد وحقوق و وظایف آنها صحبت می کند؛ همچنین درس پانزدهم (میراث فرهنگی) که از موزه و آثار باستانی اطلاع می دهد، نیازمند واژه ها و اصطلاحات خاص خود است که زبان این دروس نسبت به درس های دیگر مشکل تر است- از درس پنجم و چهارم در این تحقیق استفاده نشد، تنها بخشی از درس پانزدهم که به قضاوت آموزگاران این کتاب، هم سطح باقی دروس بود، در آزمون مورد استفاده قرار گرفت.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

• با تحلیل داده های تحقیق، یعنی متن کتاب فارسی بخوانیم کلاس چهارم دبستان، الگوهای توزیع تکرار آغازگر/پایانبخش بررسی شد والگویی جدید مشاهده گردید که در مطالعات پیشین زبان فارسی به آن اشاره نشده بود:

الگوی جدید: آغازگر، پایان بخش جمله بعدی
سپاه توران، به فرماندهی افراسیاب، از رود جیحون گذشته بود.	T1-R1
ایرانیان در برابر سپاه توران پایداری می کردند اما پیروزی بر آنان بسیار مشکل بود.	T1-RT1

• ظاهراً داده های این پژوهش، حاکی از آن است که ارتباط معناداری میان نوع الگوی آغازگر/پایانبخش و کیفیت خواندن و میزان درک مطلب آن ها وجود ندارد. شاید بتوان گفت انگیزه و علاقه به خواندن، مهمترین عامل و در عین حال متاسفانه غیر قابل سنجش ترین عامل است در امر خواندن و دشواری هر متن برآیندی است از عوامل مختلف که تنها یکی از آنها عامل زبانی است.

فصل پنجم:
خلاصه و نتیجهگیری
۵-۱- خلاصه پژوهش
زبانشناسی نقشگرا، و بالتّبع دستور نظاممند هلیدی، معتقد است هدف اصلی زبان انتقال معناست و سخنوران به هنگام تعامل زبانی با یکدیگر هر سه لایه معنایی تجربی، بینافردی و متنی را با همدیگر تنیده و منتقل میکنند. به عبارتی آنها معتقدند معنای هربند مجموعهای است متشکل از تمامی این سه لایه معنایی.
در این تحقیق سعی شد تا با اتکا بر این رویکرد نقشگرایانه به زبان، متن درسهای کتاب بخوانیم پایه چهارم دبستان از نظر فرانقش متنی مورد کنکاش قرار گیرد. آنچه مورد عنایت این پژوهش قرار داشت، توزیع آغازگرها و پایانبخشها در جملات پشت سر هم بود. توجه این پژوهش به سمت نحوه تکرار آغازگرها و پایانبخشها و ارتباط احتمالی آنها در جملاتی بود که بعد از یکدیگر میآیند.
هدف از انجام این تحقیق مطالعه الگوهای توزیع آغازگر-پایان بخش در جملات کتابهای آموزشی جدید مقاطع دبستان است تا مناسبترین الگو از منظر درک خواندن استخراج شود.
سؤالهای اصلی این پژوهش عبارت بود از:

• 1. انواع الگوهای توزیع آغازگر و پایانبخش در جملات کتابهای آموزشی جدید مقاطع مختلف دبستان کدام است؟

یکی از ویژگیهای مشهود گروه بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل، جذابیت تمثیلها برای اعضای گروه بود زیرا به اعتقاد ویودی (۱۹۹۷)، تمثیل به افراد کمک میکند تا به جهان پیرامون و دنیای خود با نگاهی متفاوت و نو نگاه کنند و تمثیل این قدرت را دارد که به قول شلین (۲۰۰۰) با تحریک نیمکره راست مغز (بعنوان مرکز هیجانها، شهود و تصویرسازی) به توانمندیهای نیمکره چپ مغز (بعنوان مرکز استدلال، زبان و قیاس) یاری رساند. از طرف دیگر مداخلههایی مانند بازسازی شناختی در اصل برای درمان اختلالهای هیجانی بزرگسالان طراحی شدهاند و از مدلهای منطق گرایانه درباره عملکرد انسان نشأت گرفتهاند (ماهوی و نزوورسکی، ۱۹۸۵) در عین حال این فنون باید با شرایط خاص مخاطبین نوجوان انطباق یابد. یعنی بایستی مداخلاتمان را ساده گردانیم (استارک و دیگران، ۱۹۹۱). تمثیل این امکان را برای محقق فراهم کرد تا مفاهیم پیچیده که توضیح و تبیین آن گاهی برای مراجع دشوار است را به شکل ساده و عینی باز آفرینی کند. در فرایند جلسات گروه استفاده از برخی مفاهیم از جمله انواع تحریفهای شناختی برای نوجوانان تا حدودی مشکل بنظر میآمد اما ارائه تمثیل ها شرایط درک چگونگی کارکرد این مفاهیم را فراهم آورد.
برای تعمیق یادگیری یکی از فنون شناختی از دیدگاه الیس و مک لارن (۲۰۰۵)،«انتقال آموخته ها توسط مراجعین» است این دو معتقدند وقتی مراجعان پس از یادگرفتن یک طرح جدید رفتار ،آنرا به اطرافیان خود به عنوان راه کنار آمدن با مشکلات یاد میدهند، به مشکلات خود هم بهتر رسیدگی خواهند کرد.با بهره گرفتن از شیوایی و جذابیت تمثیل ها و داستان ها که خود قدرت انتقال موثری دارند بر اساس گزارش اعضای گروه تمثیل ها به تعمیق یاد گیری آنان کمک موثری نمود.
با توجه به مقایسه نتایج پس آزمون و پیگیری گروه بازسازی شناختی متوجه ماندگاری اثر مداخلات میشویم که یکی از دلایل این موضوع می تواند یادآوری آسان تحریفها شناختی و باورهای غیرمنطقی بارز هر یک از اعضا از طریق تداعی تمثیل های مرتبط با موقعیت در نظر گرفته شود. نتایج این قسمت از پژوهش با نتایج نظیری (۱۳۸۳) با عنوان بررسی کاربرد و اثربخشی استعارهها در فرایند رفتار درمانی شناختی بیماران افسرده از جهت میزان یادآوری محتوای جلسات درمان توسط مراجعان در مرحله پیگیری همخوانی دارد.
نینان و درایدن (۲۰۰۴) معتقدند که سه سطح تفکر عبارتند از سطح اول افکار منفی خودکار که خاص موقعیت هستند که با تلاش قابل کنترل هستند، سطح دوم فرضهای زیربنایی و قوانین که بشکل عبارات باید و نباید خود را نشان میدهند و بین موقعیتی هستند و بین افکار منفی خودکار و باورهای محوری قرار میگیرند وسطح سوم باورهای محوری که به طرحوارهها موسوم هستند،که عمیقترین سطح افکارند. این سطح سوم احکام کلی یا نقشه های شناختی هستند که آدلر اصطلاح شیوه زندگی را به آن اطلاق میکند (پروت و براون، ۱۳۸۳). از ویژگیهای دوره نو جوانی در راستای کسب هویت این است که سطح تفکر بیشتر مبتنی بر افکار اتو ماتیک است به نحوی که بک (۱۹۶۷ ) نیز معتقد بود افکار اتو ماتیک در سالهای اولیه زندگی شکل می گیرند و بعداٌ در طول تجارب رشد به طرحواره های شناختی مهم تبدیل می شوند. با توجه به این توضیحات میتوان نتیجه گرفت که بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل بیش از آنکه بر اصلاح طرحوارهها متمرکز باشند، بر سطح افکار اتوماتیک و فرضهای زیر بنایی متمرکز است و در مقابل مشاوره آدلری برنقشه های شناختی یا شیوه زندگی و رفتارهای افراد در درون شیوه زندگی متمرکز است. ریشه عدم سلامت روانی بویژه مولفه های بارز آن از جمله افسردگی و اضطراب به اعتقاد شناخت درمانگران در تحریفها و باورهای غلط نهفته است و نتیجه گرفته میشود که شیوه بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل در اصلاح تحریفها و فرضهای زیربنایی (باورهای غیرمنطقی) که تهدید کننده سلامت روانی است مؤثرتربوده و نتایج فرضیه دوم این موضوع را تأیید میکند.
به اعتقاد ایسایو (۲۰۰۴) بسیاری از اقدامات پیشگیری سطح اول متکی به استفاده از تکنیکهای درمان شناختی ـ رفتاری است و در این پژوهش بسیاری از این تکنیک ها در فرایند باز سازی شناختی مبتنی بر تمثیل مورد استفاده قرار گرفته و تاثیر معنا داری بر سلامت روانی آزمودنیها داشته است که نتایج فرضیه دوم این موضوع را تایید می کند.
در مورد فرضیه سوم مبنی بر اینکه میزان سلامت روانی افرادی که در گروه مشاوره آدلری شرکت کردند بیش از افرادیست که در گروه بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل شرکت کردند. نتایج نشان داد که بین مداخلات گروه آدلری و بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل در افزایش سلامت روانی تفاوت معنادار نیست بعبارتی سلامت روانی در هر دو شیوه به یک اندازه افزایش یافته و هیچ کدام از شیوه های مداخلاتی بر دیگری برای افزایش این متغیر برتری ندارد.
در مورد فرضیه چهارم مبنی بر اینکه میزان تاب آوری افرادیکه در گروه مشاوره آدلری شرکت کردند بیش از افرادیست که در این گروه شرکت نکردند. نتایج نشان داد که تابآوری افرادی که در گروه مشاوره آدلری شرکت کردند در مقایسه با گروه کنترل افزایش معنی داری داشته است.
همانگونه که در بررسی فرضیه یک نیز اشاره شد و بنا به اعتقاد پروت و براون ، روانشناسی آدلری در بسیاری از موارد موضع محکم و روشنی درباره سنجش و ارزیابی نتایج درمانی اتخاذ نکرده است. بنابراین، پژوهشهایی که از اثربخشی مدلها و رویکردهای مداخلهای آدلری حمایت کنند اندک و محدود هستند، آنچه وجود دارد نیز ماهیت توصیفی و روایت گونه دارد و کمتر سعی شده به شکل کمی بیان شود. در این روند استثناهایی نیز وجود دارد بطور مثال مطالعات گروهی کنترل شدهای که اثر بخشی مشاوره گروهی آدلری (کرن، هانکینز، ۱۹۷۷) را بررسی کردهاند نتایج امیدوار کنندهای را نشان میدهد.
با این توضیحات نتایج این قسمت از پژوهش با نتایج مطالعات گروتبرگ (۱۹۹۹) از روانشناسان آدلری همخوان است که معتقدبود به عنوان مداخلات پیشگیرانه مشاوران میتوانند تابآوری را بین افراد و خانوادهایشان تسهیل نمایند و کمک کنند تا استعدادها و علایقشان را بشناسند و محیط حمایتی برای آنان فراهم نمایند. گروتبرگ بر پایه یک مطالعه طولی ۵ ساله در مورد خانودههایی که دچار بحران شده بودند به این نتیجه رسید که پسران برای افزایش تابآوری خود از مهارتهای حل مسائل روزانهشان استفاده میکنند. و همچنین دریافت که در طول دوره نوجوانی تأثیرگذاری گروه همسال در تابآوری آنان بیش از اعضای خانواده است.با توجه به این موضوع می توان استنباط کرد که در این پژوهش شرکت آزمودنی ها در جلسات مشاوره گروهی با همسالان فرصت مناسبی برای چالش ،مقایسه و تعامل در فرایند مشاوره گروهی آدلری ایجاد نموده است و باعث افزایش تاب آوری شده است.
همچنین میلیرن و بارت کروس (۲۰۰۲) معتقدند شرکت در فرایند چهار مرحله ای مشاوره آدلری شامل برقراری ارتباط، ارزیابی پویش های شخصی، ایجاد بینش و باز تعلیمی میتواند تابآوری را در افراد و خانواده ها افزایش دهد بنابراین شیوه مشاوره گروهی آدلری که در این پژوهش با رعایت فرایند آدلری در قالب طرح مداخلاتی اجرا شده بر افزایش تابآوری تأثیر داشته و گفته میلیرن و بارت کروس را تایید میکند.
رابطه بین سلامت روانی و تابآوری نیز یک رابطه متعامل است به این معنی که افرادیکه از سلامت روانی برخوردارند تابآوری بالاتری نشان میدهند و افرادی که سطح بالایی از تابآوری دارند عواطف مثبت بیشتری را تجربه میکنند و سطح بالاتری از اعتماد به نفس را دارا هستند و سازگاری روان شناختی بهتری دارند (بلاک و کریمن، ۱۹۹۶).از طرفی تابآوری میتواند میزان بالایی از تغییرپذیری سلامت روان را در شرایط ناگوار تبیین کند. (رحیمیان بوگر، ۱۳۸۵)
تجارب متنوع، داشتن معنای زندگی و داشتن اهداف چالش برانگیز از جمله ویژگیهای افراد تابآور است و بنا به نظر برنارد (۱۹۹۱) ایجاد ارتباطات و تجارب متنوع در محیط آموزشی میتواند زمینه تابآوری را فراهم کند. چنین جو تحصیلی مناسبی توسط مدیریت یادگیری چالش برانگیز ایجاد میشود که در آن نگاه غیر تنبیهی، شوقانگیز و دلگرم کننده حاکم باشد تا مهارت جرأت بخشیدن را آموزش دهد. دلگرمی و جرأت بخشی یک بخش اساسی پروتکل مداخله مشاوره آدلری است که مک کی، (۲۰۰۴) مولفه های آنرا پذیرش، نشان دادن ایمان و اعتماد به فرد مقابل، تکیه بر توانمندیها، برجسته نمودن نقاط مثبت، ترویج مسئولیت پذیری، استفاده از جملات دلگرم کننده میداند و میتوان گفت یکی از دلایل توفیق مشاوره آدلری در افزایش تابآوری ،آموزش و تمرین جرات ورزی در فرایند گروه بوده است.
از جمله ویژگیهای شخصیتی افراد تابآور، بردباری، امیدواری، مصمم بودن، پافشاری بر ارزشها، شادی و شوخ طبعی، کفایتهای عقلانی و هدفمندی زندگی است (کامپفر و سامرهایس ،۲۰۰۶) و نتایج پژوهشها حاکی است که مهمترین مشخصه ارتقاء دهنده تابآوری معنای وجودی یا هدفمندی زندگی است .از نظر آدلر نیزمنطق خصوصی افراد تا حدود زیادی مسیر رسیدن به اهداف زندگی را مشخص می کند و در فرایند مداخلات آدلری اهداف موجود، روش های رسیدن به هدف، رفتارها، افکار و احساسات اشتباه با اهداف و روشها و اقدامات جدید جایگزین میگردد که میتوان گفت یکی دیگر از دلایل افزایش تابآوری اجرای این بخش از مداخله آدلری بوده است که مورد استقبال اعضاء نیز قرار گرفت.
سازه تابآوری در مفهوم سازی آدلری با اهداف خیالی همسویی دارد و بنا به گفته ویهینگر (۱۹۲۵) انسان موجودیست که قادر است امکانات انجام یک عمل را ارتقاء دهد مازلو (۱۹۶۸) نیز معتقد بود که سختیها و ناملایمات میتواند قوه خلاقیت، احساس کفایت و تحمل ابهام را پرورش دهد و تنها یک فرد خلاق و قابل انعطاف میتواند مفهوم آینده را مدیریت کند،کسی که با اعتماد بنفس و بدون ترس با وقایع تازه روبرو شود و به اعتقاد ترنر و پیو (۱۹۷۸) شجاعت پذیرش ناکامل بودن را داشته باشد.درمراحل چهارگانه فرایند مشاوره آدلری بویژه شناخت و چالش با اولویتهای شخصیتی، تکالیف زندگی و بینش نسبت به اشتباهات اساسی زندگی، هدف مشاوره ترغیب خودشناسی وایجاد بینش در مراجعین است تا از این طریق توانمندیهای ذاتی خود را در فرایند تغییر بارور سازند و سبک تاب آورانه تری را در زندگی در پیش بگیرند.
پژوهشهای تابآوری راهکارهای کلیدی درباره آموزش و پیشگیری فراهم آوردهاند از جمله: اکثر افراد خود سازنده رشدشان هستند، همه انسانها توان تغییر را دارند. آغازگر فرایند تغییر، باور کارگزاران آموزشی ـ درمانی به توانمندیهای ذاتی افراد است و نهایت اینکه والدین، مربیان، معلمان، درمانگران، محیطهای آموزشی بویژه مدارس (دانشگاهها) توان تغییر زندگی افراد را دارند (مانسن و پاول، ۲۰۰۳). هنگامیکه این اصول را با مفاهیم مشاوره آدلری از جمله ادراک افراد از موقعیتها، خلاقیت و انتخاب، علاقه اجتماعی و کاربردهای گسترده مشاوره ها ی آدلری در کار با والدین، معلمان، دانشآموزان (دانشجویان) (کوری، ۱۹۹۹) مقایسه میکنیم روشن است که شیوه مشاوره آدلری کاربرد پذیری فراوانی برای افزایش تابآوری دارد و نتایج پژوهش نیز این موضوع را تأیید می کند.
تابآوری درمانی (RT) به اعتقاد هارت، بلینکو و توماس (۲۰۰۷) یک روش عملگرایانه و استراتژیک است که به سه سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی نظر دارد. و برنامه های مداخلاتی آن تاکنون مبتنی بر نظریهای واحد ارائه نشده است. در عین حال تاکید فراوان بر فرایند سرمشق دهی، مربیگری (هدایت کردن)، نصیحت گویی، حساسیت، تقویت، تدارک دیدن فرصت، پرورش دادن و تشویق به تلاش در جهت چالشهای معقول و هدفمند در تسهیل رشد فرزندان برای والدین و مربیان دارد (کامپفر و بلوث ۲۰۰۴) و رویکرد آدلری نیز بعنوان یک مدل رشدی کار خود را بعنوان آموزش راه های بهتر برای افراد به منظور چالش در حوزه تکالیف زندگی، جهتدهی، تغییر باورهای نادرست از طریق فنونی مشابه آنچه برای تابآوری توسط کامپفر و بلوث پیشنهاد شد میداند (کوری، ۲۰۰۵) که از این طریق می توان زمینه ارتقائ سلامت عمومی را نیز فراهم کرد.
در مورد فرضیه پنجم مبنی بر اینکه میزان تاب آوری افرادی که در گروه مشاوره بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل شرکت کردند بیش از افرادیست که در این گروه شرکت نکردند .نتایج نشان داد که تفاوت معنادار نبوده یعنی هر چند مداخلات بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل میانگین نمره تاب آوری را افزایش داده اما این میزان از تغییر از نظر آماری معنادار نبوده است . دلیل این می تواند باشد که مداخلات بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل تنها تمرکز بر نقش افکار و شناخت ها دارد در حالی که بنا به اعتقاد کامپفر و سامرهایس (۲۰۰۶) برای ارتقای تاب آوری علاوه بر عامل شناختی سایر عوامل درون فردی از قبیل عوامل معنوی ، هیجانی ، رفتاری و حتی جسمانی دخالت دارند. از طرفی درمان تاب آوری درمانی (RT) ، یک روش عملگرایانه و استراتژیک است که آشکارا حوزههایی را که برروی آنها کار میکند را اولویت بندی میکند. فوگانی واژه پیچیدگی را مستقیماً در ارتباط با تاب آوری بکار میبرد و تاب آوری را یک سیستم اجتماعی پیچیده در زمان حال، توصیف میکند( بنقل از هارت،بلینکو وتوماس،۲۰۰۷ ) که نیازمند مداخلات گسترده تر در زندگی افراد می باشد.
در مورد فرضیه ششم مبنی بر اینکه میزان تاب آوری افرادی که در گروه مشاوره آدلری شرکت کرده اند بیش از افرادیست که در گروه بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل شرکت کرده اند نتایج نشان داد که بین مداخلات گروه آدلری و بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل در افزایش تاب آوری تفاوت معنادار نیست بعبارتی تاب آوری در هر دو شیوه به یک اندازه افزایش یافته و هیچ کدام از شیوه های مداخلاتی بر دیگری برای افزایش این متغیر برتری ندارد.
در مورد فرضیه های هفت تا نه مبنی بر:
میزان امید واری افرادی که در گروه «مشاوره آدلری» شرکت کرده اند بیش از میزان امید واری افراد یست که در این گروه شرکت نکرده اند
میزان امید واری افرادی که در گروه «بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل» شرکت کرده اند بیش از میزان امید واری افراد یست که در این گروه شرکت نکرده اند “
بین میزان امید واری افرادی که در گروه «مشاوره آدلری» شرکت کرده اند با افرادی که در گروه «بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل» شرکت کرده اند تفاوت وجود دارد.
نتایج تجزیه و تحلیل اطلاعات نشان داد که شرکت در گروه های مشاوره باعث افزایش معنیدار امیدواری نشده است. به عبارت دیگر فرضیه هفت تا نه پژوهش تائید نمی گردد. هرچند تأثیرات گروه های مشاوره آدلری و بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل بر افزایش میزان امیدواری از نظر آماری تفاوت معناداری ایجاد نکرده است اما با مراجعه به جدول شماره (۲۱ـ۴) و مقایسه نمرات میانگینهای پیش آزمون و پس آزمون هر دو گروه آدلری و بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل و سپس مقایسه با گروه لیست انتظار میزان تفاوت مشهود است بنحوی که میانگین نمرات امیدواری گروه آدلری از ۴/۱۸۳ در پیش آزمون به ۶/۱۹۵ در پس آزمون رسیده، همچنین میانگین نمرات امیدواری گروه بازسازی شناختی از ۲/۱۹۶ در پیش آزمون به ۶/۲۰۴ در پس آزمون رسیده است در حالیکه نمرات امیدواری گروه لیست انتظار از پیش آزمون تا پس آزمون تفاوت چندانی نکرده است.
نتایج تحقیقات یانگ (۱۹۹۸)، پوستر (۲۰۰۱) نشان دادند که امیدواری سهم مهمی در بهبودی بیماریهای مختلف روانی دارد بنحوی که ارتقای معنی و مفهوم زندگی باعث امیدواری شده و امیدواری از بروز نشانه های اختلالات بویژه افسردگی پیشگیری بعمل میآورد. همچنین امیدواری که نوعی احساس امکان پذیر بودن یک رویداد یا رفتار مطلوب در آینده است عامل مهم درمانی در مشاوره و رواندرمانگری فردی (آدامز، ۱۹۹۸ و بیلر، ۲۰۰۴) و گروه درمانگری (کوری، کوری، ۲۰۰۰) به حساب میآید. با این توضیحات و با توجه به نتایج پژوهش ، باید بپذیریم که امید رو در آینده دارد و برنامههای مداخلاتی نیز ممکن است نتایج سریع و آشکاری را ایجاد نکنند. اما این بدان معنی نیست که از تلاش دست بکشیم.
از طرفی تحقیقات قبلی نشان دادهاند شناسایی علائم رفتارهای درونی مثل امید از رفتارهای بیرونی مثل پرخاشگری افراد دشوارتر است (وال، ۲۰۰۶) پرسش اساسی و مرتبط برای هر محققی که سعی در فهمیدن مفهوم امید در کودکان، نوجوان و جوانان دارد این است که مشخص نماید تعیین کنندههای این سازه چه چیزهایی هستند؟ (وال، ۲۰۰۶). بر اساس این اظهار نظر اینگونه برداشت میشود که مفهوم و میزان امیدواری وابسته به مولفه های فرهنگی اجتماعی هر مرز و بوم است بطور مثال ممکن است در شرایط رکود اقتصادی شاخص امید افت مشهودی داشته باشد.همین امر که میانگین نمرات مقیاس سنجش امیدواری میلر که در این پژوهش بکار رفته است در سال ۱۹۸۸ بین دانشجویان آمریکایی ۶/۱۷۵ و میانگین در نمونه دانشجویان ایرانی که توسط محقق در سال ۱۳۸۷ اجرا گردید ۱۹۶ بود به این معنا است که این تفاوت نمره به تعیین کنندههای متفاوت امیدواری در دو جامعه بستگی دارد.
امید درمانی از نظریه امید اشنایدر و اندیشه های برگرفته شده از درمان شناختی ـ رفتاری، درمان راه حل محور و درمان روایتی تشکیل شدهاند (اشنایدر، ۲۰۰۰).که هر چند تا حدودی همسوییهایی با بازسازی شناختی و مشاوره آدلری در عمل دارند اما اصول مداخلات و ابزار سنجش امیدواری در نظریه اشنایدر با آنچه در این پژوهش انجام شد متفاوت است و این موضوع میتواند تبیین کننده عدم معناداری فرضیه باشد.
هر چند مشکلات سلامت روانی در دیدگاه آدلری بازتابی از ناامیدی و یأس است تا بیماری (تامپسون ویروت ۱۳۸۳) و ناامیدی را وضعیتی میدانند که مانع کشف امکانات تازه و عملکرد افراد میشود و ترغیب کردن مراجعین را پادزهر ناامیدی میدانند (کوری ۲۰۰۵) اما لازم به توضیح است که پروتکل مشاوره آدلری لزوماً برای ارتقاء امید طراحی نشده است و چنانچه محققان بخواهند نتایج را تکرار کنند یا تحقیقات مشابهی در حوزه مداخلات انجام دهند بایستی اصول درمان امید که توسط لوپز و اشنایدر (۲۰۰۲) مطرح شده است را بکار بندند از جمله اینکه: امید درمانی، شکل نیمه ساختاری و کوتاه مدت است که در آن تمرکز اصلی بر روشن سازی و رسیدن بر اهداف حال حاضر است، ضمن اینکه امیددرمانی یک فرایند تعلیمی است که هدف اصلی آن آموزش افراد است تا بتوانند از عهده مشکلاتشان برآیند و برای رسیدن به اهدافشان چندین مسیر برگزینند و موانع را از سر راه بردارند و نهایت اینکه امیددرمانی با تغییر در سطح شناخت و تمرکز بر عوامل خودگویی مراجع آغاز میشود.
محدودیت ها:
محدوده سنی آزمودنیها به سنین ۱۹ تا ۲۴ سال محدود بود.
حجم نمونه محدود به دانشجویان پسر مراکز تربیت معلم تهران بود.
پیشنهادها:
تاکنون بدلیل فراگیر بودن الگوهای درمانی متمرکز بر آسیب شناسی مشکلات مراجعان، توجه کمتری به رویکردهایی مانند روان شناسی مثبت گرا و تمرکز بر نقاط قوت شده است. در صورتیکه با چنین چشم انداز مثبتی و با پرداختن به مفاهیمی از جمله تاب آوری ،معنی زندگی، عزت نفس، علاقه اجتماعی، بخشودگی، امیدواری، خوشبینی، فروتنی، عشق ورزی، هدفمندی، هویت، خود کنترلی و …. که با مبانی اعتقادی ما نیز همگرایی فراوان دارد باب وسیعی گشود خواهد شد تا مشاوران و روان شناسان به رسالت پیشگیرانه این حرفه بیش از پیش توجه کنند. با این توضیح و با توجه به نتایج پیشنهادات در دو بخش پژوهشی و کاربردی ارائه می گردد:
پژوهشی:
به دلیل محدودیت حجم نمونه پیشنهاد می شود به این متغیرها در مقیاس نمونه وسیعتری از دختران و پسران پرداخته شود .
در این مطالعه به طور مشخص بر امید درمانی متمرکز نشدیم ، پیشنهاد می شود امید درمانی که ریشه در ایده های بر گرفته از درمان های شناختی رفتاری، راه حل محور و روایت درمانی دارد بطور مستقل و یا مقایسه ای مورد پژوهش قرار گیرد .
به دلیل محدودیت امکان مطالعه وسیع عوامل موثر فرهنگی در ارتباط با امید و تاب آوری ، پیشنهاد می شود تا این متغیرها در چارچوب وسیعتر فرهنگی مطالعه شود.
در پژوهش های بعدی به ویژه برای متغیر امید امکان پیگیری بلند مدت پیش بینی شود.
به دلیل اینکه متغیرهای رشدی موثر در امید و تاب آوری بصورت تجربی بررسی نشده اند پیشنهاد می گردد عوامل دخیل در این دو متغیر به فرایند تحولی و طولی مورد پژوهش قرار گیرد. پیشنهاد می شود مداخلات آدلری در ارتقاء تاب آوری کودکان و بزرگسالان مورد پژوهش قرار گیرد.
شناخت عوامل تعیین کننده ی امید و تاب آوری جامعه در ارتباط با باورها ، شغل، چشم انداز اعتقادی ،موقعیت اقتصادی اجتماعی و وضعیت سیاسی جامعه است که پیشنهاد می شود در تحقیقات آینده مورد توجه قرار گیرد.
تاثیر مداخلات بازسازی شناختی مبتنی بر تمثیل روی سایر متغیرهای وابسته مورد پژوهش قرار گیرد.
کاربردی:
– نتایج نشان داد که مداخلات گروهی می تواند سلامت روانی و تاب آوری را ارتقاء دهد لذا با توجه به مقرون به صرفه بودن روش های گروهی پیشنهاد می گردد با بهره گرفتن از این شیوه و محتوای مداخلات، خدمات پیشگیرانه به دانشجویان ، دانشجویان ، والدین و معلمان ارائه شود.
– در پژوهش حاضر در بخش بازسازی شناختی گام های اولیه به منظور استفاده از تمثیل های ادبی در ارتباط با افکار اتو ماتیک و باورهای غیر منطقی برداشته شد ،پیشنهاد می شود محققین با استفاده و نقد این روش به گسترش و غنای الگوهای مشاوره بومی و فرهنگی نیز همت گمارند.
منابع فارسی :
– قرآن کریم،ترجمه الهی قمشه ای
-استوارت،ویلیام.(۲۰۰۵).دایره المعارف مشاوره ،ترجمه ی شکوه نوابی نژاد و همکاران(۱۳۸۶).تهران:نشر علم.
– استورا. (بی تا) . تنیدگی یا استرس. ترجمه پریرخ دادستان.(۱۳۸۵ ). تهران : انتشارات رشد .
– افقه، سوسن. (۱۳۸۷).بک پیشگام شناخت درمانی. تهران : نشر دانژه .
– برک، لورا. (بی تا) . روان شناسی رشد (جلد دوم) . ترجمه یحیی سید محمدی.(۱۳۸۳). تهران : نشر ارسباران.
– باهر، حسین . (۱۳۸۷) . رفتار شناسی نفوذ موثر. ماهنامه علمی – تخصصی انجمن روابط عمومی . تهران شماره ۶ تیر و مرداد ۱۳۸۷٫
– پروچاسکا، جیمز، او و نورکراس، جان، سی.(۱۹۹۹) . نظریه های روان درمانی( ویراست چهارم). ترجمه یحیی سید محمدی. (۱۳۸۱). تهران : انتشارات ارسباران.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

 

 

• . Démence. ↑

 

• ۶ . نقل از مرسی بک، پیشین ، ص۳۶۶٫ ↑

 

• . Jean, Henri et Léon Mazeaud, op.cit.N▫ ۲۰۳٫ ↑

 

• . Ibid. ↑

 

• ۳ . انور سلطان، پیشین، ص۱۶۹٫ ↑

 

• . Jacques Ghestin, op.cit. p. 567, N° ۵۶۷٫ ↑

 

• . Ibid. ↑

 

• Cf . Pau 24 mai 1983 , Rev . trim. dr . civ. 1984, 708 . obs Mestre ) ;
  به نقل از همان منبع . ↑

 

• . Ibid ; Christian Larroumet, Droit Civil ,Les Obligation , Le Contrat (Paris : Economica , 1990 , 2e édition ) T3, p326 , N° ۳۷۱ . ↑

 

• . Ibid. ↑

 

• ۵ . ژوسران، حقوق مدنی ج۲، ش۸۸، نقل از عبدالرزاق احمد سنهوری، الوسیط ،ج ۱ ، پاورقی ص۳۵۳٫ ↑

 

• . Jacques Ghestin, op. cit. p. 562, Nº ۵۷۹٫
  ۲ . Ibid . ↑

 

• ۳ . Ibid . ↑

 

• ↑

 

• ۴٫ یک اقدام قضایی (در مارس ۱۹۶۹ که به موجب جریانی که شرکتهای کوچک و متوسط به راه انداخت) مبنای تصویب قانونی شد که پس ازآن در اصلاح مهمی به قانون دوازدهم جولای ۱۹۶۶ منتهی شد. این قانون در مورد بیمه ناشی از مشاغل مستقل کشاورزان است. یا حکم دادگاه نانتس (nantes) در ششم ژانویه ۱۹۵۶ که شبیه مورد قبل است : به نقل از همان . ↑

 

• ۵٫ قراردادی که توسط نماینده مالکان بر اساس تهدید ی توسط هزاران کارگر در محلی دربسته امضا شد، به استناد مواد ۱۱۱۱ ق.م. فرانسه و مواد مربوطه بعدی آن باطل اعلام شد :
  V.cass. soc, 3 octobre 1973, Bull, civ. V, N▫ ۵۴۱, P, 496: Jacques Ghestin, op. cit. p 562, Nº ۵۷۹٫ ↑

 

• ۱ . اما غالباً در مورد وضعیت اخراج مزدبگیران قضات به نفع آنان رای نداده اند؛ از این قبیل است رأی شعبه ی اجتماعی دیوانعالی کشور در ژوئن ۱۹۸۳ بر عدم اکراه در مورد کارمندی که مدعی شد کارفرما در پایان دوره آزمایشی، او را مجبور به شرایطی کرده یا این که او را اخراج می کند، (تهدید اخلاقی) در حالی که کارفرما از طریق اعلامیه موقعیت کاری را تضمین کرده بود : به نقل از همان . ↑

 

• François Terré , Phippe Simler. op.cit. Nº ۲۴۰٫ ↑

 

• . François Terré, Phippe Simler, op.cit. Nº ۲۳۷٫ ↑

 

• . Jacques Ghestin, op.cit. p. 563. Nº ۵۸۰٫ ↑

 

• .Ibid. ↑

 

• . Ibid. ↑

 

• . Jacques Ghestin, op.cit. p. 564-565, Nº ۵۸۱٫ ↑

 

• . Jean, Henri et Léon Mazeaud, op.cit .Nº ۲۰۷٫ ↑

 

• .Violenc physique. ↑

 

• Violence morale. ↑

 

• ۴٫ در حقوق اسلام این مورد «اجبار» یا «الجاء» نامیده شده است. ↑

 

• ۱ . انور سلطان، پیشین، ص۱۶۹٫ ↑

 

• ۲ . همانجا. ↑

 

• ۳ . تقلید از حقوق رم. ↑

 

• ۴ . برای آشنایی بیشتر با این نظر ر.ک.: عبدالرزاق احمد سنهوری، نظریه العقد، ص۴۲۵٫ ↑

 

 

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.

 

 

 

 

• ۵٫ همان طور که در حقوق فرانسه چنین است : چون در ماده ۱۱۰۹ ق.م. واژه extorqué (به معنی به زور و تهدید گرفتن است که حکایت از اکراه انسان دارد) به کار گرفته شده بود. ↑

 

• ۶٫ عبدالرزاق احمد سنهوری، الوسیط، ج۱، ص۳۵۳٫ ↑

 

• ۱ . همان، صص۳۵۴ – ۳۵۵٫ ↑

 

• ۲ . همانجا. ↑

 

• .۳ . عبدالرزاق احمد سنهوری، نظریه العقد، ص۴۲۱؛ حامی بهجت بدوی، نظریه الالتزام (مصر: دارالکیت، ۱۹۳۶)، ش۸۹؛ احمد حشمت ابو ستیت، نظریه الالتزام فی القانون المدنی الجدید (مصر: عبد وهبه، [بی تا ] ) ش۱۸۷٫ ↑

 

• ۴ . عبدالرزاق احمد سنهوری، الوسیط، ج۱، ص۳۸۵٫ ↑

 

• ۱ . ابیجعفر محمدبنالحسن طوسی، ( شیخ طوسی ) المبسوط( [بی جا] : المکتبه الرضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، ۱۳۸۷) ج۵، ص۵۱؛ محمد باقرالسبزواری، (محقق سبزواری) کفایه الاحکام (اصفهان: مدرسه صدر رضویه،[ بی تا] ) ص۱۹۸٫ ↑

 

• ۲ . محمدحسین نائینی، پیشین، ص۳۸۵ . ↑

 

• ۳٫ ابوالقاسم خویی، پیشین، ص۲۹۶٫ ↑

 

• ۱٫ همانجا. ↑

 

• ۲٫ همانجا ↑

 

• ۳ .همانجا. ↑

 

• ۱٫ ابوالقاسم خویی، پیشین، ص۲۹۸٫ ↑

 

• ۲٫ همانجا. ↑

 

• ۳٫ محمدحسین نائینی، پیشین، ص۳۸۵٫ ↑

 

• ۴ .همانجا. ↑

 

• ۱٫ مرتضی انصاری، پیشین، ص۱۱۹٫ ↑

 

• ۲٫ محمد کاظم طباطبایی یزدی، پیشین، ص۱۲۲٫ ↑

 

• ۳٫ محمدحسین نائینی، پیشین، ص۳۸۵٫ ↑

 

• ۴ . ابوالقاسم خویی، پیشین، ص۲۹۹٫ ↑

 

• ۵ .محمد جعفر جعفری لنگرودی، دائره المعارف حقوق مدنی و تجارت، ج۱، ص۵۶۸٫ ↑

 

: روابطی که در فصول پیشین به آنها اشاره شد کارکرد الگوی داده-ستانده در خصوص ضرایب فزاینده تولید، ضرایب مستقیم عوامل کارو سرمایه و درآمد مختلط آشکار می کند. در این فصل ابتدا سهم واردات و صادرات هر گروه محصولات مورد بررسی قرار می گیرد. سپس در بخش دوم ضرایب مستقیم و غیرمستقیم عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط مورد توجه قرار می گیرد. در آخرین بخش نیز به شرح محتوای سه عامل یاد شده پرداخته می شود. با کمک نتایج این بخش می توان نظریه های تحقیق را بررسی کرد. ۴-۱- محاسبه سهم صادرات و واردات هر گروه محصولات با توجه به طبقه بندی صورت گرفته و تقسیم بندی گروه محصولات، در جدول ۴-۱ می­توان سهم ستانده کل هر گروه از محصولات را به تفکیک مشاهده نمود. (اعداد در تمامی جداول بر حسب میلیون ریال است) جدول۴-۱: ستانده هر گروه محصولات و سهم آن از کل ستانده در سال ۱۳۸۰ گروه محصولات ستانده سهم ازستانده کل محصولاتی با منشأ منبع طبیعی تجدیدپذیر ۲۰۱۴۲۵۲۱۶ ۰/۱۷ محصولاتی با منشأ منبع طبیعی تجدیدناپذیر ۱۸۹۸۳۶۱۳۲ ۰/۱۶ سایر محصولات ۷۶۸۰۷۵۷۰۳ ۰/۶۷ جمع کل ۱۱۵۹۳۳۷۰۵۱ ۱ مأخذ: محاسبات محقق با کمک جدول داده- ستانده (اعداد برحسب میلیون ریال است) همانطور که مشاهده می شود سهم ستانده گروه محصولات با منشأتجدیدپذیر از کل ستانده سال ۱۳۸۰، تنها ۱۷ درصد و سهم ستانده گروه محصولات تجدیدناپذیر از ستانده کل ۱۶ درصد است. این سهم برای گروه سایر محصولات بعنوان نهاده تولیدی ۶۷ درصد است. برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت ۴۰y.ir مراجعه نمایید. در جدول ۴-۱ ستون اول، ارزش صادرات محصولات و خدمات در هر گروه و ستون دوم درصد صادرات هرگروه از محصولات و خدمات را نسبت به کل صادرات نشان می دهد. ستون سوم و چهارم نیز این نسبت ها را برای واردات نشان می دهد. جدول۴-۲: ارزش صادرات و واردات محصولات و خدمات در سه گروه محصولات نوع محصولات ارزش صادرات محصولات و خدمات درصدصادرات هر گروه به کل صادرات ارزش واردات محصولات و خدمات درصد واردات هر گروه به کل واردات محصولاتی با منشأ منبع طبیعی تجدیدپذیر ۹۲۸۰۹۴۶ ۰/۰۶ ۲۰۷۵۶۲۷۱ ۰/۱۶ محصولاتی با منشأ منبع طبیعی تجدیدپذیر ۱۱۳۶۵۵۷۵۲ ۰/۷۴ ۲۰۷۷۷۰۶۱ ۰/۱۶ سایر محصولات ۳۳۵۷۴۰۲۳ ۰/۲۲ ۸۴۹۴۲۲۸۴ ۰/۶۸ مأخذ: محاسبات محقق با کمک جدول داده- ستانده(اعداد برحسب میلیون ریال است) مقایسه جداول ۴-۱ و ۴-۲ نشان می دهد که محصولات گروه اول به لحاظ ارزش تولید، ۱۷ درصد ارزش تولید کل اقتصاد را دارند اما سهم صادرات این بخش۶ درصد از کل صادرات را تشکیل می دهد. در گروه دوم محصولات که منابع طبیعی تجدیدناپذیر را تشکیل می دهند با اینکه سهم آنها از ستانده تنها ۱۶% است اما سهم صادرات آنها ۷۴% کل صادرات کشور است. این مقایسه نشان ازحجم عظیم صادرات در این بخش را دارد. باتوجه به ماهیت منابع تجدیدناپذیر و عدم توانایی طبیعت درتولید مجدد این نوع منابع، این ارقام نشان از فشار بر منابع داخلی این گروه محصولات دارد. عکس مرتبط با اقتصاد در مرحله بعد، جمع ارزش پرداختی به هریک از عوامل را که بعنوان متغیر جایگزین از هر عامل استفاده کرده ایم برای هر سه گروه مشخص شده است. همانطور که ذکر شد سطر جبران خدمات کارکنان نماینده نیروی کار، مازاد عملیاتی ناخالص به علت درآمد مختلط نماینده سرمایه و درآمد مختلط(درآمد نیروی کار بدون کارمزد) نیز که بعنوان عامل سوم در کنار این دو عامل قرار می گیرد. همانطور که در جدول ۴-۳ مشاهده می شود در گروه محصولاتی با منابع طبیعی تجدیدپذیر مانند گروه محصولاتی کشاورزی سهم عامل درآمد مختلط از سایر عوامل بیشتر است و این نشان دهنده این است که در این بخش خویش فرماها و کارکنان فامیلی نقش مهم تری نسبت به سرمایه ویا عامل کار(غیر خویش فرماها) دارند زیرا از کل نیروی کاری که بدون مزد و حقوق هستند قسمت اعظم آن به گروه محصولاتی اول اختصاص داده شده است. باتوجه به بافت سنتی تولید محصولاتی با منشأطبیعی تجدیدپذیر مانندکشاورزی و استفاده کمتر از عامل سرمایه بنظر می رسد این ارقام قابل قبول است. جدول۴-۳- محاسبه سهم عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط نوع محصولات عامل کار درصد سهم از کل نیروی کار عامل سرمایه درصدسهم از کل سرمایه عامل درآمد مختلط درصدسهم ازکل درآمد مختلط محصولاتی با منشأ منبع طبیعی تجدیدپذیر ۶۰۶۴۵۵۸ %۴ ۳۰۴۲۵۴۸۶ %۱۰ ۶۱۴۷۰۶۹۱ %۳۵ محصولاتی با منشأ منبع طبیعی تجدیدناپذیر ۹۲۹۷۷۲۷ %۶ ۱۵۹۰۷۸۱۲۳ %۵۱ ۱۲۹۹۷۸۳ %۱ سایر محصولات ۱۳۳۳۴۷۷۰۸ %۹۰ ۱۲۲۸۹۵۵۶۰ %۳۹ ۱۱۴۸۷۶۵۹۵ %۶۴ مأخذ: یافته های تحقیق(اعداد برحسب میلیون ریال است) همچنین سهم سرمایه در گروه محصولاتی با منشأطبیعی تجدیدناپذیر ۵۱% است و این نسبت در مقایسه با سایر گروه محصولات بیشتر است. نکته قابل توجه این است که این سرمایه شامل سرمایه فیزیکی و تجهیزات و ماشین آلات نیست و قسمت عمده آن اجاره زمین را شامل می شود. همین نسبت برای گروه محصولاتی اول،۱۰% است یعنی ازکل سرمایه بکار رقته در اقتصاد ایران تنها ۱۰ % آن به تولید برای گروه محصولات با منشأتجدیدپذیر اختصاص داده شده است. اماچنانچه کشور بخواهد در تولیدات کشاورزی و باغداری به تولید انبوه دست یابد و نیاز وارداتی خود را به حداقل برساند باید با کمک تکنولوژی های نوین و استفاده از تجهیزات و ماشین آلات در نتیجه میزان سرمایه به کاربیشتر، مبادرت به تولید کند و لذا نیاز است که سهم سرمایه در تولید بیشتر باشد. ۴-۲- ضراب مستقیم و غیرمستقیم عوامل تولیدی محاسبه ضرایب مستقیم و غیرمستقیم تصویر متفاوتی از عامل بری در این سه گروه محصولات را نشان می دهد. لذا به منظور محاسبه میزان عوامل تولید بکار رفته در هر گروه محصولات، همانطور که ذکر شد از سطر جبران­خدمات برای محاسبه ضرایب مستقیم و غیرمستقیم نیروی کار، سطر مازاد عملیاتی برای ضرایب سرمایه و درآمد مختلط برای ضریب درآمد مختلط استفاده می شود. جدولA2 ضمیمه ضرایب هر سه عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط را مشخص کرده است. به منظور سادگی و اختصار، تجمیع این ضرایب در جدول ۴-۴ برحسب سه گروه محصولات نشان داده شده است. جدول مذکور دارای سه ستون است که درآن هر گروه محصولاتمشخص شده است. سطرهای جدول، ضرایب مستقیم یا شدت عامل بری مستقیم و همچنین ضرایب غیرمستقیم هر عامل را به تفکیک نشان می دهد. جدول۴-۴- محاسبه ضرایب مستقیم وغیر مستقیم عوامل کار، سرمایه و درآمد مختلط به تفکیک سه گروه محصولات محصولاتی با منشأ منبع طبیعی تجدیدپذیر محصولاتی با منشأ منبع طبیعی تجدیدناپذیر سایر محصولات ضرایب مستقیم نیروی کار ۱/۳۵ ۲/۷۹ ۲۰/۵۰ ضرایب مستقیم و غیرمستقیم نیروی کار ۲/۸۰ ۴/۲۸ ۲۵/۸۴ ضرایب مستقیم سرمایه ۴/۰۱ ۹/۸۱ ۱۷/۴۶ ضرایب مستقیم و غیرمستقیم سرمایه ۷/۹۹ ۱۵/۷۹ ۲۷/۲۷ ضرایب مستقیم درآمد مختلط ۵/۷۳ ۰/۵۸ ۷/۹۸ ضرایب مستقیم و غیرمستقیم درآمد مختلط ۱۱/۶۵ ۲/۴۷ ۱۴/۸۸ مأخذ: یافته های تحقیق این جدول نشان می دهد که بعنوان نمونه، در گروه محصولاتی با منابع تجدیدپذیر به ازای افزایش ارزش هرصدمیلیون ریال تولید در سال ۱۳۸۰ نیاز به ۱۳۵ واحد عامل نیروی کار، ۴۰۱ واحد سرمایه و۵۷۳ واحد درآمد مختلط برای تولید خود دارند. نیاز مستقیم وغیرمستقیم این گروه محصولات به عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط به ازای افزایش هر صد ریال تولید به ترتیب ۲۸۰، ۷۹۹ و ۵۷۳ واحد است. ۴-۳- محاسبه محتوای عاملی تجارت با توجه به اهمیت سه عامل تولیدی ذکر شده درتولید محصولات مورد نظر در این پژوهش، محتوای عاملی صادرات و واردات در این سه گروه محصولات مشخص کرده است. این اعداد با کمک روابط ۹ و ۱۱در فصل پیشین محاسبه شده است. جدول ۵-۴ حاوی شش ستون است که به شرح زیر می باشد. ستون اول محتوای واردات عامل سرمایه رادر گروه محصولاتی تجدید پذیر نشان می دهد. ستون دوم محتوای صادرات عامل سرمایه را در این گروه محصولات به تفصیل نشان می دهد. درستون های سوم و چهارم نیز محتوای صادرات و واردات عامل نیروی کار را در گروه محصولاتی تجدیدپذیر مشاهده می کنیم. ستون پنجم و ششم نیزاین میزان را برای عامل درآمد مختلط نشان می دهد. در هر سه جدول ۵-۴ و ۶-۴ و ۷-۴ چنانچه محتوای واردات بزرگتر از محتوای صادرات باشد این بدین معنی است که کشور دراین گروه محصولات واردکننده عامل مورد نظر است و محتوای عاملی منفی داریم. بطور مثال در گروه محصولات ها با منشا تجدیدناپذیر محتوای صادرات سرمایه در نفت بزرگتر از محتوای واردات آن است لذا ایران وارد کننده خالص سرمایه در این محصول است. جدول۴-۵-محاسبه محتوای عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط برای گروه محصولاتی تجدیدپذیر گروه محصولاتی تجدیدپذیر محتوای واردات سرمایه محتوای صادرات سرمایه محتوای واردات نیروی کار محتوای صادرات نیروی کار محتوای واردات درآمد مختلط محتوای صادرات درآمد مختلط گندم ۳۳۴۹۸۰ ۱۰۰۲۳ ۶۹۲۵۷ ۲۰۷۲ ۴۶۰۲۰۰۸ ۱۳۷۷۰۰ شلتوک و برنج ۵۲۱۰۶ ۱۳۳۳ ۱۱۰۲۹ ۲۸۲ ۶۶۹۱۲۹ ۱۷۱۱۸ چغندر قند و نیشکر ۷۵۴۸ ۱۴۸۲ ۱۵۴۷ ۳۰۴ ۱۰۳۶۹۱ ۲۰۳۶۵ سایر نباتات صنعتی ۹۰۰۵۳ ۱۸۲۶۳ ۵۲۴۸۴ ۱۰۶۴۴ ۱۰۳۲۳۸۷ ۲۰۹۳۶۸ سایر محصولات حاصل از زراعت ۱۲۲۵۸۲ ۳۰۶۶۰ ۲۵۱۶۶ ۶۲۹۵ ۱۶۶۶۶۶۵ ۴۱۶۸۶۷ محصولات باغداری ۲۱۹۰۲ ۱۹۷۴۴۳ ۸۴۴ ۷۶۰۷ ۳۱۱۷۱۰ ۲۸۱۰۰۴۶ گاو و گاو میش، گوسفند، بز و سایر حیوانات زنده بجز ماکیان ۲۳۳۹۲۶ ۴۸۲۱۶ ۱۲۳۴۱ ۲۵۴۴ ۳۰۶۵۹۵ ۶۳۱۹۵ مرغ، جوجه و سایر ماکیان زنده ۲۷۰۱۶۵ ۵۷۴۰۶ ۳۴۶۲۲ ۷۳۵۷ ۲۱۰۰۰ ۴۴۶۲ محصولات دامی و طیور ۲۹۴۴۴۹ ۱۵۳۰۸۵ ۲۶۵۹۷ ۱۳۸۲۸ ۲۱۲۷۸۱ ۱۱۰۶۲۵ عسل، پیله تر، تخم نوغان و سایر تولیدات زنبور عسل وکرم ابریشم ۷۱۳ ۲۸۲۵ ۱۱۸ ۴۶۷ ۱۷۷۹ ۷۰۵۱ محصولات جنگلداری و قطع اشجار ۱۰۷۳۲۷ ۲۵۰۹۲ ۱۲۶۵۳۹ ۲۹۵۸۴ ۵۷۰۴۱ ۱۳۳۳۶ ماهی وسایر محصولات ماهیگیری ۸۰۱۵ ۵۳۰۹۲ ۳۶۸۸ ۲۴۴۳۲ ۵۱۶۱ ۳۴۱۸۵ گوشت و محصولات گوشتی ۱۴۵۵۷۴ ۳۳۸۵۴ ۳۴۷۳۷ ۸۰۷۸ ۴۱۷۸۳ ۹۷۱۷ ماهی و سایر آبزیان آماده و محافظت شده از فساد ۱۹۲۴۸ ۳۳۳۱۳ ۴۵۷۷ ۷۹۲۲ ۵۴۷۵ ۹۴۷۷ سبزی ها و میوه های آماده شده و آب آن ها ۷۶۴۷ ۴۰۶۴۶ ۱۸۱۸ ۹۶۶۵ ۲۱۷۵ ۱۱۵۶۰ روغن ها و چربی های گیاهی و حیوانی ۳۳۵۲۲۹ ۳۸۰۷۵ ۱۷۹۶۵۳ ۲۰۴۰۵ ۲۱۹۳ ۲۴۹ محصولات لبنی ۳۵۳۴۲ ۸۹۹۸ ۶۹۰۳ ۱۷۵۸ ۱۸۶۸۶ ۴۷۵۸ آرد ۵۵۴۱۴ ۱۵۲۲۶ ۱۳۱۷۸ ۳۶۲۱ ۱۵۷۶۴ ۴۳۳۱ انواع نان ۲۷۳۱ ۴۲۱۱ ۶۵۰ ۱۰۰۲ ۷۷۸ ۱۱۹۹ انواع بیسکویت و شیرینی ۵۳۴۷ ۳۳۱۹۲ ۱۲۹۸ ۸۰۶۱ ۲۲۹۱ ۱۴۲۲۵ قند وشکر ۲۷۵۵۶۹ ۱۳۷۱۴ ۶۵۵۲۶ ۳۲۶۱ ۸۲۱۶۷ ۴۰۸۹ ماکارونی،رشته فرنگی و محصولات مشابه حاصل از آرد ۲۵۸ ۸۲۷۱ ۶۱ ۱۹۶۷ ۷۳ ۲۳۵۳ چای ۴۳۳۹۷۱ ۶۸۹۶ ۱۰۳۲۰۴ ۱۶۴۰ ۱۲۳۴۵۳ ۱۹۶۲ سایر محصولات غذائی ۲۴۳۱۸۴ ۲۳۵۱۶ ۶۰۸۱۷ ۵۸۸۱ ۶۶۴۷۳ ۶۴۲۸ محصولات از توتون و تنباکو ۹۷۱۴۹ ۱۴۵ ۲۴۵۶۲۹ ۳۶۶ ۰ ۰ مأخذ: یافته های تحقیق(اعداد برحسب میلیون ریال است) جدول ۶-۴ نیز با کمک رابطه۹ و رابطه ۱۱ محتوای واردات و صادرات گروه محصولاتی منابع طبیعی تجدیدناپذیر را محاسبه کرده است. مانند جدول ۵-۴ نیز این جدول حاوی ۶ ستون است که محتوای تجاری هر سه عامل را به تفکیک نشان می دهد. جدول۴-۶-محاسبه محتوای عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط برای گروه محصولاتی تجدیدناپذیر گروه محصولاتی تجدیدناپذیر محتوای واردات سرمایه محتوای صادرات سرمایه محتوای واردات نیروی کار محتوای صادرات نیروی کار محتوای واردات درآمد مختلط محتوای صادرات درآمد مختلط ذغال سنگ و لینیت، زغال سنگ نارس ۱۰۲۹۶۱ ۱۱۸۸۸ ۱۴۹۱۵۲ ۱۷۲۲۱ ۰ ۰ نفت خام ۳۴۴۲۲۶۸ ۶۲۳۱۹۳۴۳ ۷۳۸۱۸ ۱۳۳۶۴۱۹ ۰ ۰ گاز طبیعی ۱۲۴۶۰۰ ۱۱۸۲۶۵ ۲۶۷۲ ۲۵۳۶ ۰ ۰ سنگ آهن و کنسانتره های آن ۴۴۱۲۶۷ ۴۵۹۱۹ ۵۹۹۸۲ ۶۲۴۲ ۰ ۰ سنگ مس و کنسانتره های آن ۴۱۷۷۵۴ ۱۱۵۹۹۶ ۳۷۳۴۹ ۱۰۳۷۱ ۰ ۰ سنگ، ماسه و خاک رس ۴۷۳۲۶ ۴۰۰۶۷ ۲۶۱۱۸ ۲۲۱۱۲ ۷۹۴۹ ۶۷۳۰ سایر کانی ها ۱۳۴۴۹۳ ۹۱۲۶۷ ۸۲۰۱۱ ۵۵۶۵۳ ۴ ۳ بنزین ۲۲۰۶۹۴۴ ۱۳۳۸۵۶ ۳۱۴۵۴۲ ۱۹۰۷۸ ۲۴۶۶ ۱۵۰ نفت سفید ۱۴۴۷۳ ۱۸۱۶۷ ۲۰۲۴ ۲۵۴۱ ۰ ۰ گازوئیل ۷۰۷۱۹ ۶۳۰۰۴ ۹۸۸۹ ۸۸۱۱ ۰ ۰ نفت کوره و سیاه ۱۳۹۱۶۴ ۶۵۷۵۶۰ ۱۹۴۷۳ ۹۲۰۱۲ ۵ ۲۴ گاز مایع ۶۲۹۲۸ ۸۸۲۹۹۶ ۱۴۹۰۰ ۲۰۹۰۷۳ ۶۰۹ ۸۵۴۱ سوخت های نفتی طبقه بندی نشده در جای دیگر ۱۲۵۴۴ ۱۰۱۱۶ ۱۷۵۴ ۱۴۱۵ ۰ ۰ انواع روغن های روانساز و سایرمحصولات کوره های کک سازی، محصولات نفت تصفیه شده، و سوخت هسته ای ۲۱۷۱۱۴ ۱۴۵۷۰۳ ۳۰۴۵۰ ۲۰۴۳۵ ۳۷ ۲۵ مواد شیمیائی اساسی ۱۸۷۳۴۶۷ ۸۲۷۹۶۲ ۳۱۷۴۸۷ ۱۴۰۳۱۱ ۲۲۸۳۹ ۱۰۰۹۴ انواع آجر ۴۲۱۱۲ ۵۳۸۴ ۲۵۵۶۹ ۳۲۶۹ ۵۲۹۱ ۶۷۷ سیمان ۳۷۳۵۳ ۴۸۴۳۷ ۲۲۶۷۹ ۲۹۴۰۹ ۴۶۹۴ ۶۰۸۶ گچ ۴۱۵۶ ۲۱۹۷ ۲۵۲۴ ۱۳۳۴ ۵۲۲ ۲۷۶ آهک ۷۲۷۱ ۴۰۲۲ ۴۳۹۸ ۲۴۳۳ ۹۰۹ ۵۰۳ کالاهای متفرقه طبقه بندی نشده در جای دیگر ۱۶۷۹۵۶ ۴۴۶۴۹ ۴۰۳۴۷ ۱۰۷۲۶ ۳۸۶۸۹ ۱۰۲۸۵ آهن، فولاد و محصولات آن ۱۲۹۵۹۴۲ ۱۶۹۲۲۸ ۸۰۸۵۷۹ ۱۰۵۵۸۷ ۱۵۶۹۹ ۲۰۵۰ فلزات قیمتی کارنشده، نیم ساخته و بشکل پودر ۵۶۳۲ ۱۰۵۴ ۱۳۴۹ ۲۵۳ ۳۲۲۲ ۶۰۳ مس ۲۶۵۲۳ ۹۴۰۰۵ ۳۴۱۴ ۱۲۱۰۱ ۹ ۳۲ آلومینیوم ۵۶۰۲ ۱۷۷۳ ۳۲۴۲۳ ۱۰۲۶۴ ۱۳ ۴ سایر فلزات اساسی ۶۲۷۵۹۸ ۷۰۴۲۳ ۲۳۹۰۱۱ ۲۶۸۱۹ ۱۰۶۳۱ ۱۱۹۳ محصولات فلزی سازه ای، انواع مخزن و منبع فلزی، ژنراتورهای بخار و قطعات مربوط به آنها ۱۶۴۹۳۳ ۹۸۳۴ ۱۱۴۳۴۲ ۶۸۱۷ ۹۱۷۱۹ ۵۴۶۹ محصولات فلزی خانگی ۱۲۳۷۶۹ ۱۰۷۳۹ ۸۷۵۷۴ ۷۵۹۹ ۷۲۸۰۹ ۶۳۱۷ سایر محصولات فلزی ساخته شده بجز ماشین آلات و تجهیزات ۲۳۹۴۵۶ ۵۹۴۰۹ ۱۶۰۲۲۰ ۳۹۷۵۰ ۱۲۹۱۷۹ ۳۲۰۴۹ مأخذ: یافته های تحقیق(اعداد برحسب میلیون ریال است) جدول ۴-۷ محتوای عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط را برای گروه سایر محصولات نشان می دهد. جدول۴-۷-محاسبه محتوای عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط برای گروه سایر محصولات سایر گروه محصولات محتوای واردات سرمایه محتوای صادرات سرمایه محتوای واردات نیروی کار محتوای صادرات نیروی کار محتوای واردات درآمد مختلط محتوای صادرات درآمد مختلط برق و خدمات مربوط ۳۴۶۶۹۱ ۱۳۳۸۰۶ ۲۳۴۷۷۱ ۹۰۶۱۱ ۱۵۰ ۵۸ آب و خدمات مربوط ۲۶۵۵۲ ۱۳۳۸۴ ۱۲۸۱۳۶ ۶۴۵۸۷ ۲۸۵۰ ۱۴۳۷ توزیع گاز طبیعی و خدمات مربوط ۱۹۶۷۵۵ ۷۷۱۹۹ ۱۲۷۵۹۱ ۵۰۰۶۲ ۰ ۰ انواع نوشابه ۹۳۰۶ ۸۳۲۷ ۲۲۰۶ ۱۹۷۴ ۲۶۱۴ ۲۳۳۹ انواع نخ و پارچه ۱۶۶۷۶۵ ۴۹۸۶۰ ۳۸۱۴۶۳ ۱۱۴۰۵۰ ۱۴۵۱۹۹ ۴۳۴۱۲ قالی، قالیچه وسایر انواع کفپوش منسوج ۷۶۹ ۱۵۲۹۹۹ ۱۶۶۶ ۳۳۱۴۳۷ ۶۳۲ ۱۲۵۷۳۱ سایر منسوجات غیر از پوشاک و قالی و قالیچه ۳۹۵۱۶ ۱۲۸۵۸ ۸۱۰۵۰ ۲۶۳۷۱ ۳۱۹۵۰ ۱۰۳۹۶ انواع پوشاک ۵۹۱۳۹۷ ۷۴۷۵۲ ۶۶۰۷۲۲ ۸۳۵۱۴ ۵۵۸۳۳۲ ۷۰۵۷۲ انواع کفش و اجزای آن ۲۳۲۴۹۹ ۵۱۴۱۶ ۲۷۷۷۰۹ ۶۱۴۱۵ ۶۰۵۸۶ ۱۳۳۹۸ چرم و پوست و سایر محصولات چرمی و پوستی ۳۸۶۶۹ ۲۴۳۴۷ ۴۷۷۹۰ ۳۰۰۹۱ ۱۰۵۱۳ ۶۶۲۰ محصولات ساخته شده از چوب، چوب پنبه، نی و مواد حصیر بافی ۵۸۲۵۵ ۱۴۰۹۴ ۶۳۳۰۰ ۱۵۳۱۵ ۵۳۷۵۹ ۱۳۰۰۷ خمیر کاغذ، کاغذ ومحصولات کاغذی، اوراق چاپی و کالاهای مربوط ۴۰۴۷۴۷ ۳۴۵۷۶ ۴۹۳۴۴۴ ۴۲۱۵۳ ۷۱۱۲۳ ۶۰۷۶ انواع کود و آفت کش ۱۰۳۴۸۰۰ ۱۹۶۸۶۴ ۱۶۴۱۵۵ ۳۱۲۲۹ ۱۱۱۵۸۸ ۲۱۲۲۹ مواد پلاستیکی و کائو چوئی اساسی ۵۹۶۵۱۳ ۵۰۹۷۴۱ ۱۰۳۰۸۱ ۸۸۰۸۶ ۷۸۴۴ ۶۷۰۳ انواع رنگ و جلادهنده ها ۳۴۳۰۵۱ ۱۶۷۶۲۸ ۵۷۴۹۷ ۲۸۰۹۵ ۳۹۵۷ ۱۹۳۳ محصولات داروئی ۱۵۳۱۳۸۷ ۸۶۰۷۸ ۲۵۷۶۰۳ ۱۴۴۸۰ ۱۷۸۷۶ ۱۰۰۵ صابون و فرآورده های تمیز کننده، انواع عطر و فرآورده های آرایشی ۵۹۴۶۰۸ ۱۰۱۲۸۲ ۹۹۷۳۲ ۱۶۹۸۸ ۶۹۱۶ ۱۱۷۸ محصولات شیمیائی طبقه بندی نشده در جای دیگر ۶۳۰۴۳۹ ۱۰۵۰۹۴ ۱۰۵۱۶۶ ۱۷۵۳۱ ۱۱۰۵۷ ۱۸۴۳ الیاف مصنوعی ۳۶۱۵۸۷ ۱۳۲۴۰۸ ۲۴۰۹۸۶ ۸۸۲۴۵ ۷۷۵۸۴ ۲۸۴۱۰ محصولات لاستیکی و پلاستیکی ۲۲۵۲۷۵ ۷۸۹۲۴ ۲۶۱۰۹۶ ۹۱۴۷۴ ۱۵۷۶۲ ۵۵۲۲ شیشه و محصولات شیشه ای ۷۸۰۴۹ ۱۹۱۵۲ ۷۳۸۶۲ ۱۸۱۲۵ ۴۲۹۰ ۱۰۵۳ انواع کاشی وسرامیک ۲۶۹۱۰ ۱۹۸۴۵ ۱۶۳۳۹ ۱۲۰۴۹ ۳۳۸۱ ۲۴۹۴ سایر محصولات غیر فلزی طبقه بندی نشده در جای دیگر و ساختمان های پیش ساخته ۹۱۵۱۸ ۸۱۶۵۵ ۵۵۷۲۲ ۴۹۷۱۷ ۱۱۵۲۶ ۱۰۲۸۴ مبلمان ۵۶۰۸ ۱۱۲۴۸ ۴۳۵۴ ۸۷۳۲ ۲۸۷۶ ۵۷۶۸ جواهر آلات و کالاهای مربوط به آن ۵۹۸۶ ۲۱۷۶ ۱۰۸۸ ۳۹۶ ۳۸۳۷ ۱۳۹۵ ماشین آلات با کاربرد عام ۹۲۸۴۶۱ ۱۳۸۱۹ ۹۲۶۵۱۰ ۱۳۷۹۰ ۸۱۹۹۸ ۱۲۲۰ ماشین آلات کشاورزی و قطعات مربوط ۳۲۱۲۰ ۳۰۵۰ ۸۶۷۳ ۸۲۴ ۲۵۰۱ ۲۳۷ وسایل خانگی و قطعات مربوط ۵۱۷۸۰ ۱۵۴۳۶ ۲۵۹۸۶ ۷۷۴۷ ۲۸۰۳ ۸۳۶ سایر ماشین آلات و تجهیزات با کاربرد خاص ۲۲۶۵۹۲۰ ۲۲۱۷۹ ۵۹۱۷۷۵ ۵۷۹۲ ۱۶۷۴۷۲ ۱۶۳۹ ماشین آلات دفتری، حسابداری و محاسباتی ۳۲۳۴۹۱ ۶۸۰ ۱۲۲۵۸۰ ۲۵۸ ۲۲۰۶۰۷ ۴۶۴ ماشین آلات و دستگاه های الکتریکی ۶۶۵۹۸۴ ۴۰۱۴۸ ۴۱۴۷۸۸ ۲۵۰۰۵ ۸۰۳۲۶ ۴۸۴۲ تجهیزات و دستگاه های مربوط به رادیو و تلویزیون و مخابرات ۳۳۷۷۴۸ ۴۹۱۲ ۳۲۸۶۱۲ ۴۷۷۹ ۴۸۶۳ ۷۱ تجهیزات پزشکی و جراحی و وسائل ارتوپدی ۱۵۹۴۹۹ ۱۸۵۷ ۱۶۹۴۵۴ ۱۹۷۲ ۵۷۴۱۳ ۶۶۸ ابزارهای اپتیکی و ابزار دقیق، ساعت های مچی و انواع دیگر ساعت ۲۰۲۱۴۳ ۱۴۱۲ ۱۲۲۴۸۸ ۸۵۵ ۴۳۲۹ ۳۰ وسایل نقلیه موتوری، تریلرها و نیم تریلرها ۱۰۵۸۰۲ ۳۹۶۲۸ ۳۲۵۶۱ ۱۲۱۹۶ ۳۱۴۵ ۱۱۷۸ قطعات و لوازم الحاقی وسایل نقلیه موتوری ۱۰۵۳۶۴۱ ۲۹۲۹۲ ۳۷۶۳۷۰ ۱۰۴۶۳ ۵۳۱۲۵ ۱۴۷۷ وسایل و تجهیزات حمل ونقل آبی، هوائی، ریلی و قطعات الحاقی آن ها ۱۴۴۰۶۳ ۹۱۵۷ ۱۴۱۶۷۵ ۹۰۰۵ ۵۱۳۹ ۳۲۷ سایر تجهیزات حمل ونقل و قطعات آن ها ۷۰۸۲۷ ۲۹۹۵ ۷۱۴۱۳ ۳۰۲۰ ۲۰۰۷ ۸۵ ساختمان های مسکونی ۲۹۹۴ ۱۷۰۴ ۲۱۸۷ ۱۲۴۵ ۱۳۰ ۷۴ سایر ساختمان ها ۶۰۳۰۶ ۳۶۵۰۱ ۶۰۵۳۶ ۳۶۶۴۱ ۴۰۴۱ ۲۴۴۶ خدمات عمده فروشی و خرده فروشی ۱۶۸۲۷۰۱ ۱۱۸۱۲۲۴ ۵۶۵۹۲۰ ۳۹۷۲۶۵ ۴۷۳۶۷۵۲ ۳۳۲۵۱۱۱ خدمات اقامتگاه های عمومی ۱۱۷۴۸۵ ۹۳۹۹۳ ۱۵۲۳۶۳ ۱۲۱۸۹۷ ۲۲۳۲۸ ۱۷۸۶۳ خدمات محل های صرف غذا ونوشیدنی ۱۲۰۲۴۵ ۶۱۴۳۴ ۸۶۴۴۵ ۴۴۱۶۶ ۱۲۶۵۱۳ ۶۴۶۳۷ خدمات حمل ونقل مسافر با راه آهن -۱۳۶۸ -۹۵۸ ۲۸۳۹ ۱۹۸۸ ۱۶۵۰ ۱۱۵۶ خدمات حمل ونقل بار با راه آهن -۱۴۸۵۳۷ -۱۲۷۳۷۷ ۱۶۰۹۳۰ ۱۳۸۰۰۵ ۰ ۰ خدمات حمل ونقل جاده ای مسافر ۲۹۰۲۸ ۲۳۶۹۸ ۳۸۹۴۶ ۳۱۷۹۵ ۸۵۵۱۰ ۶۹۸۰۹ خدمات حمل ونقل جاده ای بار ۳۹۴۰۹۶ ۲۵۸۲۰۰ ۳۷۳۸۵۶ ۲۴۴۹۳۸ ۱۹۶۱۴۹۶ ۱۲۸۵۱۱۱ خدمات حمل ونقل ار طریق خطوط لوله ۵۱۸ ۴۰۲۰ ۹۸۳۴ ۷۶۳۹۷ ۰ ۰ خدمات حمل ونقل آبی ۴۱۰۹۸۵ ۴۹۱۸۶۸ ۳۴۲۲۷۱ ۴۰۹۶۳۰ ۶۳۷۳۶ ۷۶۲۷۹ خدمات حمل ونقل هوائی -۲۹۴۸۱ -۲۱۸۴۷ ۸۴۲۳۷ ۶۲۴۲۳ ۰ ۰ خدمات پشتیبانی و کمکی حمل ونقل ۲۲۲۱۱۲ ۱۹۰۴۳۱ ۱۵۲۹۳۱ ۱۳۱۱۱۸ ۴۶۷۵۴ ۴۰۰۸۵ خدمات پست و مخابرات ۱۶۸۱۷۹ ۱۰۲۰۴۵ ۲۰۳۲۱۱ ۱۲۳۳۰۱ ۴۹۵۳ ۳۰۰۵ خدمات بانکداری ۹۵۱۷۷ ۱۰۱۲۱۲ ۶۸۰۳۴۸ ۷۲۳۴۸۴ ۰ ۰ سایر واسطه گری های مالی و فعالیت های جنبی آن ها ۱۴۲۵۶۴ ۹۹۴۷۱ ۲۷۲۴۱ ۱۹۰۰۷ ۲۱۷۴۱ ۱۵۱۶۹ خدمات بیمه ۱۶۳۰۳۰ ۶۸۴۲۵ ۴۰۱۰۲ ۱۶۸۳۱ ۰ ۰ خدمات اجاره واحدهای مسکونی شخصی ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ خدمات واحدهای مسکونی اجاری ۵۲۱ ۴۴۹۷ ۳ ۲۵ ۱۹۳۷ ۱۶۷۲۹ خدمات واحدهای غیر مسکونی اجاری ۱۲۶۸۷۳ ۵۸۶۸۷ ۸۷۲۷۲ ۴۰۳۶۹ ۱۳۰۱۹۴ ۶۰۲۲۴ خدمات دلالی املاک و مستغلات ۱۹۲۲ ۹۶۶ ۵۶۲ ۲۸۳ ۳۰۶۲ ۱۵۳۹ خدمات کرایه ماشین آلات و تجهیزات بدون متصدی و کالاهای شخصی وخانگی ۱۸۱۸۱ ۹۹۹۳ ۳۵۴۸۶ ۱۹۵۰۴ ۲۱۸۰۸ ۱۱۹۸۶ خدمات تحقیق وتوسعه ۱۰۸۳۶ ۲۴۷۰ ۸۲۶۸۴ ۱۸۸۴۶ ۱۰۰۴ ۲۲۹ خدمات کامپیوتر و فعالیت های وابسته ۷۷۱۳۸ ۱۵۹۱۰ ۳۹۲۷۷ ۸۱۰۱ ۹۱۱۷۴ ۱۸۸۰۵ خدمات حرفه ای، علمی و فنی بجز خدمات کامپیوتر و تحقیق و توسعه ۴۱۳۶۴۳ ۲۶۹۰۳۶ ۲۶۹۸۱۰ ۱۷۵۴۸۶ ۲۱۸۲۳۲ ۱۴۱۹۴۰ خدمات کشاورزی، شکار، جنگلداری، ماهیگیری و معدن ۳۸۹۳۴۹ ۱۱۱۹۷۳ ۱۴۰۵۹۴ ۴۰۴۳۴ ۲۵۵۶۸۷ ۷۳۵۳۳ خدمات صنعتی ۳۴۹۷۹۹ ۶۸۷۸۵ ۱۸۵۸۹۹ ۳۶۵۵۵ ۲۴۵۸۶۴ ۴۸۳۴۷ خدمات تعمیر ونگهداری ماشین آلات و تجهیزات حمل ونقل ۲۶۳۳۶۰ ۲۰۷۷۴۴ ۱۱۴۶۰۵ ۹۰۴۰۳ ۲۶۷۸۱۵ ۲۱۱۲۵۹ خدمات تعمیر و نگهداری ماشین آلات و تجهیزات بجز حمل ونقل و کامپیوتر ۹۸۰۴۹ ۳۲۹۳۵ ۵۱۸۸۸ ۱۷۴۲۹ ۷۵۴۲۳ ۲۵۳۳۵ خدمات تعمیر و نگهداری سایر کالاها ۷۹۵ ۴۲۶ ۴۳۲ ۲۳۱ ۹۶۹ ۵۱۹ خدمات خبرگزاری ها ۰ ۰ ۵۶۵ ۱۶۴ ۱۰ ۳ خدمات اداری دولت ۰ ۰ ۲۸۹۰ ۲۴۱۷۷ ۰ ۰ خدمات دفاع نظامی و غیر نظامی ۰ ۰ ۳۱۳۷ ۸۵۶۶ ۰ ۰ خدمات انتظامی و آتش نشانی ۰ ۰ ۱۹۲۷ ۱۵۹۷ ۰ ۰ خدمات تامین اجتماعی اجباری ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ خدمات آموزش ابتدائی دولتی ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ خدمات آموزش ابتدائی خصوصی ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ خدمات آموزش متوسطه عمومی و فنی و حرفه ای دولتی ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ خدمات آموزش متوسطه عمومی و فنی و حرفه ای خصوصی ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ خدمات آموزش عالی دولتی ۰ ۰ ۰ ۴۹۳۷ ۰ ۰ خدمات آموزش عالی خصوصی ۲۴۴۶۳۳ ۱۱۷ ۴۸۰۷۶۰ ۲۲۹ ۰ ۰ خدمات آموزشی و تربیتی ۲۳۹۹۰ ۱۲۵۱۴ ۳۵۶۱۶ ۱۸۵۷۹ ۱۰۵۷۲ ۵۵۱۵ خدمات بیمارستانی ۱۰۳۴۹ ۱۱۶۴ ۱۸۱۷۹ ۲۰۴۵ ۰ ۰ خدمات پزشکی و دندانپزشکی ۲۶۹۸۵ ۹۱۱۳ ۴۸۳۵ ۱۶۳۳ ۱۳۰۹۵ ۴۴۲۲ سایر خدمات بهداشت انسانی ۷۳ ۳۱ ۱۶۲ ۶۹ ۱۹ ۸ خدمات دامپزشکی ۱۲۱۱ ۴۰۵ ۴۹۹۲ ۱۶۶۹ ۲۰۴۵ ۶۸۴ خدمات اجتماعی ۰ ۰ ۴ ۰ ۰ ۰ خدمات مربوط به دفع فاضلاب وزباله، بهداشت محیط وسایرخدمات مربوط به حفاظت محیط زیست ۳۸۴۲ ۶۶۱۱ ۲۲۰۳ ۳۷۹۱ ۲۰۴۴ ۳۵۱۸ خدمات سازمان های دارای عضو ۱۶۳۸۰ ۱۷۳۲۲ ۵۰۱۷ ۵۳۰۵ ۹۶۳۳ ۱۰۱۸۶ خدمات دینی و مذهبی ۹۸۷ ۳۴۵۵۱ ۱۵۷۹ ۵۵۲۸۶ ۱۴۸۷ ۵۲۰۴۱ خدمات هنری ۶۴۷ ۶۱۲ ۲۶۵۲ ۲۵۱۰ ۲۵۳ ۲۳۹ خدمات ورزشی و تفریحی ۹۳۸۲ ۲۲۲۸ ۲۱۷۹۵ ۵۱۷۷ ۱۳۰۷۴ ۳۱۰۵ خدمات کتابخانه ها و موزه ها ۶۷۹۲ ۶۴۶۷ ۱۱۲۷۳۷ ۱۰۷۳۴۲ ۱۳۱۷۹ ۱۲۵۴۸ خدمات شستشو، تمیز کردن و رنگ کردن ۲۳۲۳ ۱۲۱۷ ۶۴۰ ۳۳۵ ۱۳۱۱ ۶۸۷ خدمات مربوط به زیبائی وسلامتی جسمانی ۱ ۱ ۰ ۰ ۱ ۱ سایر خدمات ۳۳۴۸۸ ۲۰۱۱ ۱۰۳۷۸ ۶۲۳ ۱۸۶۹۳ ۱۱۲۳ مأخذ: یافته های تحقیق(اعداد برحسب میلیون ریال است) همانطور که در جداول فوق مشاهده می شود در گروه محصولاتی تجدیدپذیر از میان ۲۵ بخش تنها ۸ بخش محتوای عاملی مثبت داشته اند مراد از مثبت بودن بزرگتر بودن صادرات هر عامل نسبت به واردات آن است و این همان خالص صادرات عوامل برای هر محصول است. این بخش ها شامل محصولات باغداری، تولیدات زنبور عسل، محصولات ماهیگیری، سبزی ها و میوه های آماده شده و آب آنها، ماهی ها و سایر آبزیان، انواع نان و انواع بیسکوییت و شیرینی و ماکارونی و محصولات مشابه آنها می باشد. محتوای عاملی تجارت در هر سه عامل در این گروه محصولات تنها در این سه بخش مثبت است. در گروه محصولاتی تجدید ناپذیراز میان ۲۸ بخش تنها ۶ بخش دارای محتوای عاملی مثبت بوده اند. باتوجه به صادرات نفتی ایران این بخش ها شامل بخش نفت خام، نفت سفید، نفت کوره و سیاه، گاز مایع، سیمان و مس است. در این ۶ بخش به جز نفت خام و نفت سفید که محتوای درآمد مختلط درآن صفربوده است، سایر عوامل مثبت است. خصوصا عامل سرمایه که این نتایج در جهت صحت فروض پژوهش حاضر عمل می کند. در گروه سایر محصولات نیز محتوای عامل واردات در اکثر بخش ها بزرگتر از محتوای عاملی صادرات است اما در مورد نوع عوامل اندکی اختلاف وجود دارد. در مورد عامل سرمایه تنها در ۱۰ بخش محتوای صادرات از واردات آن بزرگتر بوده است. در مورد عامل نیروی کار این تعداد به ۱۲ محصول می رسد و در مورد درآمد مختلط نیز در ۷ بخش شاهد بزرگتری محتوای صادرات نسبت به واردات آن هستیم. بطور کلی مشاهده می شود که محتوای عامل سرمایه در ۱۶ درصد محصولات مثبت بوده است. این مقدار برای عامل کار به ۱۷ درصد و در مورد درآمد مختلط به ۱۲ درصد می رسد. ابتدا به بررسی محتوای عاملی در سه گروه محصولات تجدیدپذیر، تجدیدنـاپذیر و سایر کالاها درکل اقتصاد ایران درسال ۱۳۸۰ پرداخته شده است. لـذا پس از تفکیک گروه محصولات می توان محتوای عاملی را بطور کلی در اقتصاد ایران درسال ۱۳۸۰ مورد بررسی قرار دهیم. این مقادیر در جدول زیر قابل مشاهده هستند: جدول۴-۸-محاسبه محتوای عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط برای کل اقتصاد ایران در سال ۱۳۸۰ سال ۱۳۸۰ عامل کار عامل سرمایه عامل درآمد مختلط صادرات ۷۱۲۳۸۹۶ ۷۲۶۴۸۳۴۹ ۱۰۰۰۵۹۸۱ واردات ۱۵۷۴۲۵۲۸ ۳۴۷۹۷۴۶۸ ۲۰۱۳۴۶۷۴ خالص صادرات -۸۶۱۸۶۳۱ ۳۷۸۵۰۸۸۱ -۱۰۱۲۸۶۹۳ مأخذ: یافته های تحقیق(اعداد برحسب میلیون ریال است) همانگونه که در جدول ۴-۸ مشاهده می شود خالص صادرات عامل کار و درآمد مختلط در کل اقتصاد ایران منفی است و این به معنی واردات این دو عامل تولیدی است. این نکته با توجه به وفورگسترده نیروی کاردر ایران جای تامل و بررسی دارد. زیرا عامل کار و درآمد مختلط در مجموع نشان دهنده حجم نیروی کار کشور هستند و محتوای عاملی منفی در این دوعامل نشان از واردات محصولاتی کاربر در کشور است. حجم عظیمی ازاین نوع واردات فشاری بر منابع داخلی نخواهدآورد و نیروی کار موجود در کشور بلااستفاده می ماند لذا نرخ های بالای بیکاری و عرضه نیروی کاری که تقاضای مکفی برای آن وجود ندارد به دور ازانتظار نخواهد بود. درسال ۱۳۸۰ در اقتصاد ایران عامل سرمایه صادر می شود اینکه این عامل با توجه به صدور حجم عظیمی از نفت خام مثبت شده است به دور از انتظار نبوده و قابل پیش بینی است. زیرا در استخراج و کشف منابع نفتی، سرمایه بعنوان نهاده مکمل عمل می کند و این مقدار خالص صادرات به درستی محاسبه شده است. اما همانطور که قبلأ نیز به آن اشاره شد این میزان پرداختی به سرمایه حاصل از سرمایه گذاری در تجهیزات و ماشین آلات نیست بلکه سهم عمده آن را اجاره زمین تشکیل می دهد. نتایج محتوای عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط در صادرات و واردات در سه گروه اصلی محصولاتی منابع طبیعی تجدیدپذیر، تجدیدناپذیرو سایرمحصولات برای سال ۱۳۸۰ در ۹ ستون جدول (۴-۹) آمده است. ستون ۱، محتوای کار صادرات را در سه گروه کالا نشان می دهد. ستون ۲ همین مقادیر را برای واردات و در ستون ۳، خالص محتوای عامل کار در تجارت ایران در سال ۱۳۸۰ در سه گروه محصولات را نشان می دهد. ستون های بعدی این جدول نیز به ترتیب همین مقادیر را برای عوامل سرمایه و درآمد مختلط نشان می دهد. این اعداد نشان دهنده این هستند که افزایش صد میلیون ریال صادرات (واردات) هر بخش به صادرات درکل اقتصاد به چه میزان بصورت مستقیم و غیر­مستقیم به عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط نیازمند است. همانگونه که در جدول (۴-۹) مشاهده می شود محتوای عامل کار و درآمد مختلط در تمامی گروه محصولات منفی است. در محصولاتی با منشأطبیعی تجدیدپذیر، تجدیدناپذیر و سایر گروه محصولات ایران وارد کننده خالص نیروی کار بوده است. این بدان معنی است که همانطور که اشاره شد چنانچه بجای حجم عظیم واردات درکشور به تقویت تولید داخلی مبادرت ورزیده شود به کاهش بیکاری و افزایش اشتغال منجر خواهد شد. باتوجه به نتایج طرح آمارگیری از ویژگی های اشتغال و بیکاری (۱۳۸۳-۱۳۷۶) مرکز آمار ایران نرخ بیکاری درسال ۱۳۸۰ برابر با ۲/۱۴ درصد بوده است لذا با وجود وفور نیروی کار در کشور الگوی تجارت همسو با نظریات بین المللی نیست و صادرات ایران حاوی محصولات کاربر نیست و برعکس با وجود عامل کار فراوان، واردات کاربر را در ایران مشاهده می کنیم. با بررسی محتوای عامل سرمایه در صادرات و واردات ایران در سال۱۳۸۰ نیز به نتایج قابل توجهی می رسیم. بخش محصولاتی با منشأمنابع طبیعی تجدیدپذیر وارد کننده خالص سرمایه است. این بخش که بیشتر شامل بخش های کشاورزی و زیر مجموعه های آن و محصولات باغداری و دامپروری است واردکننده خالص سرمایه بوده است. این به دلیل بافت معیشتی کشاورزی در ایران و سطح پایین k/l در تولید این گروه محصولات است. در گروه محصولاتی با منشأ تجدید ناپذیر که شامل بخش نفت و معادن است انتظار می رود که محتوای عامل سرمایه در صادرات مثبت باشد. باتوجه به اینکه ایران جزء کشورهای صادرکننده نفت است و سرمایه نقش مهمی در استخراج و کشف چاه های نفتی و معادن دارد و عامل مکمل در این زمینه بحساب می آید لذا این گروه که تنها گروهی است که بواسطه موهبت منابع طبیعی، خالص عامل تولیدی آن مثبت است. از طرفی این نوع صادرات نیز با توجه به اینکه مربوط به گروه محصولاتی تجدیدناپذیر است با اهداف توسعه پایدار در تناقض است. لذا صادرات بیشتر این گروه محصولات، فشار بر منابع داخلی را افزایش می دهد. یافته های فوق نشان می دهد چنانچه ایران صادرات منابع تجدیدناپذیرهمچون نفت و معادن ارزشمند خود را کنار بگذارد واردکننده خالص عوامل بشمار می آید. جدول۴-۹-محاسبه محتوای عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط برای کل اقتصاد ایران به تفکیک سه گروه محصولات در سال ۱۳۸۰ ردیف گروه کالا محتوای صادرات عامل نیروی کار(۱) محتوای واردات عامل نیروی کار(۲) خالص محتوای صادرات عامل کار(۳) محتوای صادرات عامل سرمایه(۴) محتوای واردات عامل سرمایه(۵) خالص محتوای صادرات سرمایه(۶) محتوای صادرات عامل درآمد مختلط(۷) محتوای واردات عامل درآمد مختلط(۸) خالص محتوای صادرات درآمد مختلط(۹) ۱ محصولات با منشأطبیعی تجدیدپذیر ۱۷۹۰۴۲ ۱۰۸۲۲۸۶ -۹۰۳۲۴۳ ۸۵۸۹۷۸ ۳۲۰۰۴۲۶ -۲۳۴۱۴۴۸ ۳۹۱۴۶۶۶ ۹۳۵۱۲۵۸ -۵۴۳۶۵۹۲ ۲ محصولات با منشأ طبیعی تجدید ناپذیر ۲۲۰۰۵۸۸ ۲۶۸۴۰۵۱ -۴۸۳۴۶۳ ۶۶۰۰۳۲۶۲ ۱۲۰۵۶۳۲۶ ۵۳۹۴۶۹۳۵ ۹۱۱۱۱ ۴۰۷۲۹۷ -۳۱۶۱۸۷ ۳ سایر محصولات ۴۷۴۴۲۶۶ ۱۱۹۷۶۱۹۲ -۷۲۳۱۹۲۵ ۵۷۸۶۱۰۹ ۱۹۵۴۰۷۱۵ -۱۳۷۵۴۶۰۶ ۶۰۰۰۲۰۵ ۱۰۳۷۶۱۲۰ -۴۳۷۵۹۱۴ مأخذ: یافته های تحقیق(اعداد برحسب میلیون ریال است) فصل پنجم نتیجه گیری و پیشنهادات ۵-۱- خلاصه تحقیق نتیجه گیری در این پایان نامه تکیه بر مدل هکشور- اوهلین- ونک و مبانی نظری آن است. مطابق نظریات تجارت بین الملل مزیت نسبی صادرات و واردات هر کشور متناسب با وفور یا کمبود منابع آن کشور است. واژه های محتوای منابع، برخورداری منابع، منابع نهفته و شدت منابع در صادرات و واردات پایه های اصلی نظریه مذکور هستند. لذا هر کشور متناسب با وفور منابع محصولات را صادر می­ کند و محصولات وارداتی کشور مذکور نیز بر مبنای کمبود منابع است. انتظار می رود ایران با وجود فراوانی در عرضه نیروی کار، صادر کننده خالص این عامل تولیدی باشد. در مقابل در بخش محصولات تجدیدناپذیر نیز بتواند صادرکننده خالص عامل سرمایه باشد. و چون درآمد مختلط حاوی سرمایه و نیروی کار خویشتن فرما است به دنبال آن صادر کننده عامل درآمد مختلط نیز باشد. با کمک جدول متقارن محصول در محصول سال ۱۳۸۰ ایران در ابعاد ۱۴۷×۱۴۷و روابط حاکم بر آن، در این پایان نامه محتوای عامل کار، سرمایه و درآمد مختلط در این ۱۴۷ محصول به دست آمده است. با توجه به اهداف و سوالات پایان نامه این محصـولات سپس در سه گروه اصلی طبقه بندی شده ­اند. این طبقه بندی عبارتست از محصولاتی با منبع طبیعی تجدیدپذیر، محصولات با منبع طبیعی تجدید ناپذیر و سایر محصولات. هدف از این طبقه بندی برجسته کردن نقش این منابع در استفاده از محصولات در الگوی تجارت است. در این طبقه بندی با کمک جدول داده-ستانده مورد استفاده، که شامل ۱۴۷ محصول است، ۲۵ محصول در گروه اول که شامل محصولات با منشأ طبیعی تجدید پذیر بودند قرار گرفته است. ۲۸ محصول در گروه دوم جای گرفته است که شامل کالاهای با منشأ طبیعی تجدید ناپذیر مانند نفت خام و گاز طبیعی ­است. همچنین در گروه سوم نیز که سایر محصولات قرار گرفته­اند ۹۴ محصول طبقه بندی شده­است. ابتدا برای اینکه بتوان از پایه های آماری یک کشور استفاده کرد می­بایست ازفرض واردات رقابتی بهره جســت و تمامی واردات را رقابتی فرض نمود. این یعنی تمامی واردات از نوع کالاهایی هستند که هم از طریق تولید داخلی وهم از طریق واردات تامین می­شوند. همچنین باید تکنولوژی تولید یکسانی برای همه کشورها در نظر گرفت.این فروض که از جمله فروض اولیه و مهم این مدل است کمک می کند تا بتوان از جدول داده- ستانده ایران به تنهایی استفاده کرد. زیرا درصورتیکه نتوان واردات را رقابتی در نظر گرفت باید تکنولوژی تمام کشورهایی که واردات از آنها صورت می گیرد را نیز در الگوی خود لحاظ کرد. لذا امکان مقایسه کشورها به سختی ممکن است و باید تفاوت تکنولوژی هر کشور را با روش های مختلف در مدل وارد کرد. پس از فرض واردات رقابتی و تفکیک واردات، با داخلی کردن جدول مبادلات واسطه ای میزان عوامل تولیدی بکار گرفته شده داخلی محاسبه شده است. سپس با کمک روابط ریاضی به محتوای عامل کار، سرمایه و درآمدمختلط پرداخته شده است. نتایج حاصله بررسی های صورت گرفته نشان می دهند که: ۱- ایران در گروه محصولاتی که منابع طبیعی تجدیدپذیر بعنوان عامل تولیدی اولیه آنها بکار گرفته می شود وارد کننده خالص کار، سرمایه و درآمد مختلط است. زیرا محتوای این سه عامل برای آن منفی بدست آمده است و این یعنی در الگوی تجارت بین الملل برمبنای مدل هکشور اوهلین ونک در این گروه محصولات در هر سه عامل وارد کننده­ است. لذا فرضیه اول پژوهش مبنی بر مثبت بودن عامل کار در گروه محصولات تجدیدپذیر رد می شود. ۲- در گروه محصولاتی که منابع طبیعی تجدیدناپذیر بعنوان عامل تولیدی اولیه آنها بکار گرفته می شود واردکننده خالص کار درآمد مختلط است از طرف دیگر صادرکننده خالص عامل سرمایه نیز می باشد. در نتیجه داده های موجود نشان ازعدم رد شدن فرضیه دوم پژوهش مبنی بر مثبت بودن عامل سرمایه در گروه محصولات تجدیدناپذیر می­دهد. در گروه سایر محصولات انتظار بر آن بود که محتوای عامل درآمد مختلط مثبت باشد اما این گروه نیز وارد کننده خالص دراین عامل است. همچنین مشاهده می شود که در سایرعوامل نیز واردکننده خالص است. نتایج بدست آمده نشان ازحجم عظیم صادرات تک محصولی و وابسته به منابع تجدیدناپذیر (مانند نفت) را می دهد. الگوی حاکم بر تجارت بین الملل کشور نمی تواند به اهدافی همچون گذر از اقتصاد وابسته به نفت و گسترش صادرات سایر محصولات، اهداف دست یابد. از طرفی صادرات محصولاتی تجدید ناپذیر مغایر با اهداف توسعه پایداراست. همچنین نکته قابل تأمل این است که ایران کشوری با عرضه فراوان نیروی کار است و چنانچه الگوی تجارت تغییر کند این حجم نیروی کارخارجی که بواسطه واردات در کشور بکارگرفته می شود با نیروی کار داخلی جایگزین شده و به سمت تولید داخلی سوق داده می شود. لذا بیکاری نیـز در کشور تعدیل می شود. لذا نتایج بدست آمده با نظریه HOV و نظریات حاکم بر تجارت بین الملل مغایر است. ۵-۲- پیشنهادات مطالعات آتی در این مقاله به دلیل کمبود آمار و اطلاعات برای ۱۴۷ محصول جدول داده- ستانده محاسبه منابع طبیعی بطورمستقیم امکان پذیر نبوده است. زیرا آمار و اطلاعات زیادی در مورد تعداد واحدهای آب، زمین و سایر منابع طبیعی مورد استفاده برای هر محصول به تفکیک ۱۴۷ بخش وجود ندارد. لذا برای پژوهش های آتی پس از تجمیع بخش های جداول داده- ستانده و کوچکتر کردن میزان حجم نمونه، می توان میزان منابع طبیعی بکار رفته از جمله زمین، آب و سایر عوامل را برای تولید هرمحصول به تنهایی محاسبه کرد. همچنین می­توان با کمک پارامتر بهره وری می توان تفاوت تکنولوژی را در بین کشورها مورد بررسی قرار داد و یا از جداول سایر کشورها که اطلاعات مبسوط تری را در اختیار پژوهشگر قرار می­دهد بهره جست. ضمایم جدول الف- ۱ – عوامل تولیدی کار، سرمایه و درآمد مختلط در سال ۱۳۸۰

است و نه هدف اصولی و جدا” کوته نظری است، گمان کنیم هدف اصلی از خلقت جهان و انسان تنها تشکل جامعه ای متمدن و مرفه در زندگی است، این طرز تفکر مربوط به بعضی از مکاتب ضد اسلامی است که اسلام آنرا به صراحت رد کرده و باطل می داند، چه آنکه در منطق اسلام حفظ نظام و تحقق تمدن و رفاه، گرچه لازم و ضروری است، لکن مقصد نهائی و منتهای مسیر انسانی نیست.

جان کلام اینکه، هدف اصلی از تشکیل حکومت با تمام شئون و ابعاد آن یعنی وضع قوانین و برنامه و تشکل افراد و اعضاء، هدایت کردن قافله بشری و سوق جهان آنها به سوی آخرین مرتبه از کمال ممکن و شکوفا کردن استعدادهای ذاتی و به فعلیت آوردن نیروهای بالقوه او در ابعاد مختلف فکری و اخلاقی و عملی است.

بلاخره هدف اصلی حکومت اسلامی تشکیل امت و ساختن جامعه ای است که همه اعضاء و افراد آن انسانی کامل، نمونه، پاک، نیرومند و آزاد باشد، بدان حد از آزادی که در مرحله اندیشه و گفتار و رفتار جز حدودی که خدای حکیم مرزبندی فرموده وثغوری که عقل سلیم تعیین کرده، محدودیت و قید و شرطی نداشته باشد.

مبحث دوم: حکومت اسلامی در زمان حضور پیشوای اصلی[۴۵]

باید دانست که حکومت اسلامی در زمان حضور پیشوا و حاکم اصلی، حکومتی است قائم به فرد ( یعنی شخص پیامبر اسلام (ص) و یا امام (ع) منصوب از طرف او ).

ولی حاکم بحق و زعیم لایق بر تمام افراد جامعه و واجد همه شئون و شرایطی است که یک رهبر و قائد ملت باید دارا باشد، امامت و ولایت، هدایت و رهبری چنین فردی بر جوامع بشری در طرز حکومت حقیقی اسلام، اتخاذ شده است، پروژه این نظام جز در اواخر عصر پیامبر اکرم (ص)، در محیط مدینه و حوالی آن در شعاع کوتاهی از بعد زمانی و مکانی و نیز در ایامی معدود، از خلافت امیرالمومنین (ع) جامه تحقق و عینیت نپوشید. براساس معنی فوق باید گفت:

برگشت حاکمیت چنین فردی بر مردم، به حاکمیت الله بر مردم است و بی تردید، حکومتی صالح تر و نافع تر بحال جامعه و سعادت همه جانبه آنها از این نحوه حکومت نیست، در این ترسیم، تمام تشکیلات حکومتی زیر نظر وی اداره می شود، او خود به تنهایی تنظیم کننده قوانین، تعیین کننده هیئت اجرائی و قوه قضائیه، اداره کننده دستگاه نظامی و تسلیحاتی و چرخاننده نظام مالی است، تمام پیچ و مهره های دستگاه حکومتی و امور مختلف اداری و مالی ملت، به دست او تنظیم و به حرکت در می آید.

شاهد مدعی آیاتی است که حکایت از روش انبیاء اعظام و پیامبران گذشته خاصه پیامبر اسلام (ص) دارد. تهیه و تنظیم سپاه که از بارزترین شئون تشکل دولت است، اعلام جنگ و حمله به دشمن، قضاوت و فصل خصومات و غیره، چنانچه از حالات داود و سلیمان و موسی و پیامبر اسلام (ص) و حضرت علی (ع) ابهامی در آن نمی گذارد، که پیروزی های بزرگ و تاریخ ساز، نشانه آنست. آیا ممکن است چنین پیروزی از ملتی بدون تشکیل حکومت و دولتی تحقق یابد.

گفتار چهارم: کتاب جمهوری اسلامی (سید محمد باقر صدر)

شکل حکومت[۴۶]

اول: از ناحیه چگونگی پدید آمدن دولت و رشد تاریخی آن، همه آراء و نظریاتی را که اظهار شده مطرود و نادرست دانسته و ایمان داریم که، دولت پدیده ای است ناشی از ولایت انبیاء الهی که، در بخش معینی از تاریخ بشریت بوجود آمده است.

نظریات اظهار شده در باره پیدایش دولت در تاریخ عبارت است از:

الف: حاکمیت زور و اعمال قدرت، حکومت را بوجود آورده.

ب: اعطای حق پادشاهی و حکومت به سلاطین، از ناحیه خداوند است.

ج: قراردادهای اجتماعی، حکومت را بوجود آورده است.

د: دولت، از خانواده ریشه گرفته است.

دوم: در زمینه وظایف دولت، نظام فردی که، براساس اصالت فرد است و روش اشتراکی را که، بر اصالت جامعه استوار شده نادرست می دانیم و معتقدیم که، حکومت اسلامی تطبیق قوانین الهی است که، تعادل بین فرد وجامعه را برقرار می نماید و جامعه واقعیتی جداگانه در برابر فرد آنگونه که، هگل می گوید، ندارد، بلکه جامعه مجموعه ای از افراد و گروه هایی است که باید مورد حمایت و رعایت قرار گیرد.

سوم: از نظر شکل حکومت، حکومت اسلامی، حکومت قانون است و به بهترین شکل بر قانون متکی می باشد، زیرا قانون اسلام بر حاکم و محکوم به نحو مساوی سیطره دارد و بنابراین، رژیم های پادشاهی و همه سیستم های حکومت فرد بر مردم و نظام اشرافی، از نظر اسلام نادرست است.

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

چهارم: حکومت اسلامی دارای تمام امتیازات دموکراسی است، بدون آنکه نواقص آنرا دارا باشد و به آن امتیازاتی اضافه می کند که از انحراف، مصون باشد.

در نظام دموکراسی، مردم سرچشمه سیاست می باشند، ولی در اسلام، مردم مرکز جانشینی از ناحیه خدا و پایگاه مسئولیت در برابر او هستند.

در دموکراسی، قانون پدیده کاملا” انسانی ( بشری ) است و در بهترین شکل آن که، بندرت واقع می شود، همیشه اکثریت بر اقلیت تحکم نموده و حق آنها را نابود می نمایند، ولی در اسلام بخش ثابت قانون اساسی، احکام الهی است و این دسته از احکام الهی، ضامن واقع بینی قانون اساسی می باشد و نمی گذارد هیچ گونه تبعیضی بوجود آید.

بعنوان مثال، اگر اسلام، مالکیت همگانی و مالکیت دولت را جزء ملکیت خاصه قرار داده، ناظر به این نیست که، این تقسیم نتیجه جنگ طبقاتی یا ترجیح مصالح گروه خاصی است، بلکه نشان دهنده موازین حق و عدالت است و از این جهت، این قانونگذاری پیش از پدید آمدن آن مرحله از جنگ طبقاتی که، مارکس آنرا شرط پیدایش چنین قانونی در جامعه می داند، بوجود آمد.

پنجم: حکومت اسلامی، گرچه از نظر مشخص کردن قدرتها به نظامهای، برگزیدن فرد، شباهت پیدا می کند، ولی بطور کلی با نظامهای دولتهای سرمایه داری که، دموکراسی آن براساس، جدائی قوه مقننه از قوه مجریه قرار گرفته، تفاوت چشمگیری دارد. در حکومت اسلامی همیشه دولت در فردی تحقق پیدا می کند که، خصوصیاتش را قوانین شرع معین کرده و یا مستقیما” او را بر گزیده اند و یا حاکمیت خود را هم از ناحیه شرع و هم از ناحیه انتخاب مردم بدست آورده باشد.

گفتار پنجم: کتاب نظام حکومت در اسلام ( سید صادق روحانی )

مبحث اول: طرز حکومت اسلامی[۴۷]

حکومت در اسلام هیچ گونه امتیازی برای حاکم نمی آورد، بلکه فقط وسیله ایست برای برقرار نمودن نظام عادلانه و گرفتن داد مظلومین از ستمکاران و اجراء احکام آسمانی اسلام، همان نحو که حضرت امیر (ع) در خطبه شقشقیه و حضرت امام حسین ( ع ) فرمودند: و اساس حکومت روی مساوات و حریت افراد است و این گونه حکومت، با دیکتاتوری نمی سازد.

مبحث دوم : لزوم تشکیل حکومت از نظر اسلام[۴۸]

اسلام به اجتماع اهمیت خاصی قائل است و آنرا بطور مستقل مورد توجه قرارداده است و توجه به آیات متعددی می تواند اهمیت موضوع را از دیدگاه اسلام نشان دهد:

۱ – وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُواْ الْکَیْلَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُکَلِّفُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُواْ ذَلِکُمْ وَصَّاکُم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ[۴۹]

۲ – وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَأُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ[۵۰]

۳ – یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا لَقِیتُمْ فِئَهً فَاثْبُتُواْ وَاذْکُرُواْ اللّهَ کَثِیرًا لَّعَلَّکُمْ تُفْلَحُون[۵۱]َ

۴ – الآنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفًا فَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَهٌ صَابِرَهٌ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُواْ أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِین[۵۲]َ

مبحث سوم : لزوم حکومت از نظر اخبار [۵۳]

اخبار و روایات معتبری است که بر لزوم تشکیل حکومت اسلامی تصریح می کند:

از حضرت رضا (ع):

…. ما هیچ یک از فرقه ها و ملتها را نمی بینیم که جز بوجود یک سرپرست و یک رئیس به حیات خود ادامه داده و باقی مانده است. از حضرت علی (ع): حکومت از امور لازم و واجب است ولی حکومتی که درآن احقاق حقی بشود و از باطل جلوگیری کند.

گفتار ششم: کتاب مختصر توضیحی در چگونگی حکومت اسلامی و رژیم شاهنشاهی (رمضان عباسی)

مبحث اول: نظام اسلامی بر پایه عدل[۵۴]

نظام اسلام بر پایه عدل است و حقوق همه افراد بشر در نظر گرفته شده است:

اول، حقوق حکمی که فرموده اولیه اسلام آن است که، حق هر کس برای خودش محفوظ است، چه ضعیف، چه قوی، چه بی مال، چه مالدار، خواه مسلمان یا غیر مسلمان، مثلا” اگر یک دهقان فقیر، به دادگستری اسلام مراجعه کند، با یک رهبر اسلامی در یک ردیف هستند، یا اگر یک کارگر برای دادخواهی به حاکم شرع رجوع کرد، با میلیاردر از نظر حاکم اسلام باید یکی باشد.

دوم، حقوق اجتماعی، رهبر حقوقی بر ملت دارد، ملت حقوقی بر رهبر دارند، زن و شوهر بر یکدیگر حق معین دارند، فرزند بر پدر و مادر حقی دارد، پدر و مادر هم بر فرزند حقوقی دارند، مسلمان بر مسلمان ذیحق است، استاد بر شاگرد حقی دارد، یهود و نصاری و زرتشتیان، هرگاه در ذمه اسلام باشند، بر مسلمانان حقوقی دارند، مثلا” جان و ناموس واموال آنها در پناه مسلمین محفوظ است، همسایه بر همسایه نیز حقی دارد.

سوم، محفوظ بودن حقوق مادی ” لاضرر و لاضرار فی الاسلام”[۵۵]، نه قبول ضرر کن و نه ضرر برسان، حتی اگر کسی به غیر مسلمان، مثل یهود و نصاری و زرتشتیان ضرر بزند یا جرحی وارد کند، باید حق آنها را ادا کند و فرقی نیست بین اینکه ضرر عمدا” باشد یا به خطا، مثلا” شیشه یک فرد خارج از اسلام را بشکند، ضامن است و یا اگر چیزی را از غیر مسلمان غصب کند، باید به او مسترد کند…. و اوست بهترین حکم کنندگان: “… و هو خیر الحاکمین”[۵۶]

مبحث دوم: جایگزین رژیم فاسد چه نظامی باشد؟ [۵۷]

سوال: اگر رژیم فاسد برچیده شد و نظام اسلام جایگزین شد، ادارات و رادیو و تلویزیون و بانکها و غیره چه می شود؟

ج: اصولا” اسلام با هر پیشرفتی که ظلم و تعدی، فحشا و منکرات و فساد اخلاق در آن نباشد، مخالف نیست، چه رسد به چیزهایی که مایحتاج زمان است، لکن اسلام از کوچکترین شبهه و حرام اجتناب دارد، مثلا” اگر بخواهد در رادیو مدح ظالم و خائن و یا ترویج باطل شود، احتیاط در عدم استفاده است و آنچه را که لازم است باقی خواهد ماند، لکن اصلاح شده، بطوریکه هر عاقلی بپذیرد و خالی باشد از هرگونه قانون شکنی. مثلا” ما گروه مسلمانان در حکومت اسلامی رهبر و رئیس جمهور می خواهیم، اما رهبر خیانتکار، مزدور اجانب، برباد دهنده مملکت خیر، بلکه رهبری آگاه و دلسوز، پیروی کننده از قانون.

ما روحانی و مبلغ می خواهیم، روحانی متواضع، عامل به احکام دین، ساخته شده و سازنده، روحانی که صلاح اسلام و مسلمین را در هر صورت مقدم بدارد، اما روحانی و مبلغی که متکبر، خودخواه، خود رای، مستبد و مزدوران بسازد و دعاگو باشد خیر، بلکه اعمال زشت و خیانت های آنها را برملا کند.

ما قرآن و کتاب می خواهیم، اما قران چاپ آریامهر و یا کتاب انقلاب سفید (که در واقع انقلاب سیاه بود ) و قرآنی که معاویه بالای نیزه کند برای مکر و حیله خیر.

ما مجلس می خواهیم برای مشورت، نه برای قانونگذاری (چون قوانین اسلام تماما” بیان شده است)، اما نه مجلس خفقان، صحیح است، احسنت یا قانون ضد انسانی خیر.

وقتی اباذر در مجلس نشسته و کعب الاخبار حکمی خلاف قرآن می گوید، با عصا بر سرش می کوبد، مجلس اسلامی باید از افراد مجهول الحال و بی اطلاع از قوانین پاک باشد.

ما دولت می خواهیم، اما نه مثل دولت بله قربان، خاطر مبارک آسوده باشد، یا دولت آشتی ملی شریف امامی، که واقعا” آشتی معکوس صددرصد بودند.

ما دادگستری می خواهیم، اما دادگستری به معنای ظلم گستری در سراسر کشور و ۲۰ سال بالا برو پائین بیا، آخر هم هیچ خیر.

ما قاضی می خواهیم، اما قاضی رشوه گیر، قتل پایمال کن، قانون شکن خیر، بلکه قاضی مستقل و آزاد، قاضی که در مملکت نتواند به یک پاسبان دستور بدهد، چه فایده، و حال آنکه اگر قاضی تخلفی دید از رهبر اسلامی باید محاکمه کند.

ما فرهنگ می خواهیم، اما فرهنگ غرب استعماری خیر، اسلامی که می فرماید:

طلب علم کنید از گهواره تا گور یا می فرماید، طلب علم واجب است بر هر مرد و زن، چطور ممکن است خود فرهنگ نداشته باشد، یا اگر می فرماید:

طلب علم کنید اگر چه در چین باشد، خودش فرهنگ تکمیل دارد، اما اگر دیگران علم، صنعت و یا مهندسی دارند، آنرا هم بیاموزید، چه در چین، چه در اروپا، چه در غیر اینها و این معلوم است اگر بخواهیم برویم علم در چین یاد بگیریم باید زبان آنها را بدانیم، پس دانستن زبانهای مختلف خود از دستور فرهنگ اسلام است.

این ضعف فرهنگ است اگر یک نماینده نتواند یک آیه از قرآن صحیح بخواند، اگر بگوئید نماینده مجلس سواد ندارد، پس باید نام آنرا عوض کنید بگوئید قهوه خانه، چون معمولا” بی سوادها در قهوه خانه پای نقل رستم و سهراب جمع می شوند.

ما دانشگاه می خواهیم، دانشگاهی که افکار محصل در آن آزاد باشد، بتواند تفکرات صحیح خود را در دنیا منتشر کند، نه، فکرش در حبس، یا خودش در حبس، اگر حرف بزند با تانک و مسلسل روبرو شود.

ما ارتش می خواهیم، اما ارتش برای اجانب مثل آمریکا و اسرائیل خیانتکار و برای خائن و خائنین خیر، ارتشی می خواهیم که از ملت و دولت حمایت کند، نه حمایت از یک نفر، ارتشی می خواهیم که در موقع حساس گلوله و توپ و مسلسل را بطرف دشمن بزند، نه به سینه برادران و خواهران خودمان، آنهم در سراسر مملکت، ما ارتشی می خواهیم که امین ملت و دولت باشد، تمام فنون و سلاح ها را بداند و انشااله در حکومت اسلامی هر فرد ارتشی لازم است دوره تمام سلاحها و فنون را ببیند، تفنگ، مسلسل، توپ، تانک، خلبانی، زیردریائی و کلیه آلات را بکار برد، نیروی هوائی، نیروی زمینی، نیروی دریائی فنون یکدیگر را بدانند، که اگر روزی هرکدام به یکدیگر احتیاج داشته، دیگری بلافاصله به امداد او بشتابد، پس ارتش اسلام ارتش غربی نیست، که فقط یک رشته جدید جنگی بداند، بلکه رشته قدیم و جدید، شمشیر، نیزه، تیروکمان، اسب سواری و کشتی، بله این ارتش استعماری است که با مخارج کلان و بعد از ۱۰ سال هنوز با یک تانک نمی تواند کار کند و ما ارتشی می خواهیم که، خود حافظ دین اسلام و هم حافظ سرزمین اسلام باشد، اگر زمانی در بین دولت نزاع شد، ارتش اصلاح دهد، بین مردم و دولت اصلاح برقرار کند، اگر بین شهربانی و دولت حرفی شد، ارتش صلح دهد، اگر بین شهربانی و ارتش حرفی شد، دولت و ملت آشتی برقرار کنند، این است دولت و ملت و ارتش و شهربانی اسلام و معنی إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ[۵۸]

ما شهربانی می خواهیم که از شهر پاسداری کند، نه از دزدها و غارتگرها و قلدرها و شهربانی متجاوز و خانمانسوز خیر.

ما پلیس راهنمائی و رانندگی می خواهیم، برای باز کردن ترافیک و نظام عبور و مرور، نه برای نوشتن جریمه و رفتن در گوشه و کنار خیابان و مغازه و صحبت کردن، که این پلیس هم مایه معطلی و زحمت و استعماری است.

ما رادیو و تلویزیون می خواهیم برای پخش قوانین فقه و تفکرات صحیح و روشن شدن حقایق و مباحث، اما برای رقاصی و مدح ظالم و خائن خیر.

ما جرائد می خواهیم، اما برای دروغ و عوام فریبی و افترا و بهتان، خیر.

ما مجله می خواهیم، اما برای عکس های عریان و نیمه عریان و مدلهای مو و اندام، خیر، بلکه برای عکسهای عجایب خلقت از دریاها و کوهها و جنگلها و صنایع و داستان های آموزنده و غیره و ورزشی خوب، اما ورزش استعماری که ما را از مسائل سیاسی و صنعت و زندگی بیاندازد، خیر.

شرکتها را می خواهیم، اما نه مثل شرکت ملی نفت ایران، که در واقع شرکت نفت آمریکا و اسرائیل بود و هر ملی که در ایران به معنای اختصاص باشد، خیر.

ما وزارت خانه ها و ادارات و موسسات را می خواهیم، که کارهای مردم را انجام دهند و باری از دوش مردم بردارند، اما اداره رشوه گیر و وقت گذرانی صبح تا شب بگویند و بخندند و در جواب مراجعین بگوید، بروید هفته آینده بیائید، خیر و اگر زنان بخواهند با حفظ شرایط اسلامی در ادارات کارکنند، یا رانندگی یا دکتری به نمایند، یا در فروشگاه و موسسات دیگر کار کنند، از نظر اسلام حرام نیست و اگر زنی تمکن مالی دارد، بخواهد در اماکن مذکور کارکند با اوضاع کنونی اجازه داده نخواهد شد، که زن آرایش کرده و یا مرد و زن با هم مخلوط باشند، یا مرد قابله باشد، بلکه ادارت ۲ قسم می شود، دکتر ۲ قسم می شود، فروشگاه ۲ قسم می شود، زنها در احتیاجات عادی به زنها مراجعه می کنند، مردها در امور کلی و جزئی به مردان، زن هم اگر صلاح بود به جامعه کمک کند و توجه داشته باشید که زیارتگاه هم نباید به وضع کنونی باشد و بدانید، احکام اسلام تغییر پذیر نیست.

” تنها یک اسلام تمام عیار است که، رسول اکرم (ص)و حضرت علی (ع) دارند، یک اسلام است که حضرت زهرا (س) و حضرت زینب (س) دارند، یک اسلام است که سلمان و ابوذر و فقها کسب نموده اند و دیگر اسلامی است که بعضی مسلمانان مدعی آن هستند و مسلمانی ما نباید صرف ادعا باشد، بلکه اقلا” اسلامی باشد که واجبات را عمل کنیم و محرمات را ترک کنیم و اما اسلام منهای نماز و روزه، منهای حج و خمس، منهای امر به معروف و نهی از منکر، اسلام منهای عفت و حجاب، اینکه اسلام نیست، چنانچه زمین منهای اتاق، آشپزخانه، دستشوئی، خانه نیست و خلاصه اسلام مانند دانشگاه است، آیا تمام واردین به دانشگاه در یک سطح هستند، خیر، بلی قدر مسلم آنست که دانشگاهیان بی سواد نیستند”.

بلی اسلام در بعضی موارد تکفل و اختیار زن و دختر را به مرد داده است و زن اگر بخواهد برای حکم مستحب و یا مباح از منزل خارج شود باید از شوهر خود اجازه بگیرد، اما زنی که دکتر و یا خیاط یا اداری است، چنانچه در اول ازدواج شرط کند، من برای کارهای دکتری یا خیاطی به خارج از منزل یا خارج از شهر و برای دوره دیدن به خارج از کشور می روم، هر شرط را شوهر قبول کرد، زن در مشروط خود مختار است.

ما اوقاف داریم، اما اوقاف که نذورات و هدایای امام یا امامزاده را به قلدر بدهد، یا به مصرف کارهای زشت و بیهوده برساند، خیر.

ما طب می خواهیم، اما طب استعماری که امروز، این نسخه را ببر، هفته بعد، آخر هم یک مرض از دواها و قرص های سمی اضافه شود، خیر.

ما صنعت می خواهیم، اما صنعت استعماری ساخته شده خارج و پیچ ها را در اینجا ببندیم و احیانا” رنگش را در ایران بزنیم، خیر، اگر هم کسی پیدا شود چیزی بسازد، او را نیست و نابود کنند.

ما بانک ها را می خواهیم، اما بانک ربوی و چپاولگری که تمام سرمایه خاورمیانه به جیب یک عده پولدار غربی برود، خیر، بلکه هر کس که در بانک مبلغی دارد، یک سهام بر باشد و شرعا” بانک هم خود یک کاسب باشد، نه مفت خور.

ما دادو ستد می خواهیم، اما دادو ستدی که به نفع کشور و مردم باشد، نه به نفع یک عده مفت خور مواد مخدر وارد کن، دادو ستدی که به ضرر ما نباشد، دادوستدی که مکر و حیله در آن نباشد، مثلا” هنگام خرید قیمت دلار بالا وقت فروش قیمت دلار پایین، به این معنا که ۱۰۰ تومان را از ما ۶۵ تومان بخرند، در وقت فرو ش ۱۲۵ بفروشند.

رابطه با دولت ها خواهیم داشت، اما نه اینکه این رابطه قوای سه گانه ارتش و نفرات سیاسی ما را در اختیار اجانب بگذارد، هر کاری خواستند با ملت و مملکت بکنند، کمک به اسرائیل بدهند، برادران مسلمان مارا بکشند و یا آنها بیایند ایران، برادران و خواهران ما را گلوله باران کنند یا نفت ومعادن طلا و نقره را ببرند، اما ملت ما فقیر و ضعیف باشند.

رابطه با ملت ها، چه یهود و چه نصاری چه زرتشتی ها خواهیم داشت، اما رابطه ای که به ضرر دین و ناموس و جوانان و اموال ما باشد، خیر.

ما سازمان امنیت می خواهیم، به معنای امنیت و ایمنی و حفاظت از تمام طبقات، مخصوصا” طبقه ضعیف و اسم دیگر این سازمان می تواند، امر به معروف و نهی از منکر باشد و نفرات این سازمان باید از مطمئن ترین مردم انتخاب شوند، چون آمرین به معروف و ناهین از منکر، می توانند برای بررسی و بازرسی به تمام موسسات و اماکن بروند و افراد این سازمان باید از زن و مرد جوان و پیر دارای اخلاق نیک سیاسی روشنگر واقعی، تحصیل کرده، مجاهد، دانا به احکام و قوانین اسلام، انتخاب شوند و حتی زبانهای مختلف بدانند و در صورت برقراری سازمان امر به معروف و نهی از منکر چه نیک است، امور اداری و سیاسی کشور، محول به این سازمان شود، تا برنامه ها و بخشنامه ها را این سازمان تنظیم کرده و در سطح کشور پیاده کند، اما سازمان هایی که فعلا” موجود است به معنای امنیت نیست، بلکه چند معنا دارد، اول سازمان سلب امنیت، دوم سازمان حفاظت شاهنشاهی و استعماری و دیکتاتوری، چون با بودن این سازمانها، ملت ابدا” امنیت ندارند و عقب ماندگی ملت، مخصوصا” ایران و خاورمیانه ۹۰% از خیانت ساواک ها بوده است، این سازمانها تا توانسته اند دزدها و قلدرها، چاپلوسان و اجانب را تقویت کرده اند و نهایت جدیت را در شکنجه و آزار و عقب ماندگی ملت داشته است، مثلا” گویندگان و نویسندگان و سیاسیون که راس هر مملکتی هستند، مصمم بودند مردم را بیدار کنند، ساواک می گفت خفقان، زندان، شکنجه، کشتن و…

……. و اما[۵۹] این اسلام و حکومت اسلامی و عمال دولت و مسلمانانی که ما توصیف کردیم، نباید عده ای فکر کنند هرگاه حکومت برقرار شد، واقعا” برنامه ها طی گفته ها پیاده می شود، خیر، باید زحمات فراوانی باید کشید تا آن خشونت ها و تربیت های غلط که در اعماق مغزها و قلوب جامعه، قرنهای متمادی جایگزین شده، خارج شود و حتی شاید با عوض شدن یک نسل، بطول انجامد، که نسل آینده، مودب به آداب و فرهنگ و اخلاق اسلامی شوند و این هم باید توضیح داده شود که، خراب کردن هرچیز آسان است، اما مشکل در سازندگی آن است و حکومت اسلام را از اول ریاست خواهان نگذاشتند پا بگیرد.

مبحث سوم: هدف حکومت اسلامی[۶۰]

ریشه کن کردن بدعتها، خرافات و مبارزه با ظلم و فساد به معنای واقعی و پیشبرد انسانهاست و اسلام نه تنها می فرماید صنعت یاد بگیر، طلب علم کن، بلکه می فرماید:

هر کس دو روزش با هم مساوی باشد مغبون است، اگر صنعت پیش رفت، اتومبیل و طیاره، موشک آپولو ساخت، می فرماید به این اکتفا نکن به فکر اختراع جدید باش، اگر نفت و بنزین تمام شد، باز از این ها استفاده کن، طلبه، دانشگاهی، تو نباید همیشه شاگرد باشی، به فکر استاد بودن هم باش، تاجر، کاسب، امروزت با دیروزت فرق داشته باشد.

گفتار هفتم: کتاب حکومت علوی، حکومت اسلامی (نصیرالدین امیر صادقی)

شکل حکومت اسلامی[۶۱]

در آن اوان که آوای مردم ایران به حکومت اسلامی برخواسته شد، کسانی حتی از آگاهترین حقوقدانان جهان، تعجب کردند که این دیگر چه حکومتی است؟

در نظام حکومتی اسلام پادشاهی نیست، پادشاهی در اسلام از دو لحاظ جایش را به ولایت داده است:

۱- آنکه سطح زندگی پادشاهان از عامه مردم بالاتر و بهتر و لذت بخش تر و با شکوه تر است و این با روح مساوات در اسلام سازگار نیست.

۲- آنکه پادشاهی در گذشته تاریخ یک نوع سلطنت بر مبنای زور و استبداد بوده و پادشاهان به توده ملت حق دخالت در سرنوشت خویش نمی دادند و امروز هم پادشاهی یک مقام تشریفاتی و بی مسئولیت است و پر واضح است که در اسلام نه استبداد است و نه بی مسئولیتی، از این جهت، شاه به معنای دیروز و امروز هیچکدام در اسلام نیست.

گفتار هشتم: کتاب سرچشمه های قدرت در حکومت اسلامی (سید محمد باقر صدر )

مبحث اول: حکومت اسلام، ضرورت دین[۶۲]

حکومت اسلامی را گاهی به عنوان یک ضرورت دینی مورد بررسی قرار می دهیم که فرمان خدا را روی زمین برپا می دارد و نقش انسان را در جانشین خدا شدن تحقق می بخشد.

مبحث دوم: مفاهیم سیاسی در ترکیب عقیدتی حکومت اسلامی[۶۳]

مفاهیم سیاسی در ترکیب عقیدتی حکومت اسلامی، نقش های بزرگی دارد و همه استعدادهای نیکی آفرین انسان را پرورش می دهد و در جهت خدمت به انسان به کار می گیرد.

یکی از این مفاهیم آن است که حکومت اسلامی باید همه وابستگی های استثمارگرانه را که به اجتماعات جاهلی فرمان می راند ریشه کن سازد و انسان را در همه عرصه های زندگی سیاسی و اقتصادی و فکری، از زیر بار استثمار برادرش، که انسانی بیش نیست، برهاند که دوگونه نیرو و استعداد را به صورت کامل، برای سازندگی، در اختیار جامعه قرار دهد:

۱،نیرو و استعداد انسانی که مورد استثمار و بهره کشی قرار گرفته و باید آزادی کامل بدست آرد، زیرا نیرو واستعداد او به هدر می رود، تا مصالح شخصی دیگران را تامین نماید و سوختی باشد، که در راه افزونی بخشیدن به زر و سیم و پیرایه های زندگی جهان به کار آید. در حالی که، پس از آزاد شدن، نیرو و استعدادش برای ساختن و پدید آوردن خیر در جامعه بشری، به کار خواهد رفت.

۲،نیروی انسان استثمار کننده، که امکانات خود را در راه سخت تر کردن تسلط بر استثمار شدگانش به هرز می دهد، در حالیکه این امکانات پس از آزاد شدن به حالت طبیعی خود بر می گردد و به صورت امکاناتی برای سازندگی و فعالیت دگرگون می شود.

چه بسیار استعدادها و امکاناتی که یا در سایه فرمان طاغوت و در چارچوب وابستگی های استثمارگران، نابود می شود، یا ستمگران برای نابود ساختن و محاصره آن آغاز به کار کرده اند. در حالیکه می تواند در فضای باز و پرهدایتی که حکومت اسلامی می آفریند، جائی بیابد که رشد کند و امتداد بیابد و تاریخ اسلام در تجربه یگانه خود، بزرگترین گواه براین امر است.

گفتار نهم: کتاب بررسی فشرده ای پیرامون حکومت اسلامی (ناصر مکارم شیرازی)

موقعیت اسلام در برابر مسئله حکومت[۶۴]

اصولا” ذکر کلمه حکومت در کنار اسلام برای غربیها و آنها که پرورش یافتگان فرهنگ غربند و طبعا” مذهب را موضوعی در حاشیه زندگی ومنحصر به یک سلسله آداب و سنن و یا حداکثر یک مشت توصیه های اخلاقی می دانند، بسیار عجیب و نازیباست، آنها باید چنین فکر کنند، چرا که نمونه برداری از مذهب را از مسیحیت کنونی دارند، همان مسیحیتی که دامنه فعالیت خود را آنچنان تنگ کرده که عملا” در مراسم تولد و ازدواج و مرگ و نیایش روز یکشنبه و بخشش گناه، حداکثر در توصیه های بی رنگ اخلاقی خلاصه می گردد.

اما برای آنها که به متون اصلی اسلام آشنا هستند و مخصوصا” صدها آیه قرآن را در زمینه عدالت اجتماعی و حقوق بشر در زمینه های آئین دادرسی و اجرای حدود و قصاص، در زمینه نظام صلح و جنگ در برابر دشمنان، در زمینه تشکیل بیت المال و نظارت بر درآمدها و انفال و منابع تولید و سرانجام در زمینه مسائل حقوقی و اجتماعی، دیده اند، نه تنها مسئله عجیبی نیست، بلکه جدا کردن اسلام از حکومت مطلبی شگفت آور به نظر می رسد.

آنها که تلاش دارند، اسلام را از سیاست سازنده بطور اعم و از مسئله حکومت بطور اخص، دور نگه دارند، مثل اینست که می خواهند روح انسانی را از جسمش دور سازند.

درست است که اسلام در دوران ۱۳ ساله در مکه حکومتی نداشت، اما تمام قرائن نشان می دهد

که از همان روزها بذر یک حکومت انقلابی را در افکار پیروان خود می پاشید و با آموزش و تربیت مداوم و پیگیر، آنها را برای تشکیل حکومت در آینده آماده می ساخت.

به همین دلیل پس از گذشت این دوران آمادگی و فراهم شدن کمترین فضای باز سیاسی، با هجرت رسول ( ص ) به مدینه، نخستین گام برای تاسیس حکومت وسیله خود حضرت ( ص ) برداشته شد و حکومت انقلابی اسلام، در تمام زمینه ها به سرعت شکل گرفت.

تعجب در این است که گروهی می بینند که :

۱،در فقه اسلامی که بیش از پنجاه فصل یا کتاب دارد و بجز چند فصل اول آن که پیرامون طهارت و پاکیزگی و عبادت بحث می کند، همگی سخن از مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و حقوقی دارد.

۲،نیز می بینند که پیامبر ( ص ) در دوران ده سال که در مدینه بود، حدود هشتاد درگیری مسلحانه با دشمنان آئین انقلابیش داشت.

۳،و نیز می بینند، او برای پادشاهان و جباران زمان خود، در نقاط مختلف جهان نامه نوشت و همگی را به تسلیم در برابر آئینش دعوت کرد.

۴،و هم چنین می بینند که حکومت اسلامی در زمان پیامبر ( ص ) بر شبه جزیره عربستان سایه افکند و حکومتی در آن محیط، غیر از آن وجود نداشت.

باز می گویند:

آیا اسلام حکومت هم دارد؟

آیا اسلام به پیروانش اجازه دخالت در سیاست را می دهد؟

حکومت اسلامی به استثمار و استبداد در اشکال مختلف پایان می دهد، آزادیهای منطقی را برای همه انسانها محترم می شمارد و راه را برای پیشرفت به سوی زندگی پاک انسانی آمیخته با حق و عدالت، با مشارکت همه گروه ها می گشاید، حکومتی که تمام خطوطش، سرانجام به خداوند می پیوندد.

گفتار دهم: کتاب حکومت اسلامی و تحلیلی از نهضت حاضر (یحیی نوری)

مبحث اول: سرچشمه نهضت اسلامی[۶۵]

نهضت حاضر پدیده نوین نیست بلکه امتدادکشاکشی است که در طول تاریخ اسلام، بین قانون خواهی و استبداد گرائی و بین عدالت جوئی و ستمکاری و بین مذهب گرائی و لا مذهبی و گرایش های اسلامی و گرایش های ضعیف اسلامی و حتی طاغوت جریان داشته است.

اعتراض حضرت علی (ع) علیه انحرافات که بر صفحات نهج البلاغه نقش بسته است، حماسه جاودانی که حسین (ع) با خون خود بر صفحات زمین رقم زد، قیام ائمه طاهرین (ع) علیه دستگاه های خودکامه و جور، مبارزات مداوم و پیگیر علماء حق و مجاهدین بزرگ در طول تاریخ علیه قدرت های غاصب و حکومت های مطلق العنان و خودسر و هزاران هزار قیام اسلامی دیگر که در کتب تاریخ به تفصیل ثبت گردیده، تبلور و ادامه همان مبارزه دیرین است که بین هابیلیان و قابیلیان و نیروهای ابراهیمی و نمرودی و موسائی و فرعونی و محمدی (ص) و بوسفیانی در گیر بوده است.

مبحث دوم: ایجاد حکومت یکی از عناصر عمده اسلام[۶۶]

علامه یحیی نوری در پاسخ به سوال خبرنگاران خارجی درخصوص حکومت اسلامی بیان می دارند:

اسلام آن دین کوچک و محدود که شما اروپائیان از واژه دین و مذهب درک می کنید و در نزد شماها در مسیحیت و امثال آن تجلی می یابد نیست، بلکه بسیار وسیع و فراگیر و جامع است.

اسلام دین و دولت و مذهب، فلسفه و جهان بینی و انسان شناسی و قوانین فردی و اجتماعی و ایدئولوژی و سیاست است، این عناصر را نمی توان در اسلام از هم جدا کرد.

بعنوان مثال توحید، نه فقط عقیده مذهبی بلکه یک اصل اجتماعی و سیاسی نیز هست.

لااله الله که شعار اسلامیان است به چه معنی است؛ یعنی اینکه ما هیچ قدرتی را جز قدرت خدای متعال نمی پذیریم و در مقابل دستور خدا به دستور هیچ کس سر تسلیم فرود نمی آوریم. سیاست در متن دین قرار دارد و از اسلام قابل تفکیک نیست.

امام حسین (ع): خداوند ما را برای سیاست و اداره امور امت برگزیده است.

پس چگونه می شود که فکر کرد اسلام کاری به کار حکومت ندارد.

مبحث سوم: طرح کلی حکومت اسلامی[۶۷]

قوه مجریه یا دولت در طرح حکومت اسلامی می تواند ناشی از یک مجلس فتوی ( متشکل از مجتهدان و فقها و حقوقدانان متخصص اسلامی ) و از یک مجلس شورای اسلامی ( مرکب از کارشناسان صاحب نظر و با تقوی و نمایندگان امت اسلامی و نمایندگان اقلیت ها ) باشد و نصب و عزل و بازخواست دولت بعهده آن باشد.

در حقیقت قوه مقننه که عبارت از دو مجلس نامبرده است در نظام حکومت اسلامی قوه مقننه مستقلی به حساب نمی آید، زیرا که مقنن و شارع نظام اسلامی خداوند است، بلکه این مجلس بگونه ای مفسر و تطبیق دهنده اصول تعالیم و کلیات اسلام بر شرایط و مسائل جاری جامعه است و چون این تطبیق دادن که از سوئی باید کل نیازمندیهای زمان را در بر گیرد و از سوئی دیگر از اصول و تعالیم و فلسفه اسلام الهام گیرد نیاز به اجتهاد دینی و تخصص فقاهتی دارد.

از این جهت و جهات فراوان دیگر وجود مجلس فتوی در جنب مجلس شورای اسلامی ضرورت و قاطعیت ویژه ای دارد.

حکومت در اسلام فراگیرترین و جدی ترین مقامات اجتماعی است که نمی توان آنرا سهل و ساده گرفت و نمی توان آن را از راه توارث “میراث شخصی” ساخت و بازیچه اطفال و یا افراد فاقد صلاحیت های خاص علمی و وارستگی ها ی اخلاقی گردانید. در نظام اسلامی زمام داران خدمت گذاران مردم هستند نه اربابان و خدایگان.

قدرت اجرائی در نظام اسلام، در میان همه مردم و کل امت توزیع شده و هرگز در یک مقام متمرکز نگردید تا به روز استبداد بیانجامد، می توان گفت حکومت در اسلام به همه تعلق دارد، زیرا بر همه مردم امر به معروف و نهی از منکر: یعنی پیاده کردن قوانین اسلام در جامعه واجب است، پس همه مردم آمر و ناهی هستند و قدرت اجرائی به شمار می آیند، البته در حدی خاص و مشخص از قدرت اجرائی و بقیه را قوه مجریه یا دولت که مرکز تجمع قوای امت است عهده دارد.

بخش دوم

ساختار حکومت در آثار و مطبوعات دینی

سالهای ۱۳۵۶ الی ۱۳۵۸

فصل اول : دلائل تشکیل حکومت اسلامی

گفتار اول: کتاب ولایت فقیه

دلائل لزوم تشکیل حکومت[۶۸]

امام خمینی در کتاب ولایت فقیه در خصوص تشکیل حکومت و مجریان آن می فرماید:

مجموعه قوانین، برای اصلاح جامعه کافی نیست برای اینکه قانون مایع اصلاح و سعادت بشر شود به قوه اجرائیه و مجری احتیاج دارد. به همین جهت، خداوند متعال در کنار فرستادن یک مجموعه قانون،یعنی احکام شرع،یک حکومت و دستگاه اجرا و اداره مستقر کرده است. رسول اکرم (ص) در راس تشکیلات اجرائی و اداری جامعه مسلمانان قرار داشت.

علاوه بر ابلاغ وحی و بیان و تفسیر عقاید و احکام و نظامات اسلام به اجرای احکام و برقراری نظامات اسلام همت گماشته بود تا دولت اسلام را بوجود بیاورد. در آن زمان مثلا” به بیان قانون جزا اکتفا نمی کرد در ضمن به اجرای آن می پرداخت، دست می برید، حد می زد و رجم می کرد.

پس از رسول اکرم (ص) خلیفه همین وظیفه و مقام را دارد.

رسول اکرم (ص) که خلیفه تعیین کرد فقط برای بیان عقاید و احکام نبود، بلکه همچنین برای اجرای احکام و تنفیذ قوانین بود.

وظیفه اجرای احکام و برقراری نظامات اسلام بود که تعیین خلیفه را تا حدی مهم گردانیده بود که بدون آن پیغمبر اکرم (ص) ” یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ “[۶۹] رسالت خویش را به اتمام نمی رسانید، زیرا مسلمانان پس از رسول اکرم (ص) نیز به کسی احتیاج داشتند که اجرای قوانین کند، نظامات اسلام را در جامعه برقرار گرداند تا سعادت دنیا و آخرتشان تامین شود. اصولا” قانون و نظامات اجتماعی، مجری لازم دارد.

در همه کشورهای عالم و همیشه اینطور است که قانون گزاری به تنهایی فایده ندارد، قانون گزاری به تنهایی سعادت بشر را تامین نمی کند. پس از تشریح قانون بایستی قوه مجریه ای بوجود بیاید. قوه مجریه است که قوانین و احکام دادگاه ها را اجرا می کند و ثمره قوانین و احکام عادلانه دادگاه ها را عاید مردم می سازد، به همین جهت اسلام همانطور که قانوگزاری کرده قوه مجریه هم قرارداده است.

ولی امر، متصدی قوه مجریه است.

دلیل دیگر بر لزوم تشکیل حکومت، ماهیت و کیفیت قوانین اسلام _ احکام شرع _ است، ماهیت و کیفیت این قوانین می رساند که برای تکوین یک دولت و برای اداره سیاسی و اقتصادی و فرهنگی جامعه تشریع گشته است.

اولا” احکام شرع حاوی قوانین و مقررات متنوعی است که یک نظام کلی اجتماعی را می سازد، در این نظام حقوقی، هرچه بشر نیاز دارد فراهم آمده است، از طرز معاشرت با همسایه و اولاد و عشیره و قوم و خویش و همشهری و امور خصوصی و زندگی زناشوئی گرفته تا مقررات مربوط به جنگ و صلح و مراوده با سایر ملل، از قوانین جزائی تا حقوق تجارت و صنعت و کشاورزی.

برای قبل از انجام نکاح و انعقاد نطفه قانون دارد و دستور می دهد که نکاح چگونه صورت گیرد و خوراک انسان در آن هنگام یا موقع انعقاد نطفه چه باشد، در دوره شیرخوارگی چه وظایفی بر عهده پدر و مادر است و بچه چگونه باید تربیت شود و سلوک مرد و زن با یکدیگر و با فرزندان چگونه باشد. برای همه این مراحل دستور و قانون دارد تا انسان تربیت کند، انسان کامل و فاضل، انسانی که قانون متحرک و مجسم است و مجری داوطلب و خودکار قانون.

معلوم است تا چه حد به حکومت و روابط سیاسی و اقتصادی جامعه اهتمام می ورزد تا همه شرایط به خدمت تربیت انسان مهذب و با فضیلت درآید.

قرآن مجید و سنت شامل همه دستورات و احکامی است که بشر برای سعادت و کمال خود احتیاج دارد.

در “اصول کافی” فصلی است به عنوان “تمام احتیاجات مردم در کتاب و سنت بیان شده است” و کتاب یعنی قرآن “تِبْیَانًا لِّکُلِّ شَیْءٍ[۷۰] ” است روشنگر همه چیز و همه امور است.

امام سوگند یاد می کند،طبق روایات،که تمام آنچه ملت احتیاج دارد در کتاب و سنت هست و دراین شکی نیست.

ثانیا” با دقت در ماهیت و کیفیت احکام شرع در می یابیم که اجرای آنها و عمل به آنها مستلزم تشکیل حکومت است و بدون تاسیس یک دستگاه عظیم و پهناور اجرا و اداره نمی توان به وظیفه اجرای احکام الهی عمل کرد.

گفتار دوم: مجله درسهایی از مکتب اسلام

تشکیل حکومت پدیده اجتناب نا پذیر[۷۱]

گروهی از ایسم ها بر این اعتقاد بودند که ملت ها چون خود دارای عقل و تمیز هستند پس با گذشت زمان نیاز به حکومت و دولت ندارند و خود امورات را می گذرانند، لذا اندیشمندان اسلام و جهان این نظریه را مردود دانسته و وجود دولت را یک پدیده اجتناب ناپذیر تلقی کرده اند.

مارکس وجود دولت را پس از گسترش کمونیسم ضروری نمی دانست، و این از یک بعد نگری او در خصوص جامعه و آن زاویه طبقاتی آن بود، او می گفت اگر اختلاف طبقاتی برطرف گردد، دیگر مردم با هم نزاعی ندارند که نیاز به دولت و آقا بالاسر داشته باشند.

در حالی که غرائز دیگر بشر مانند جاه طلبی ها و خودخواهی های رهبری نشده، کانون نزاع و سرچشمه جدال است و از این جهت دولتی را لازم دارد که افراد را به وظایف قانونی خود آشنا کند و متخلفان را مجازات نماید و حق را به حق دار بسپارد و نظم و انضباط جامعه را که زیر بنای بقای تمدن و مایه پیشرفت انسان در جهت های مادی و معنوی است، صیانت نماید.

لذا با توجه به حکم عقل و خرد و به حکم ولایتی که خدا به پیامبر اسلام (ص) داده بود، دست به تشکیل حکومت زد و نظام توحیدی را در قالب یک حکومت اسلامی پیاده کرد.

چون حقیقت اسلام یک رشته اصول و فروع است که از جانب خدا فرو فرستاده شده است و پیامبر اسلام ماموریت داشت که مردم را به آن دعوت کند و در شرایط مناسب همه را پیاده نماید، ولی تحقق این امر بدون وجود حکومت امکان پذیر نبود.

از طرفی هرگز حکومت برای اسلام هدف نیست، ولی جهت تحقق اوامر الهی و پیاده کردن آنها و مبارزه با ظلم و تجاوز، اجرای حد بر سارق و زانی، رسیدگی به اختلافات مسلمانان در امور مالی و حقوقی، تامین حقوق مستضعفان، جلوگیری از احتکار و گران فروشی، گردآوری زکات و مالیات های اسلامی، گسترش تعالیم اسلام، و رفع نیازمندیهای دیگر مسلمانان، باید تشکیلات منسجم و کارآمد برقرار گردد.

فصل دوم: قوای سه گانه

گفتار اول: کتاب جمهوری اسلامی ( سید محمد باقر صدر )

مبحث اول: قانونگذاری[۷۲]

اساس قانونگذاری در جمهوری اسلامی احکام اسلام است و همه برنامه ها در پرتو شریعت اسلامی بدین روش وضع می شود:

الف: احکامی که ثابت بودن آن در فقه اسلامی روشن شده است، به اندازه ارتباطش با زندگی اجتماعی، جزء ثابت و استوار قانون اساسی شمرده می شود.

ب: در احکامی که مجتهدان براساس اجتهاد مشروع چند رای مختلف دارند، قوه مقننه در برگزیدن یکی از آنها براساس مصلحت جامعه آزاد است.

ج: برای اموری که مشمول حکم قاطع وجوب و حرمت نباشد، قوه مقننه که نماینده ملت است، آنچه را مصلحت می داند، بصورتی که معارض با اساس قوانین اسلام نباشد، قانون وضع می کند.

قلمرو این قانونگذاری، شامل همه مواردی که شرع آنها را به صلاحدید خود مردم واگذاشته است و به مکلف آزادی عمل در حد عدم معارضه با سایر احکام اسلامی داده است، می شود و این بخش را، بخش آزاد قانونگذاری می نامیم.

مبحث دوم: قوه مقننه و قوه مجریه مستند به مردم است[۷۳]

و در حقیقت امت است که در چارچوب قانون اساسی اسلام عهده دار این دو امر مهم می باشد و این حق خلافتی است که خداوند به بشر عنایت فرموده و امت با داشتن چنین خلافتی، رشیدند، احساس مسئولیت می کند، زیرا با سمت جانشینی خدا در زمین تصرف می کند، با این وصف حتی امت نیز اساس حاکمیت و سلطه نیست و تنها در برابر خداوند مسئول حمل امانت او می باشد.

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَهَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا[۷۴]: ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه کردیم و همه از حمل آن سر باز زدند و ترسیدند و انسان حمل آنرا بر عهده گرفت، هر آینه او ستمگر و نادان است.

گفتار دوم: کتاب مبانی نظری قانون اساسی جمهوری اسلامی (حسین بهشتی)

سه قوه در جمهوری اسلامی[۷۵]

از این امت و امامت، مدیریت جامعه به اشکال گوناگون صادر می شود، ولی اگر با حفظ اصول باشد، یعنی تعیینی و تحمیلی نباشد، قطعا” نظام شاهنشاهی نیست، پادشاهی اسلامی نمی شود، چون در آن تعیین و تحمیل است.

در حالی که در حکومت اسلامی مدیریت جامعه برخاسته از امت و امامت بر پایه مکتب است.

شکل پیشنهادی در قانون اساسی در این برهه از زمان در ایران، دارای:

اول: رئیس جمهوری است منتخب مستقیم مردم، یعنی در رابطه با مردم.

دوم: مجلس شورای ملی و شوراهای دیگر، اینها هم در رابطه با امتند.

سوم: دستگاه قضائی، این در رابطه با چه کسی است؟ دستگاه قضائی در کشورهای مختلف وضعی متفاوت دارند، مثلا” در ایالات متحده آمریکا، ریشه اش باز می گردد به انتخاب مستقیم مردم ولی در نظام اسلامی، در این مقطعی که ما در پیش داریم، نمی توانیم این کار را بکنیم، چون انتخاب قاضی و تعیین او خیلی ظریف تر از انتخاب و تعیین نماینده مجلس شورای ملی و یا عضو شوراهاست.

در این قانون اساسی بر طبق موازین اسلامی از یکسو و زمینه های اجرائی زمانی که ما در آنیم چنین

است، از سوی دیگر آن را در رابطه با امامت قرار دادیم، یعنی در حقیقت نقش امت در انتخاب

دستگاه قضائی مستقیم نیست، بلکه غیر مستقیم است، انتخاب امت است، اما از طریق امامت و رهبری.

از این سه یعنی، رئیس جمهوری، مجلس و دستگاه قضایی، دولتی به وجود می آید، یعنی نخست وزیر و وزراء، که این دولت موقت منتخب غیرمستقیم مردم است، چون این دولت را باید، بر طبق قانون اساسی، رئیس جمهور و مجلس معین می کنند، نخست وزیر را بر طبق قانون چه کسی پیشنهاد می کند، رئیس جمهوری، ولی آیا با پیشنهاد او مطلب تمام می شود؟ خیر، اولا” رئیس جمهور با کسب رای تمایل مجلس، نخست وزیر را تعیین می کند و ثانیا” وقتی حکم نخست وزیری داد، نخست وزیر همکاران و وزیرانش را انتخاب می کند و به رئیس جمهوری معرفی می کند، آنوقت رئیس جمهوری باید نام آنها را مجددا”به مجلس ببرد، نمایندگان مردم باید به آنها رای اعتماد بدهند.

این است که دولت از دو طریق به امت مربوط می شود، یکی از طریق رئیس جمهوری، دیگری از

طریق مجلس شورای ملی.

گفتار سوم: کتاب حکومت جمهوری اسلامی (علی مشکینی)

مبحث اول: پایه های حکومت بر سه پایه استوار است[۷۶]

۱ – قوانین و برنامه اجرائی

۲ – هیئت حاکمه و اعضاء آن

۳ – بودجه مالی

حال این سه پایه در حکومت اسلامی:

۱ – بیان قوانین و قواعدی که، دولت اسلامی براساس ابلاغ و پیاده کردن آن تشکیل یافته.

۲ – بیان کیفیت و چگونگی تشکیل حکومت اسلامی و معرفی اعضاء و گروه مربوطه.

۳ – ذکر بودجه مالی دولت اسلامی و بیان حدود و کمیت درآمد و طرق تحصیل و کیفیت تصرف و موارد مصرف آن.

مجموع قوانین و برنامه های اسلامی را اعم از اصول و فروع آن، دین و شریعت می نامند و دین اسلام بلکه همه شرایع گذشته، دارای سه بخش اصلی و انشعابات متعدد فرعی است:

بخش اول: معتقدات، یعنی امور فکری و عقیدتی که باید مغز انسانی بدان باور کند.

بخش دوم: اخلاق، یعنی اوصاف و خوهای روانی که باید نفس انسانی بدان متصف گردد و آرایش یابد.

بخش سوم: احکام، یعنی برنامه و دستورات لازم الاجرای عملی (عبادات، عقود، ایقاعات، احکام)

مبحث دوم: در خصوص سه گروه، سه مجلس[۷۷]

حکومت جمهوری اسلامی در عصر غیبت، با تشکیل سه گروه یا به تعبیر دیگر سه مجلس تحقق می یابد:

۱،گروه افتاء ۲ – گروه شورا ۳ – گروه اجرا

و بر هر یک از گروه سه گانه است که از میان خود فردی را که لایق تر و مدبرتر تشخیص دهند، بطور موقت به ریاست مجلس خود انتخاب کنند، تا نظم داخلی گروه ها محفوظ و فوائد دیگر این انتخاب مرتب شود.

گروه اول، گروه افتاء

گروه افتاء که قوه مقننه هستند، متصدیان قوانین مصوبات و در حقیقت همان اعضاء مجلس موسسان در اصطلاح این عصرند و با این تفاوت که در غالب کشورها، اعضاء آن مجلس، قوانین اجرائی را به اتکاء افکار و تصویب و تراوش مغزی خودشان انشاء و تنظیم می کنند و در اسلام چون قوانین اجرائی و برنامه های عملی کشور، عین قوانین اسلامی و دستورات دین است، که قبلا” در باره آن به نحو فهرست صحبت شد، گروه افتاء آنرا از لابلای منابع و مدارک اصلی (قرآن، سنت، عقل) با شرایط مقرره استنباط و استخراج و سپس تنظیم نموده و تحویل مراحل اجراء می دهند و از این روی لوایح مصوب مجلس شورا، باید در چارچوبه آرای مستخرجه مجلس فتوی تصویب گردد.

صاحبان ای آرا تنظیم و تهیه کنندگان قانون اساسی و مدنی کشور اسلامی و مفتیان دینی و راهنمایان مسلمین در جهات احکام اصولی و فروعی عملی می باشند، که دارای وظایفی هستند:

۱ – شور در فتوا

۲ – توافق در خصوص فتاوی

۳ – رفع اختلاف بین اعضای شورا در رسیدن به فتوای واحد و عمل به آن و نیز احراز این پست ها شرایطی دارد:

۱ – عنوان فقاهت و اجتهاد

۲ – عدالت

۳ – تخصص

۴ – اعضای این گروه باید از میان فقها و دانشمندان علوم دینی بوسیله معرفی و تعیین اهل خبره و اطلاع انتخاب شوند.

گروه دوم، گروه شور

که در اصطلاح فعلی، وکلای مجلس شورا نامیده می شوند، هیئت تشکیل دهنده پارلمان ملی و وکلا انتخاب شده از طرف ملتند (نظیر وکلای پارلمانی که دولت مشروطه و برخی از جمهوری ها وجود دارند)، وظیفه این گروه آنکه، در مجمع خویش طرح های مخالف امور مربوط به کشور را مورد مطالعه و بررسی قرار داده، طبق مصالح عامه کشور و ملت به تصویب می رساند، سپس تحویل گروه اجرائی می دهند، تا به مرحله عمل درآید.

از شروط قبول این سمت، اجتهاد است (عده ای از آنها باید چنین باشند) اعضای مجلس شورا و افتاء از افراد لایق، آگاه، امین، مذهبی و آشنا به مصالح جامعه با تشخیص و رضا و اختیار اکثریت ملت انتخاب می شوند، پاسخ این تصور غلط که نماینده اکثریت مردم نماینده اقلیت که به او رای نداده اند نیست، اینست که باید آن اقلیت انتخاب این اکثریت را تائید کنند، در غیر این صورت اعضای مجلس فراوان خواهد شد.

و دیگر اینکه نیازی نیست که تصرفات وکلاء مورد رضایت یکایک موکلین باشد، همان که منافع و مصالح عامه مورد نظر و رعایت گردد، کافیست.

دلیل عقلی بر تشکیل و وجود شوری که در قرون متمادی، انسانها در مسیر تمدن خویش به این امر پی برده اند که صلاح جامعه، متشکل و متمدن آنست که افراد لایقی را در باره رسیدگی به امور اجتماعی خویش انتخاب کنند، که گرد هم آیند و پس از شور و مشورت، تبادل نظر کرده، بهترین و جامع ترین و صحیح ترین را یافته، اعلام دارند « وَالَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاهَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ [۷۸] » و « إِنَّ مَثَلَ عِیسَى عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثِمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ [۷۹] »

گروه سوم، گروه اجراء

این گروه در اصطلاح قوانین فعلی، هیئت وزرا نامیده می شوند.

اینان مرکبند از عده ای خاص که از طرف هیئت وکلا برای اجرای برنامه های تصویبی و پیاده کردن مصوبات مجلس شوری انتخاب و تعیین می شدند.

وظایف اینان تعیین اشخاص واجد شرایط، برای پست های پائین تر، تقدیم لوایح قابل بررسی و تصویب به مجلس شوری، پخش برنامه های تصویبی، صادر کردن دستور اجرای نظارت کامل بر وظایف مجریان و سایر امور مربوطه است، تعداد این گروه برحسب اختلاف و تنوع نیاز جامعه، وسعت کشور و گستردگی ابعاد تمدن، قابل زیادت و کمی است.

در باره شعبه ای از گروه اجرا (اعضای وزارت دادگستری) که هیئت قضائی و متصدیان و ظایف حکم و قضاوتند، از وزیر دادگستری تا آخرین فرد قضات شهرستانها و دهکده ها، شرط لازم است، که حداقل در ابحاث و مسائل مربوط به قضات و فیصل بخشیدن به نزاع و مخاصمات صادر کردن حکم حائز شرایط، مجتهد و قادر به استنباط فروع از مدارک اولیه باشد و هیچ کس از غیر صاحب این عنوان حق تصدی این منصب را ندارد.

حضرت علی (ع) به شریح قاضی که منصوب از طرف خلفا بود، فرمود:

بر مسندی تکیه دادی که جز پیامبر و یا وصی او یا انسانی شقاوتمند بر آن نمی نشیند و مراد آنکه در رتبه بعد از پیامبر، شاغل مقام قضاوت اگر امام اصل که به وصایت خاص، یا فقیه جامع واجد شرایطی که به وصایت عام نصب شده اند نباشند، قهرا” غاصب این مقام و شقاوتمند خواهد بود و نیز به مالک طی فرمانی می فرماید:

ای مالک از میان رعایا برای حکم و قضاوت کسی را که به فضل و کمال شناخته ای برگزین، کسی

که ورود حوادث او را به تنگنا نیافکند و نفسش به طمع و آز رو نیاورد، در موارد اشتباه پابرجا و به حق و برهان گراینده تر و در هنگام وضوح امر قاطع تر باشد، کسی که تعریف و ستودن او را از جای تکان ندهد و وعده تطمیع از راه حق منحرفش نسازد.

گفتار چهارم: کتاب حکومت علوی، حکومت اسلامی (نصیرالدین امیر صادقی)

مجلسین[۸۰]

در حکومت اسلامی دو نوع مجلس وجود دارد:

۱- مجلس فتوی

اعضای این مجلس، فقها، یعنی اسلام شناس ها هستند، احراز صلاحیت فقها از راه گواهی اهل خبره و اقبال عامه مردم است.

این مجلس سه وظیفه بزرگ دارد:

الف – بیان حقوق دولت و ملت، برابر هم و بیان وظایف ثابت هرکدام، نسبت به هم است و این در اصطلاح قوانین اساسی است.

ب – بیان وظایف شرعی و اخلاقی مردم، نسبت به خدا و خلق.

ج – نظارت بر مجلس شورا و دولت موقت.

۲ – مجلس شوری

اعضای مجلس شوری برگزیدگان صالح ملتند.

این مجلس سه وظیفه بزرگ دارد:

الف – مشورت برای حل مشکلات سیاسی و اجتماعی.

ب – عقد و فسخ قراردادهای نظامی و اقتصادی و فرهنگی.

ج – وضع مقررات موقت به مقتضای شرایط متغیر زمان و مکان، اینگونه مقررات، احکام ولایتی است و به بعضی از آنها، احکام ثانوی و مصلحتی هم گفته می شود.

در حکومت اسلامی، مجلس فتوی، به تنهایی عهده دار مجلس موسسان و مبعوثان و سنا است و اعضای این مجلس در واقع نمایندگان شریعت اند.

اعضای مجلس شوری، نمایندگان مردم اند، اما وکیل مطلق نیستند و لازم است در تصویب لوایح، قبلا” مردم را در جریان بگذارند و نظرخواهی کنند.

گفتار پنجم: کتاب بررسی فشرده ای پیرامون طرح حکومت اسلامی (ناصر مکارم شیرازی)

مبحث اول: بافت حکومت اسلامی[۸۱]

در حکومت اسلامی مانند حکومت های دموکراسی سه گروه مشورتی، اجرائی و قضائی، سه پایه اساسی حکومت را تشکیل می دهد، اما با تفاوتهای بسیار:

مبحث دوم: هیئت مشورتی[۸۲]

شک نیست که شرکت در مشورت در باره همه مسائل سرنوشت ساز جامعه اسلامی، حق عموم مسلمانان است، حقی که مستند به مهمترین منبع اسلام یعنی قرآن می باشد و نیز شک نیست، که مشارکت مستقیم عموم در همه مسائل، علاوه بر اینکه عملی نیست، از حدود تخصص عده ای خارج است، لذا مسلمانان ناگزیرند نمایندگانی برای خود از افراد با ایمان و صالح و آگاه برگزینند تا در مسائل مربوط به اداره جامعه به شور بنشینند.

اما مهم اینست، که آنها باید در تمام مقرراتی که برای اداره جامعه تصویب می کنند، قوانین اسلامی را

به عنوان قانون اساسی مدنظر داشته باشند و انحرافی از آن پیدا نکنند و خوشبختانه این قوانین آنچنان

گسترده و جامع الاطراف است که انطباق آن بر نیازمندیهای اصیل و واقعی هر عصر و گروه کاملا”

قابل در ک است، به همین دلیل اعضای شورا اگر خود از آگاهان و متخصصان مسائل اسلامی نباشند

باید جمعی از دانشمندان اسلامی به مصوبات آنها نظارت کنند این نیز لازم به یادآوری است که در

اسلام برای مشاوران آنهم در چنین مسئله خطیری صفاتی ذکر شده که ایجاب می کند، آنها از میان

آگاهترین و بلندنظرترین و عادل ترین مردم انتخاب شوند و آنها موظفند منافع عموم جامعه را بر هر

چیز مقدم شمرند و هیچگاه منافع گروهی را بر گروه دیگر ترجیح ندهند، که این خود دلیل خیانت آنها در امانت الهی و سلب صلاحیتشان خواهد شد.

مبحث سوم: هیئت اجرائی[۸۳]

چون از یکسو باید رئیس دولت اسلامی علاوه بر اسلام و ایمان دارای صفات زیر باشد:

الف – عدالت، نه به مفهوم رعایت حقوق اجتماعی، بلکه به مفهوم وسیع فقهی، یعنی دارا بودن روح خداترسی عمیق و احساس مسئولیت درونی، آن چنانچه او را از ارتکاب هرگونه گناه باز دارد، خواه در مسائل حقوقی باشد یا غیر آن.

ب – صاحب نظر بودن در مسائل اسلامی.

ج – آگاهی و بینش کافی در مسائل اجتماعی و سیاسی هرگاه در قسمت اخیر یعنی آگاهی در مسائل اجتماعی و سیاسی با تخصص در مسائل در مسائل اسلامی در یک فرد جمع نباشد، متخصصان مسائل سیاسی و اجتماعی، می توانند با نظر صاحبنظران و مجتهدان اسلامی به این امر قیام کنند.

مبحث چهارم: هیئت قضایی[۸۴]

در حکومت اسلامی قضات علاوه بر داشتن آگاهی کافی از مسائل اسلامی (در حد یک صاحب نظر) و دارا بودن عدالت به مفهومی که گذشت یا بر طبق آئین دادرسی اسلام که جزئیاتش در کتب فقهی آمده، در میان طرفین دعوا داوری کنند، این جمله مساوات و عدالت را میان آن دو (هر کسی باشد، حتی اگر رئیس دولت اسلامی به عنوان یک متهم در برابر یک فرد کاملا” عادی قرار گیرد) در تمام جهات حتی در کلام و سلام و احترامات عادی و نگاه کردن در دادگاه رعایت کند، تا چه رسد به مسائل حقوقی.

در این فصل به توصیف و تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از پرسشنامه می پردازیم . از آنجایی که هر پژوهش به دنبال اهداف خاص خود می باشد و رسیدن به آن اهداف می تواند موضوع پژوهش را توجیه نماید ، لذا انجام پژوهش، تجزیه و تحلیل آماری و بررسی یافته ها محققان و پژوهشگران را به سوی شناخت بهتر هدایت و زمینه را برای پژوهش های بعدی آماده می سازد.
برای انجام این منظور این بخش در دو فصل به موضوعات پژوهش پرداخته است. در بخش اول توصیف داده های آماری شامل بررسی مشخصات فردی پاسخ دهندگان و پاسخ به سؤالات در زمینه های مختلف توجه شده است.
در بخش دوم تحلیل آماری داده ها، تدوین فرضیه های پژوهش و آزمون فرضیات مورد بررسی قرار گرفته است.
روش تبیین یافته
مرا حلی که در این فصل طی شده است:
آزمون مقدماتی برای تعیین اعتبار پرسشنامه
لازم به توضیح است که ۳۸ سوال ازمیان ۴۵ سوال انتخاب شده است.ابتدا ۴۵ سوال داشتیم که پس از یک بررسی مقدماتی و تعیین ضریب آلفای کرونباخ و همچنین اصلاح برخی سوالات به ۳۸ سوال کاهش یافت و همین ۳۸ سوال بعنوان پرسش نامه تعیین شد.
یافته های توصیفی: در این قسمت درصد موافقان و مخالفان بر اساس فراوانی های یافته شده نسبت به سوالات توصیفی این پژوهش مشخص شده است.
یافته های نهایی: در این مرحله , مراحل مربوط به سوالات تحقیق ازمیان پرسشهای پرسشنامه اصلی از طریق دستور محاسبه مجموع جمع شده و آزمون انجام شده برای نشان دادن همبستگی درونی صورت گرفت.
توصیف یافته های تحقیق
جدول آمارهای توصیفی مؤلفه های اثر بخشی تیم های کاری

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت ۴۰y.ir مراجعه نمایید.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

واریانس	انحراف معیار	میانگین	ماکزیمم	مینیمم	تعداد
۳۶۳	۰٫۶۰۲۱۴	۳٫۹۳۲۹	۵	۱٫۷۵	۴۱	مشارکت کارکنان در تصمیم گیری
۲۴۶	۰٫۴۹۶۱۷	۴٫۰۶۱	۵	۳	۴۱	افزایش سرعت امور
۲۱۷	۰٫۴۶۵۸۱	۴٫۲۰۴۹	۵	۳٫۲	۴۱	جلوگیری از دوباره کاری
۳۰۲	۰٫۵۴۹۴۶	۴٫۱۹۰۲	۵	۳	۴۱	ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان
۳۷۷	۰٫۶۱۳۶۲	۴٫۰۰۶۱	۵	۲٫۷۵	۴۱	افزایش تعهد گرایی
۲۹۴	۰٫۵۴۲۳۴	۳٫۸۷۸	۵	۲٫۵	۴۱	کاهش تعارضات
۵۳۴	۰٫۷۳۰۵۴	۳٫۶۸۹	۵	۲٫۲۵	۴۱	تأثیر بر تصمیم گیری استراتژیک
۲۳۲	۰٫۴۵۱۶	۴٫۲۰۱۲	۵	۳٫۲۵	۴۱	افزایش بهره وری
۳۱۳	۰٫۵۵۹۰۹	۴٫۶۷۱	۵	۳	۴۱	افزایش اثر بخشی سازمان

همانطور که در جدول بالا ملاحظه می گردد، با توجه به دامنه جواب ها که حداقل یک و حداکثر پنج می باشد میانگین ها نیز همواره در همین بازه قرار دارند و انحراف معیار در تمام موارد کمتر از یک می باشد.
مشارکت کارکنان در تصمیم گیری ها
در پاسخ به سؤال ۱-۱ پرسشنامه ،  بیان آزادانه و شفاف نظرات توسط اعضاء تیم های کاری بر مشارکت بیشتر کارکنان در تصمیم گیری نقش دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۴۱٫۵	۱۷	کاملاً موافق
		۴۶٫۳	۱۹	موافق
		–	–	بی نظر
		۹٫۸	۴	مخالف
		۲٫۴	۱	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۱-۱ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۱۷ نفر یعنی ۵/۴۱ درصد معتقدند بیان آزادانه و شفاف نظرات توسط اعضاء تیم های کاری بر مشارکت بیشتر کارکنان در تصمیم گیری نقش دارد و ۲/۱۲ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۱-۱ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۱-۲ پرسشنامه ،  جمع گرایی بین اعضاء تیم های کاری بر مشارکت بیشتر کارکنان در تصمیم گیری نقش دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۱۹٫۵	۸	کاملاً موافق
		۴۱٫۵	۱۷	موافق
		۳۱٫۷	۱۳	بی نظر
		۴٫۹	۲	مخالف
		۲٫۴	۱	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۱-۲ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۲۵ نفر یعنی ۶۱ درصد معتقدند جمع گرایی بین اعضاء تیم های کاری بر مشارکت بیشتر کارکنان در تصمیم گیری نقش دارد و تنها ۳/۷ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۱-۲ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۱-۳ پرسشنامه ، در نظر گرفتن اهداف و منافع سازمان در تصمیم گیری ها توسط اعضاء تیمهای کاری بر مشارکت بیشتر کارکنان در تصمیم گیری نقش دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۴٫۴	۱۰	کاملاً موافق
		۴۸٫۸	۲۰	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		۱۲٫۲	۵	مخالف
		۲٫۴	۱	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۳-۱ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۰ نفر یعنی ۲/۷۳ درصد معتقدند در نظر گرفتن اهداف و منافع سازمان در تصمیم گیری ها توسط اعضاء تیمهای کاری بر مشارکت بیشتر کارکنان در تصمیم گیری نقش دارد و تنها ۶/۱۴ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۱-۳ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۱-۴ پرسشنامه ، حمایت اعضاء تیمهای کاری از تصمیمات صرف نظر از دیدگاه های شخصی بر مشارکت بیشتر کارکنان در تصمیم گیری نقش دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۳۱٫۷	۱۳	کاملاً موافق
		۵۳٫۷	۲۲	موافق
		۴٫۹	۲	بی نظر
		۹٫۸	۴	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۱-۴ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۵ نفر یعنی ۵/۸۵ درصد معتقدند حمایت اعضاء تیمهای کاری از تصمیمات صرف نظر از دیدگاه های شخصی بر مشارکت بیشتر کارکنان در تصمیم گیری نقش دارد و تنها ۸/۹ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۱-۴ تحقیق
۲- افزایش سرعت امور
در پاسخ به سؤال ۲-۱ پرسشنامه ، مشخص بودن نقش هر یک از اعضاء تیمهای کاری بر افزایش سرعت انجام امور تاثیر دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۵	۴۸٫۸	۲۰	کاملاً موافق
		۴۶٫۳	۱۹	موافق
		–	–	بی نظر
		۴٫۹	۲	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۲-۱ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۹ نفر یعنی ۱/۹۵ درصد معتقدند مشخص بودن نقش هر یک از اعضاء تیمهای کاری بر افزایش سرعت انجام امور تاثیر دارد و تنها ۹/۴ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۲-۱ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۲-۲ پرسشنامه ، کمک کردن اعضاء تیمهای کاری به یکدیگر در انجام امور بر افزایش سرعت انجام امور تاثیر دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۳۴٫۱	۱۴	کاملاً موافق
		۵۸٫۵	۲۴	موافق
		۷٫۳	۳	بی نظر
		–	–	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۲-۲ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۸ نفر یعنی ۷/۹۲ درصد معتقدند کمک کردن اعضاء تیمهای کاری به یکدیگر در انجام امور بر افزایش سرعت انجام امور تاثیر دارد و تنها ۴/۲ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۲-۲ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۲-۳ پرسشنامه ، بالاتر رفتن قدرت ریسک اعضاء تیمهای کاری نسبت به حالتی که بطور انفرادی کار می کنند بر افزایش سرعت انجام امور تاثیر دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۶٫۸	۱۱	کاملاً موافق
		۴۸٫۸	۲۰	موافق
		۱۷٫۱	۷	بی نظر
		۷٫۳	۳	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۲-۳ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۱ نفر یعنی ۶/۷۵ درصد بالاتر رفتن قدرت ریسک اعضاء تیمهای کاری نسبت به حالتی که بطور انفرادی کار می کنند بر افزایش سرعت انجام امور تاثیر دارد و تنها ۳/۷ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۲-۳ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۲-۴ پرسشنامه ، بالاتر رفتن میزان صرف انرژی توسط اعضاء تیمهای کاری نسبت به حالتی که بطور انفرادی کار می کنند بر افزایش سرعت انجام امور تاثیر دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۱۲٫۲	۵	کاملاً موافق
		۵۳٫۷	۲۲	موافق
		۲۲٫۰	۹	بی نظر
		۹٫۸	۴	مخالف
		۲٫۴	۱	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۲-۴ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۲۷ نفر یعنی ۹/۶۵ درصد بالاتر رفتن میزان صرف انرژی توسط اعضاء تیمهای کاری نسبت به حالتی که بطور انفرادی کار می کنند بر افزایش سرعت انجام امور تاثیر دارد و تنها ۲/۱۲ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۲-۴ تحقیق
۳- جلوگیری از دوباره کاری ها
در پاسخ به سؤال ۳-۱ پرسشنامه ، مشخص بودن نقش هر یک از اعضاء تیمهای کاری باعث کاهش دوباره کاری می شود ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۵	۴	۴۱٫۵	۱۷	کاملاً موافق
		۳۹٫۰	۱۶	موافق
		۷٫۳	۳	بی نظر
		۹٫۸	۴	مخالف
		۲٫۴	۱	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۳-۱ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۳ نفر یعنی ۵/۸۰ درصد معتقدند مشخص بودن نقش هر یک از اعضاء تیمهای کاری باعث کاهش دوباره کاری می شود و تنها ۲/۱۲ درصد با این نظر مخالفند.
نمودار سؤال ۳-۱ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۳-۲ پرسشنامه ، مشارکت اعضاء تیمهای کاری در تصمیم گیری ها باعث کاهش دوباره کاری می شود ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۹٫۳	۱۲	کاملاً موافق
		۴۸٫۸	۲۰	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		۹٫۸	۴	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۳-۲ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۲ نفر یعنی ۸/۷۰ درصد معتقدند مشارکت اعضاء تیمهای کاری در تصمیم گیری ها باعث کاهش دوباره کاری می شود و تنها ۸/۹ درصد با این نظر مخالفند.
نمودار سؤال ۳-۲ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۳-۳ پرسشنامه ، وجود تخصص های مختلف در اعضاء تیمهای کاری باعث کاهش دوباره کاری می شود ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۵	۴	۴۶٫۳	۱۹	کاملاً موافق
		۴۱٫۵	۱۷	موافق
		۹٫۸	۴	بی نظر
		۲٫۴	۱	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۳-۳ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۶ نفر یعنی ۸/۸۷ درصد معتقدند وجود تخصص های مختلف در اعضاء تیمهای کاری باعث کاهش دوباره کاری می شود و تنها ۴/۲ درصد با این نظر مخالفند.
نمودار سؤال ۳-۳ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۳-۴ پرسشنامه ، در نظر گرفتن همه جوانب در انجام کارها توسط اعضاء تیمهای کاری باعث کاهش دوباره کاری می شود ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۴۶٫۳	۱۹	کاملاً موافق
		۴۶٫۳	۱۹	موافق
		۴٫۹	۲	بی نظر
		۲٫۴	۱	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۳-۴ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۸ نفر یعنی ۷/۹۲ درصد معتقدند در نظر گرفتن همه جوانب در انجام کارها توسط اعضاء تیمهای کاری باعث کاهش دوباره کاری می شود و تنها ۴/۲ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۳-۴ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۳-۵ پرسشنامه ، مشاهده حالات بالقوه خرابیها توسط اعضاء تیمهای کاری باعث کاهش دوباره کاری می شود ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۴۱٫۵	۱۷	کاملاً موافق
		۴۶٫۳	۱۹	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		–	–	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۳-۵ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۶۰ نفر یعنی ۸/۸۷ درصد معتقدند مشاهده حالات بالقوه خرابیها توسط اعضاء تیمهای کاری باعث کاهش دوباره کاری می شود و تنها هیچ کس با این نظر مخالف نیست.

نمودار سؤال ۳-۵ تحقیق
۴– ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان
در پاسخ به سؤال ۴-۱ پرسشنامه ، وجود اعتماد بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش زمینه های همکاری بین کارکنان می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۵	۵	۵۶٫۱	۲۳	کاملاً موافق
		۳۹٫۰	۱۶	موافق
		۲٫۴	۱	بی نظر
		۲٫۴	۱	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۴-۱ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۹ نفر یعنی ۱/۹۵ درصد معتقدند وجود اعتماد بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش زمینه های همکاری بین کارکنان می گردد و تنها ۴/۲ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۴-۱ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۴-۲ پرسشنامه ، وجود همفکری بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش زمینه های همکاری بین کارکنان می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۵	۴	۴۳٫۹	۱۸	کاملاً موافق
		۴۱٫۵	۱۷	موافق
		۹٫۸	۴	بی نظر
		۴٫۹	۲	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۴-۲ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۵ نفر یعنی ۴/۸۵ درصد معتقدند وجود همفکری بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش زمینه های همکاری بین کارکنان می گردد و تنها ۹/۴ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۴-۲ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۴-۳ پرسشنامه ، وجود هماهنگی بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش زمینه های همکاری بین کارکنان می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۴۱٫۵	۱۷	کاملاً موافق
		۴۶٫۳	۱۹	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		–	–	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۴-۳ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۶ نفر یعنی ۸/۸۷ درصد معتقدند وجود هماهنگی بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش زمینه های همکاری بین کارکنان می گردد و هیچ کس با این نظر مخالف نیست.

نمودار سؤال ۴-۳ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۴-۴ پرسشنامه ، بیان صریح مطالب مربوط به تیم و اهداف آن توسط اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش زمینه های همکاری بین کارکنان می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۶٫۸	۱۱	کاملاً موافق
		۴۱٫۵	۱۷	موافق
		۱۹٫۵	۸	بی نظر
		۱۲٫۲	۵	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۴-۴ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۲۸ نفر یعنی ۳/۶۸ درصد معتقدند بیان صریح مطالب مربوط به تیم و اهداف آن توسط اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش زمینه های همکاری بین کارکنان می گردد و ۲/۱۲ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۴-۴ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۴-۵ پرسشنامه ، تفکر یکی شدن جهت برآورده ساختن اهداف تیم بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش زمینه های همکاری بین کارکنان می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۶٫۸	۱۱	کاملاً موافق
		۵۸٫۵	۲۴	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		۲٫۴	۱	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۴-۵ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۵ نفر یعنی ۴/۸۵ درصد تفکر یکی شدن جهت برآورده ساختن اهداف تیم بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش زمینه های همکاری بین کارکنان می گردد و تنها ۴/۲ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۴-۵ تحقیق
۵- افزایش تعهد گرایی
در پاسخ به سؤال ۵-۱ پرسشنامه ، تطابق اهداف سازمانی با اهداف فردی در اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش تعهد گرایی می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۵	۴	۴۱٫۵	۱۷	کاملاً موافق
		۳۹٫۰	۱۶	موافق
		۹٫۸	۴	بی نظر
		۹٫۸	۴	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۵-۱ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۳ نفر یعنی ۵/۸۰ درصد معتقدند تطابق اهداف سازمانی با اهداف فردی در اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش تعهد گرایی می گردد و ۸/۹ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۵-۱ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۵-۲ پرسشنامه ، احساس تعلق و صمیمیت بین اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش تعهد گرایی می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۳۴٫۱	۱۴	کاملاً موافق
		۴۸٫۸	۲۰	موافق
		۹٫۸	۴	بی نظر
		۷٫۳	۳	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۵-۲ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۴ نفر یعنی ۹/۸۲ درصد معتقدند احساس تعلق و صمیمیت بین اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش تعهد گرایی می گردد و ۳/۷ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۵-۲ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۵-۳ پرسشنامه ، شفافیت در برخوردها بین اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش تعهد گرایی می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۲٫۰	۹	کاملاً موافق
		۳۹٫۰	۱۶	موافق
		۲۹٫۳	۱۲	بی نظر
		۹٫۸	۴	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۵-۳ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۲۵ نفر یعنی ۶۱ درصد معتقدند شفافیت در برخوردها بین اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش تعهد گرایی می گردد و ۸/۹ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۵-۳ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۵-۴ پرسشنامه ، وجود اشتراک در منافع و اهداف بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش تعهد گرایی می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۳۴٫۱	۱۴	کاملاً موافق
		۴۳٫۹	۱۸	موافق
		۱۷٫۱	۷	بی نظر
		۴٫۹	۲	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۵-۴ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۲ نفر یعنی ۷۸ درصد معتقدند وجود اشتراک در منافع و اهداف بین اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش تعهد گرایی می گردد و تنها ۹/۴ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۵-۴ تحقیق
۶- کاهش تعارضات
در پاسخ به سؤال ۶-۱ پرسشنامه ، شرکت در فعالیتهای تیمی موجب کاهش میزان تعارضات می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۱۹٫۵	۸	کاملاً موافق
		۴۱٫۵	۱۷	موافق
		۳۹٫۰	۱۶	بی نظر
		۱۹٫۵	۸	مخالف
		۲۲٫۰	۹	کاملاً مخالف
		۱۴۱	۱	جمع

توصیف سؤال ۶-۱ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۲۵ نفر یعنی ۶۱ درصد معتقدند شرکت در فعالیتهای تیمی موجب کاهش میزان تعارضات می گردد و ۵/۴۱ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۶-۱ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۶-۲ پرسشنامه ، همکاری و همیاری بین اعضاء تیمهای کاری موجب کاهش میزان تعارضات می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۲٫۰	۹	کاملاً موافق
		۵۸٫۵	۲۴	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		۷٫۳	۳	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۶-۲ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۳ نفر یعنی ۵/۸۰ درصد معتقدند همکاری و همیاری بین اعضاء تیمهای کاری موجب کاهش میزان تعارضات می گردد و تنها ۳/۷ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۶-۲ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۶-۳ پرسشنامه ، افزایش ارتباطات دوستانه اعضاء تیمهای کاری موجب کاهش میزان تعارضات می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۶٫۸	۱۱	کاملاً موافق
		۵۶٫۱	۲۳	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		۷٫۳	۳	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۲	۴۲	جمع

توصیف سؤال ۶-۳ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۴ نفر یعنی ۹/۸۲ درصد معتقدند افزایش ارتباطات دوستانه اعضاء تیمهای کاری موجب کاهش میزان تعارضات می گردد و تنها ۳/۷ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۶-۳ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۶-۴ پرسشنامه ، آموزش مهارتهای حل تعارض به اعضاء تیمهای کاری موجب کاهش میزان تعارضات می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۱۹٫۵	۸	کاملاً موافق
		۶۳٫۴	۲۶	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		۴٫۹	۲	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۶-۴ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۴ نفر یعنی ۹/۸۲ درصد معتقدند ، آموزش مهارتهای حل تعارض به اعضاء تیمهای کاری موجب کاهش میزان تعارضات می گردد و تنها ۹/۴ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۶-۴ تحقیق
۷- تا ثیر بر تصمیم گیری های استراتژیک
در پاسخ به سؤال ۷-۱ پرسشنامه ، تیمهای کاری در سطوح مختلف سازمان در تصمیم گیریهای استراتژیک سازمان نقش دارند ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۲٫۰	۹	کاملاً موافق
		۳۴٫۱	۱۴	موافق
		۲۹٫۳	۱۲	بی نظر
		۱۲٫۲	۵	مخالف
		۲٫۴	۱	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۷-۱ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۲۳ نفر یعنی ۱/۵۶ درصد معتقدند تیمهای کاری در سطوح مختلف سازمان در تصمیم گیریهای استراتژیک سازمان نقش دارند و ۶/۱۴ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۷-۱ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۷-۲ پرسشنامه ، شناخت تهدیدها و فرصتهای خارج از سازمان توسط اعضاء تیمهای کاری در تصمیم گیریهای استراتژیک سازمان نقش دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۱۷٫۱	۷	کاملاً موافق
		۴۱٫۵	۱۷	موافق
		۳۱٫۷	۱۳	بی نظر
		۹٫۸	۴	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۷-۲ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۲۴ نفر یعنی ۵/۵۸ درصد معتقدند شناخت تهدیدها و فرصتهای خارج از سازمان توسط اعضاء تیمهای کاری در تصمیم گیریهای استراتژیک سازمان نقش دارد و ۸/۹ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۷-۲ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۷-۳ پرسشنامه ، شناخت نقاط قوت و ضعف در داخل سازمان توسط اعضاء تیمهای کاری در تصمیم گیریهای استراتژیک سازمان نقش دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۶٫۸	۱۱	کاملاً موافق
		۴۱٫۵	۱۷	موافق
		۲۲٫۰	۹	بی نظر
		۷٫۳	۳	مخالف
		۲٫۴	۱	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۷-۳ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۲۸ نفر یعنی ۳/۶۸ درصد معتقدند شناخت نقاط قوت و ضعف در داخل سازمان توسط اعضاء تیمهای کاری در تصمیم گیریهای استراتژیک سازمان نقش دارد و ۸/۹ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۷-۳ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۷-۴ پرسشنامه ، تطابق اهداف سازمانی با اهداف فردی در اعضاء تیمهای کاری در تصمیم گیریهای استراتژیک سازمان نقش دارد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۲٫۰	۹	کاملاً موافق
		۳۴٫۱	۱۴	موافق
		۳۱٫۷	۱۳	بی نظر
		۱۲٫۲	۵	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۷-۴ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۲۳ نفر یعنی ۱/۵۶ درصد معتقدند تطابق اهداف سازمانی با اهداف فردی در اعضاء تیمهای کاری در تصمیم گیریهای استراتژیک سازمان نقش دارد و تنها ۲/۱۲ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۷-۴ تحقیق
۸- افزایش بهره وری
در پاسخ به سؤال ۸-۱ پرسشنامه ، هم افزایی در نتیجه همکاری بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش بهره وری می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۶٫۸	۱۱	کاملاً موافق
		۵۶٫۱	۲۳	موافق
		۱۷٫۱	۷	بی نظر
		–	–	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۸-۱ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۳ نفر یعنی ۹/۸۲ درصد معتقدند هم افزایی در نتیجه همکاری بین اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش بهره وری می گردد و هیچ کس با این نظر مخالف نیست.

نمودار سؤال ۸-۱ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۸-۲ پرسشنامه ، وجود تخصص های مختلف در اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش بهره وری می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۳۴٫۱	۱۴	کاملاً موافق
		۵۳٫۷	۲۲	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		–	–	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۸-۲ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۶ نفر یعنی ۸/۸۷ درصد معتقدند وجود تخصص های مختلف در اعضاء تیمهای کاری باعث افزایش بهره وری می گردد و هیچ کس با این نظر مخالف نیست.

نمودار سؤال ۸-۲ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۸-۳ پرسشنامه ، مشخص بودن نقش هر یک از اعضاء تیمهای کاری باعث افزیش بهره وری می گرد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۴۱٫۵	۱۷	کاملاً موافق
		۵۱٫۲	۲۱	موافق
		۲٫۴	۱	بی نظر
		۴٫۹	۲	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۸-۳ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۹ نفر یعنی ۷/۹۲ درصد معتقدند مشخص بودن نقش هر یک از اعضاء تیمهای کاری باعث افزیش بهره وری می گردد و تنها ۹/۴ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۸-۳ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۸-۴ پرسشنامه ، مشارکت اعضاء تیمهای کاری در تصمیم گیری ها باعث افزیش بهره وری می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۳۱٫۷	۱۳	کاملاً موافق
		۵۶٫۱	۲۳	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		–	–	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۸-۴ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۶ نفر یعنی ۸/۸۷ درصد معتقدند مشارکت اعضاء تیمهای کاری در تصمیم گیری ها باعث افزیش بهره وری می گردد و هیچ کس با این نظر مخالف نیست.

نمودار سؤال ۸-۴ تحقیق
۹-افزایش اثربخشی
در پاسخ به سؤال ۹-۱ پرسشنامه ، تعامل بین اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش اثربخشی فعالیتهای سازمان می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۴٫۴	۱۰	کاملاً موافق
		۵۱٫۲	۲۱	موافق
		۲۲٫۰	۹	بی نظر
		۲٫۴	۱	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۹-۱ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۱ نفر یعنی ۶/۷۵ درصد تعامل بین اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش اثربخشی فعالیتهای سازمان می گردد و تنها ۴/۲ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۹-۱ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۹-۲ پرسشنامه ، همکاری و همیاری بین اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش اثربخشی فعالیتهای سازمان می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۳۴٫۱	۱۴	کاملاً موافق
		۵۶٫۱	۲۳	موافق
		۹٫۸	۴	بی نظر
		–	–	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۹-۲ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۷ نفر یعنی ۲/۹۰ درصد معتقدند همکاری و همیاری بین اعضاء تیمهای کاری باعث افرایش اثربخشی فعالیتهای سازمان می گردد و هیچ کس با این نظر مخالف نیست.

نمودار سؤال ۹-۲ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۹-۳ پرسشنامه ، شرکت در فعالیتهای تیمی باعث افرایش اثربخشی فعالیتهای سازمان می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۴٫۴	۱۰	کاملاً موافق
		۵۶٫۱	۲۳	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		۲٫۴	۱	مخالف
		۴٫۹	۲	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۹-۳ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۳ نفر یعنی ۵/۸۰ درصد معتقدند ، شرکت در فعالیتهای تیمی باعث افرایش اثربخشی فعالیتهای سازمان می گردد و تنها ۳/۷ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۹-۳ تحقیق
در پاسخ به سؤال ۹-۴ پرسشنامه ، هماهنگی منافع و ارزشهای اعضاء تیمهای کاری با سازمان باعث افرایش اثربخشی فعالیتهای سازمان می گردد ، نتایج زیر حاصل گردیده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نما	میانه	درصد	فراوانی
۴	۴	۲۹٫۳	۱۲	کاملاً موافق
		۵۶٫۱	۲۳	موافق
		۱۲٫۲	۵	بی نظر
		۲٫۴	۱	مخالف
		–	–	کاملاً مخالف
		۱۰۰	۴۱	جمع

توصیف سؤال ۹-۴ تحقیق
از مجموع ۴۱ نفر پاسخگو، ۳۵ نفر یعنی ۴/۸۵ درصد معتقدند هماهنگی منافع و ارزشهای اعضاء تیمهای کاری با سازمان باعث افرایش اثربخشی فعالیتهای سازمان می گردد و تنها ۴/۲ درصد با این نظر مخالفند.

نمودار سؤال ۹-۴ تحقیق
آزمون فرض نرمال بودن متغییر ها
قبل از انجام هرگونه آزمون مقایسه ای لازم است از نرمال بودن و یا غیر نرمال بودن متغییرهای مورد استفاده اطلاع کامل داشت. زیرا انتخاب آزمون مقایسه ای بسته به این سوال می باشد. یکی از راه های تعیین نرمال بودن متغییرها استفاده از آزمون غیر پارامتری کولوموگروف اسمیرنف (k-s) می باشد.
فرضیه های مورد استفاده در این تحقیق به شرح زیر است:
H0 : متغییر مورد بررسی دارای توزیع نرمال است.
H1 : متغییر مورد بررسی دارای توزیع نرمال نیست.
در صورتی که سطح دارای آزمون از عدد ۰٫۰۵ بالاتر می باشد میگوییم که متغییر دارای توزیع نرمال است و درصورتی که سطح معنی داری از عدد ۰٫۰۵ کمتر باشد نرمال بودن متغییرها را رد می کنیم.
در صورتی که متغییری دارای توزیع نرمال باشد استفاده از آزمونهای پارامتری و در غیر این صورت استفاده از آزمونهای غیر پارامتری توصیه می شود.
جداول صفحه بعد نمایش دهنده نتایج آزمون کولوموگروف اسمیرنف برای متغییرهای تحقیق می باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Asymp.Sig 2-Tailed	کولوموگروف اسمیرنف	اختلاف		Most Extreme	انحراف معیار	میانگین	پارامتر نرمال
		منفی	مثبت	قدر مطلق			a,b
۰٫۰۷	۱٫۳۰	-۰٫۲۰	۰٫۱۰	۰٫۲۰	۰٫۶۰	۳٫۹۳	۴۱	مشارکت در تصمیم گیری
۰٫۰۸	۱٫۲۷	-۰٫۱۳	۰٫۲۰	۰٫۲۰	۰٫۵۰	۴٫۰۶	۴۱	افزایش سرعت امور
۰٫۵۴	۰٫۸۱	-۰٫۱۳	۰٫۱۰	۰٫۱۳	۰٫۴۷	۴٫۲۰	۴۱	جلوگیری از دوباره کاری
۰٫۵۶	۰٫۷۹	-۰٫۱۱	۰٫۱۲	۰٫۱۲	۰٫۵۵	۴٫۱۹	۴۱	ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان
۰٫۲۸	۰٫۹۹	-۰٫۱۶	۰٫۱۴	۰٫۱۶	۰٫۶۱	۴٫۰۱	۴۱	افزایش تعهد گرایی
۰٫۵۴	۰٫۸۰	-۰٫۱۳	۰٫۱۲	۰٫۱۳	۰٫۵۴	۳٫۸۸	۴۱	کاهش تعارضات
۰٫۶۴	۰٫۷۵	-۰٫۷۹	۰٫۱۲	۰٫۱۲	۰٫۷۳	۳٫۶۹	۴۱	تاثیر بر تصمیم گیری استراتژیک
۰٫۳۲	۰٫۹۶	-۰٫۱۴	۰٫۱۵	۰٫۱۵	۰٫۴۸	۴٫۲۰	۴۱	افزایش بهروری
۰٫۲۵	۱٫۰۲	-۰٫۱۶	۰٫۱۶	۰٫۱۶	۰٫۵۶	۴٫۰۷	۴۱	افزایش اثر بخشی

نتایج آزمون کولوموگروف اسمیرنف برای متغییرهای تحقیق
همانطور که در جدول بالا مشخص شده در تمام موارد سطح معنی داری از ۰٫۵ بالاتر است و فرض نرمال بودن تمام متغییرها را می پذیریم. لذا استفاده از آزمون پارامتری مورد تایید می باشد.
آزمون سؤالات تحقیق
سؤال ۱: تیم های کاری بر مشارکت کارکنان در تصمیم گیری ها نقش ندارد.
با توجه به آنکه متغیر نقش تیم های کاری بر مشارکت کارکنان در تصمیم گیری ها دارای توزیع نرمال می باشد لذا از آزمون پارامتری مقایسه میانگین جامعه با یک عدد خاص میتوان استفاده کرد.
حال اگر فرض کنیم که:
µ: میانگین واقعی متغیر نقش تیم های کاری بر مشارکت کارکنان در تصمیم گیری ها در جامعه مورد بررسی باشد. که این متغیر حداقل ۱ و حداکثر ۵ را اختیار می کند.
مقادیر کمتر و یا مساوی ۳ را به عنوان عدم نقش و بالاتر از ۳ را به عنوان تأثیر نقش در نظر می گیریم لذا بایستی فرضهای زیر را آزمون کنیم:

فرض صفر به معنای عدم تأثیر نقش تیم های کاری بر مشارکت کارکنان در تصمیم گیری ها و فرض یک به معنای تأثیر نقش تیم های کاری بر مشارکت کارکنان در تصمیم گیری ها می باشد. یک قاعده آزمون فرض صفر در مقابل یک به صورت زیر می باشد.
اگر و فقط اگر P-value < 0.05 آنگاه فرض صفر را رد و فرض یک را می پذیریم.

 

 

 

 

 

 

میانگین	انحراف معیار	آماره t	سطح معنی داری آزمون
۳٫۹۳	۰٫۶	۹٫۹۲	تقریباً صفر

جدول نتایج آزمون tی استودنت برای متغیر نقش تیم های کاری بر مشارکت کارکنان در تصمیم گیری ها
با بهره گرفتن از نرم افزار مینی تب
همانطور که از نتایج جدول بالا ملاحظه می گردد چون سطح معنی داری معادل صفر می باشد، لذا در سطح ۰٫۰۵= α فرض صفر را رد و و فرض یک را می پذیریم . یعنی تیم های کاری بر مشارکت کارکنان در تصمیم گیری ها نقش دارد.
سؤال ۲: تیم های کاری بر سرعت انجام امور تأثیر ندارد.
با توجه به آنکه متغیر نقش تیم های کاری بر سرعت انجام امور دارای توزیع نرمال می باشد لذا از آزمون پارامتری مقایسه میانگین جامعه با یک عدد خاص میتوان استفاده کرد.
حال اگر فرض کنیم که:
µ : میانگین واقعی متغیر نقش تیم های کاری بر سرعت انجام امور در جامعه مورد بررسی باشد. که این متغیر حداقل ۱ و حداکثر ۵ را اختیار می کند.
مقادیر کمتر یا مساوی ۳ را به عنوان عدم نقش و بالاتر از ۳ را به عنوان تأثیر نقش در نظر می گیریم. لذا بایستی فرضهای زیر را آزمون کنیم :

فرض صفر به معنای عدم تأثیر نقش تیم های کاری بر سرعت انجام امور و فرض یک به معنای تأثیر نقش تیم های کاری بر سرعت انجام امور می باشد. یک قاعده آزمون فرض صفر در مقابل یک به صورت زیر می باشد.
اگر و فقط اگر P-value < 0.05 آنگاه فرض صفر را رد و فرض یک را می پذیریم.

 

 

 

 

 

 

میانگین	انحراف معیار	آماره t	سطح معنی داری آزمون
۴٫۰۶	۰٫۴۹۶	۱۳٫۶۹	تقریباً صفر

جدول نتایج آزمون tی استودنت برای متغیر نقش تیم های کاری بر سرعت انجام امور
با بهره گرفتن از نرم افزار مینی تب
همانطور که از نتایج جدول بالا ملاحظه می گردد چون سطح معنی داری معادل صفر می باشد، لذا در سطح ۰٫۰۵= α فرض صفر را رد و و فرض یک را می پذیریم . یعنی تیم های کاری بر سرعت انجام امور نقش دارد.
سؤال ۳: تیم های کاری بر جلوگیری از دوباره کاری ها نقش ندارد.
با توجه به آنکه متغیر نقش تیم های کاری بر جلوگیری از دوباره کاری ها دارای توزیع نرمال می باشد لذا از آزمون پارامتری مقایسه میانگین جامعه با یک عدد خاص میتوان استفاده کرد.
حال اگر فرض کنیم که:
µ : میانگین واقعی متغیر نقش تیم های کاری بر جلوگیری از دوباره کاری ها در جامعه مورد بررسی باشد. که این متغیر حداقل ۱ و حداکثر ۵ را اختیار می کند.
مقادیر کمتر یا مساوی ۳ را به عنوان عدم نقش و بالاتر از ۳ را به عنوان تأثیر نقش در نظر می گیریم. لذا بایستی فرضهای زیر را آزمون کنیم :

فرض صفر به معنای عدم تأثیر نقش تیم های کاری بر جلوگیری از دوباره کاری ها و فرض یک به معنای تأثیر نقش تیم های کاری بر جلوگیری از دوباره کاری ها می باشد. یک قاعده آزمون فرض صفر در مقابل یک به صورت زیر می باشد.
اگر و فقط اگر P-value < 0.05 آنگاه فرض صفر را رد و فرض یک را می پذیریم

 

 

 

 

 

 

میانگین	انحراف معیار	آماره t	سطح معنی داری آزمون
۴٫۲	۰٫۴۶۵	۱۶٫۵۶	تقریباً صفر

جدول نتایج آزمون tی استودنت برای متغیر نقش تیم های کاری بر جلوگیری از دوباره کاری ها
با بهره گرفتن از نرم افزار مینی تب
همانطور که از نتایج جدول بالا ملاحظه می گردد چون سطح معنی داری معادل صفر می باشد، لذا در سطح ۰٫۰۵= α فرض صفر را رد و و فرض یک را می پذیریم . یعنی تیم های کاری بر سرعت انجام امور نقش دارد.
سؤال ۴: تیم های کاری بر ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان نقش ندارد.
با توجه به آنکه متغیر نقش تیم های کاری بر ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان دارای توزیع نرمال می باشد لذا از آزمون پارامتری مقایسه میانگین جامعه با یک عدد خاص میتوان استفاده کرد.
حال اگر فرض کنیم که:
µ : میانگین واقعی متغیر نقش تیم های کاری بر ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان در جامعه مورد بررسی باشد. که این متغیر حداقل ۱ و حداکثر ۵ را اختیار می کند.
مقادیر کمتر یا مساوی ۳ را به عنوان عدم نقش و بالاتر از ۳ را به عنوان تأثیر نقش در نظر می گیریم. لذا بایستی فرضهای زیر را آزمون کنیم :

فرض صفر به معنای عدم تأثیر نقش تیم های کاری بر ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان و فرض یک به معنای تأثیر نقش تیم های کاری بر ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان می باشد. یک قاعده آزمون فرض صفر در مقابل یک به صورت زیر می باشد.
اگر و فقط اگر P-value < 0.05 آنگاه فرض صفر را رد و فرض یک را می پذیریم

 

 

 

 

 

 

میانگین	انحراف معیار	آماره t	سطح معنی داری آزمون
۴٫۱۹	۰٫۵۴۹	۱۳٫۸۷	تقریباً صفر

جدول نتایج آزمون tی استودنت برای متغیر نقش تیم های کاری بر ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان
با بهره گرفتن از نرم افزار مینی تب
همانطور که از نتایج جدول بالا ملاحظه می گردد چون سطح معنی داری معادل صفر می باشد، لذا در سطح ۰٫۰۵= α فرض صفر را رد و و فرض یک را می پذیریم . یعنی تیم های کاری بر ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان نقش دارد.
سوال ۵: تیمهای کاری بر افزایش تعهد گرایی نقش ندارند.
با توجه به آنکه متغیر نقش تیم های کاری بر افزایش تعهد گرایی دارای توزیع نرمال می باشد لذا از آزمون پارامتری مقایسه میانگین جامعه با یک عدد خاص میتوان استفاده کرد.
حال اگر فرض کنیم که:
µ : میانگین واقعی متغیر نقش تیم های کاری بر افزایش تعهد گرایی در جامعه مورد بررسی باشد. که این متغیر حداقل ۱ و حداکثر ۵ را اختیار می کند.
مقادیر کمتر یا مساوی ۳ را به عنوان عدم نقش و بالاتر از ۳ را به عنوان تأثیر نقش در نظر می گیریم. لذا بایستی فرضهای زیر را آزمون کنیم :

فرض صفر به معنای عدم تأثیر نقش تیم های کاری بر افزایش تعهد گرایی و فرض یک به معنای تأثیر نقش تیم های کاری بر افزایش تعهد گرایی می باشد. یک قاعده آزمون فرض صفر در مقابل یک به صورت زیر می باشد.
اگر و فقط اگر P-value < 0.05 آنگاه فرض صفر را رد و فرض یک را می پذیریم.

 

 

 

 

 

 

میانگین	انحراف معیار	آماره t	سطح معنی داری آزمون
۴٫۰۰	۰٫۶۱	۱۰٫۵	تقریباً صفر

جدول نتایج آزمون tی استودنت برای متغیر نقش تیم های کاری بر افزایش تعهد گرایی
با بهره گرفتن از نرم افزار مینی تب
همانطور که از نتایج جدول بالا ملاحظه می گردد چون سطح معنی داری معادل صفر می باشد، لذا در سطح ۰٫۰۵= α فرض صفر را رد و و فرض یک را می پذیریم . یعنی تیم های کاری بر افزایش تعهد گرایی نقش دارد.
سؤال ۶: تیم های کاری بر کاهش تعارضات نقش ندارد.
با توجه به آنکه متغیر نقش تیم های کاری بر کاهش تعارضات دارای توزیع نرمال می باشد لذا از آزمون پارامتری مقایسه میانگین جامعه با یک عدد خاص میتوان استفاده کرد.
حال اگر فرض کنیم که:
µ : میانگین واقعی متغیر نقش تیم های کاری بر کاهش تعارضات در جامعه مورد بررسی باشد. که این متغیر حداقل ۱ و حداکثر ۵ را اختیار می کند.
مقادیر کمتر یا مساوی ۳ را به عنوان عدم نقش و بالاتر از ۳ را به عنوان تأثیر نقش در نظر می گیریم. لذا بایستی فرضهای زیر را آزمون کنیم :

فرض صفر به معنای عدم تأثیر نقش تیم های کاری بر کاهش تعارضات و فرض یک به معنای تأثیر نقش تیم های کاری بر کاهش تعارضات می باشد. یک قاعده آزمون فرض صفر در مقابل یک به صورت زیر می باشد.
اگر و فقط اگر P-value < 0.05 آنگاه فرض صفر را رد و فرض یک را می پذیریم.

 

 

 

 

 

 

میانگین	انحراف معیار	آماره t	سطح معنی داری آزمون
۳٫۸۷۸	۰٫۵۴	۱۰٫۳۷	تقریباً صفر

جدول نتایج آزمون tی استودنت برای متغیر نقش تیم های کاری بر کاهش تعارضات
با بهره گرفتن از نرم افزار مینی تب
همانطور که از نتایج جدول بالا ملاحظه می گردد چون سطح معنی داری معادل صفر می باشد، لذا در سطح ۰٫۰۵= α فرض صفر را رد و و فرض یک را می پذیریم . یعنی تیم های کاری بر کاهش تعارضات نقش دارد.
سؤال ۷: تیم های کاری بر تصمیم گیری های استراتژیک سازمان نقش ندارد.
با توجه به آنکه متغیر نقش تیم های کاری بر تصمیم گیری های استراتژیک سازمان دارای توزیع نرمال می باشد لذا از آزمون پارامتری مقایسه میانگین جامعه با یک عدد خاص میتوان استفاده کرد.
حال اگر فرض کنیم که:
µ : میانگین واقعی متغیر نقش تیم های کاری بر تصمیم گیری های استراتژیک سازمان در جامعه مورد بررسی باشد. که این متغیر حداقل ۱ و حداکثر ۵ را اختیار می کند.
مقادیر کمتر یا مساوی ۳ را به عنوان عدم نقش و بالاتر از ۳ را به عنوان تأثیر نقش در نظر می گیریم. لذا بایستی فرضهای زیر را آزمون کنیم :

فرض صفر به معنای عدم تأثیر نقش تیم های کاری بر تصمیم گیری های استراتژیک سازمان و فرض یک به معنای تأثیر نقش تیم های کاری بر تصمیم گیری های استراتژیک سازمان می باشد. یک قاعده آزمون فرض صفر در مقابل یک به صورت زیر می باشد.
اگر و فقط اگر P-value < 0.05 آنگاه فرض صفر را رد و فرض یک را می پذیریم.

 

 

 

 

 

 

میانگین	انحراف معیار	آماره t	سطح معنی داری آزمون
۳٫۶۸۹	۰٫۱۱۴	۶٫۰۴	تقریباً صفر

جدول نتایج آزمون tی استودنت برای متغیر نقش تیم های کاری بر تصمیم گیری های استراتژیک سازمان
با بهره گرفتن از نرم افزار مینی تب
همانطور که از نتایج جدول بالا ملاحظه می گردد چون سطح معنی داری معادل صفر می باشد، لذا در سطح ۰٫۰۵= α فرض صفر را رد و و فرض یک را می پذیریم . یعنی تیم های کاری بر تصمیم گیری های استراتژیک سازمان نقش دارد.
سؤال ۸: تیم های کاری بر افزایش بهره وری سازمان نقش ندارد.
با توجه به آنکه متغیر نقش تیم های کاری بر افزایش بهره وری سازمان دارای توزیع نرمال می باشد لذا از آزمون پارامتری مقایسه میانگین جامعه با یک عدد خاص میتوان استفاده کرد.
حال اگر فرض کنیم که:
µ : میانگین واقعی متغیر نقش تیم های کاری بر افزایش بهره وری سازمان در جامعه مورد بررسی باشد. که این متغیر حداقل ۱ و حداکثر ۵ را اختیار می کند.
مقادیر کمتر یا مساوی ۳ را به عنوان عدم نقش و بالاتر از ۳ را به عنوان تأثیر نقش در نظر می گیریم. لذا بایستی فرضهای زیر را آزمون کنیم :

فرض صفر به معنای عدم تأثیر نقش تیم های کاری بر افزایش بهره وری سازمان و فرض یک به معنای تأثیر نقش تیم های کاری بر افزایش بهره وری سازمان می باشد. یک قاعده آزمون فرض صفر در مقابل یک به صورت زیر می باشد.
اگر و فقط اگر P-value<0.05 آنگاه فرض صفر را رد و فرض یک را می پذیریم.

 

 

 

 

 

 

میانگین	انحراف معیار	آماره t	سطح معنی داری آزمون
۴٫۲	۰٫۴۸	۱۵٫۹۷	تقریباً صفر

جدول نتایج آزمون tی استودنت برای متغیر نقش تیم های کاری بر افزایش بهره وری سازمان
با بهره گرفتن از نرم افزار مینی تب
همانطور که از نتایج جدول بالا ملاحظه می گردد چون سطح معنی داری معادل صفر می باشد، لذا در سطح ۰٫۰۵= α فرض صفر را رد و و فرض یک را می پذیریم . یعنی تیم های کاری بر افزایش بهره وری سازمان نقش دارد.
سؤال ۹: تیم های کاری بر افزایش اثر بخشی سازمان نقش ندارد.
با توجه به آنکه متغیر نقش تیم های کاری بر افزایش اثر بخشی سازمان دارای توزیع نرمال می باشد لذا از آزمون پارامتری مقایسه میانگین جامعه با یک عدد خاص میتوان استفاده کرد.
حال اگر فرض کنیم که:
µ : میانگین واقعی متغیر نقش تیم های کاری بر افزایش اثر بخشی سازمان در جامعه مورد بررسی باشد. که این متغیر حداقل ۱ و حداکثر ۵ را اختیار می کند.
مقادیر کمتر یا مساوی ۳ را به عنوان عدم نقش و بالاتر از ۳ را به عنوان تأثیر نقش در نظر می گیریم. لذا بایستی فرضهای زیر را آزمون کنیم :

فرض صفر به معنای عدم تأثیر نقش تیم های کاری بر افزایش اثر بخشی سازمان و فرض یک به معنای تأثیر نقش تیم های کاری بر افزایش اثر بخشی سازمان می باشد. یک قاعده آزمون فرض صفر در مقابل یک به صورت زیر می باشد.
اگر و فقط اگر P-value < 0.05 آنگاه فرض صفر را رد و فرض یک را می پذیریم

 

 

 

 

 

 

میانگین	انحراف معیار	آماره t	سطح معنی داری آزمون
۴٫۰۶	۰٫۵۶	۱۲٫۲۲	تقریباً صفر

جدول نتایج آزمون tی استودنت برای متغیر نقش تیم های کاری بر افزایش اثر بخشی سازمان
با بهره گرفتن از نرم افزار مینی تب
همانطور که از نتایج جدول بالا ملاحظه می گردد چون سطح معنی داری معادل صفر می باشد، لذا در سطح ۰٫۰۵= α فرض صفر را رد و و فرض یک را می پذیریم . یعنی تیم های کاری بر افزایش اثر بخشی سازمان نقش دارد.
سؤال : اولویت بندی عوامل مؤثر بر اثر بخشی تیم های کاری کدامند؟
: بین عوامل مؤثر بر اثر بخشی تیم های کاری اولویتی وجود ندارد.
: بین عوامل مؤثر بر اثر بخشی تیم های کاری اولویت بندی وجود دارد.
برای پاسخ به این سؤال بایستی از آزمون فریدمن استفاده شود.

 

 

آماره	مقدار
آماره کی دو درجه آزادی سطح معنی داری	۳۵٫۱۰۴ ۸ تقریباً صفر

جدول نتایج آزمون فریدمن
چون سطح معنی داری آزمون از عدد ۰٫۰۵ کمتر است لذا فرض اولویت بندی (  ) را می پذیریم.
با توجه به جدول میانگین ها اولویت ها به شرح زیر است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ردیف	عامل	میانگین رتبه ها
۱	جلوگیری از دوباره کاری	۶٫۰۵
۲	افزایش بهره وری	۵٫۹۸
۳	ایجاد زمینه همکاری بین کارکنان	۵٫۹
۴	افزایش اثر بخشی سازمان	۵٫۱۷
۵	افزایش تعهد گرایی	۴٫۸۹
۶	افزایش سرعت امور	۴٫۸۷
۷	مشارکت کارکنان در تصمیم گیری	۴٫۳۷
۸	کاهش تعارضات	۴٫۱۶
۹	تأثیر بر تصمیم گیری استراتژیک	۳٫۶۲

جدول اولویت بندی عوامل مؤثر بر اثر بخشی تیم های کاری
فصل پنجم
نتیجه گیری و پیشنهادها

نتیجه گیری بر اساس یافته های تحقیق

سئوال اصلی پژوهش

سئوالات فرعی پژوهش

محدودیت های تحقیق

پیشنهادها بر اساس یافته های تحقیق

پیشنهادها به سایر محققین

نتیجه گیری بر اساس یافته های تحقیق:
در این قسمت بر مبنای سئوالات پژوهش و تجزیه و تحلیل آماری یافته های پژوهش مشخص و نتیجه گیری نهایی را مشخص می کنیم.
سئوال اصلی پژوهش
ایا تیمهای کاری در گروه هولدینگ رایزکو اثر بخش هستند؟
با توجه با نتایج بدست آمده از بخش چهارم تحقیق در سطوح تعریف شده برای پاسخ دهندگان؛ جمیع ایشان با درصد بالایی معتقد بودند که تیمهای کاری در گروه هولدینگ رایزکو اثر بخش هستند که این نتیجه با توجه به گسترش روز افزون فضاهای کاری و توسعه نرم افزاری و سخت افزاری گروه , نوید بخش بوده ومی تواند در برنامه های استراتژیک کلان گروه مد نظر قرار گیرد تا بهره وری بیشتری عاید شود.
سئوالات فرعی پژوهش
۱-آیا تیم های کاری در مشارکت کارکنان در تصمیم گیری نقش دارند؟
باتوجه به نتیجه بدست امده در آنالیز آماری بخش چهار ؛این موضوع با درصد بالایی مورد تایید قرار گرفته است که تیمهای کاری موجب بالارفتن نرخ مشارکت کارکنان در تصمیم گیریها شده است.
این نتیجه با تئوریها و نظریه های ارائه شده خوانایی داشته و در راستای اهداف تعیین شده شرکت است و از نظر پاسخ دهندگان در رتبه اثر بخشی هفتم در بین ۹ سوال پرسیده شده قرار دارد لذا هنوز می توان برای بهتر شدن آن برنامه ریزی و فعالیت کرد.
۲-آیا تیم های کاری بر افزایش سرعت انجام امور تاثیر دارند؟
باتوجه به نتیجه بدست امده در آنالیز آماری بخش چهار ؛این موضوع با درصد بالایی مورد تایید قرار گرفته است که تیمهای کاری موجب بالارفتن سرعت انجام امور هستند.لذا با توجه به جدول اولویتهای بدست امده از پاسخ دهندگان ور تبه۶ اثر بخشی در بین ۹ سوال پرسیده شده بایستی برای رشد آن برنامه ریزی نمود .
۳-آیا تیم های کاری از دوباره کاری می کاهند؟
با عنایت به نتیجه بسیار مطلوب بدست امده از این تحقیق و رتبه ۱ اثر بخشی استخراج شده از پاسخها قطعا تیمهای کاری از دوباره کاری بدلیل اجماع افراد تیم می کاهد لذا می توان این خصیصه را در تیمها بیشتر مورد تاکید قرار داد.
۴-آیا تیم های کاری در ایجاد زمینه های همکاری بین کارکنان می افزاید؟
طبق آنچه که بررسی های آماری تحقیق نشان می دهند؛این جنبه از اثر بخشی بسیار شایان توجه است و می توان از آن به عنوان یکی از آثار اصلی کار تیمی نام برد.قرار گرفتن این فاکتور در اولویت سوم نشان دهنده تاثیر زیاد تیمهای کاری بر این مقوله است.
۵-آیا تیم های کاری تعهد گرایی را افزایش می دهند؟
شاید این گونه برداشت شود که تیمهای کاری بر تعهد گرایی افراد نمی توانند اثر مثبت بگذارند و با رجوع به نتایج این تحقیق مشخص می شود که افراد بدلیل همکاری تیمی و هم هدف بودن با سازمان هم جهت شده و در راستای اهداف ان فکر می کنند و حرکت خود را برنامه ریزی می کنند .لذا پس از مدتی تعهد سازمانی ایشان بطور تزایدی افزایش می یابد.
۶-آیا تیم های کاری تعارضات را کم می کنند؟

تحقیق عبارت است از کشف واقعیات جدیدی که به ما کمک میکند تا در صدد حل و ارائه راهکارهای مقابله با مشکل موجود برآییم(سکاران، ۱۳۸۸: ۶).دستیابی به هدف تحقیق میسر نخواهد بود، مگر زمانی که جستجوی شناخت با روششناسی درست صورت پذیرد.
در این فصل به معرفی روش پژوهش و بررسی روایی و پایایی ابزار تحقیق می پردازیم.

3-2. روش تحقیق
این پژوهش به روش توصیفی – پیمایشی انجام شده است.پیمایش یکی از روش های تحقیق اجتماعی است که در آن اعضای جامعه آماری به پرسش هایی در مورد موضوع مورد مطالعه محقق، پاسخ می دهند. آن ها این کار را یا از طریق پرکردن “پرسشنامه ای” که در اختیار آن ها قرار می گیرد و یا شفاهاً از طریق “مصاحبه” انجام می دهند. به عقیده برخی از جامعه شناسان، پیمایش بهترین شیوه روش تحقیق جامعه شناسانه است. به عبارت دیگر پیمایش شیوه سیستماتیک جمع آوری داده ها از طریق مصاحبه رودررو، تلفنی و یا پرسشنامه خوداجرا است که از طریق پست برای اعضای جامعه آماری فرستاده می شود و باز می گردد(عضدانلو،۱۳۸۸).
از طریق پیمایش می توان داده های بسیار گسترده ای را در باب باورها، ارزش ها، نگرش ها، کنش ها و سایر اطلاعاتی که درباره صفت های فرد باشند گردآوری کرد. همچنین می توان در باب صفاتی که ویژگی سیستم باشند، اطلاعات دست اول جمع آوری کرد؛ برای مثال می توان از افراد در خصوص قانون اساسی یک کشور از حیث سازگار بودن یا نبودن با ناظم سیاسی دموکراتیک سوال کرد. در پیمایش فرض می شود پاسخگو از واقعیت اطلاع دارد؛ اما در برخی مواقع این گونه نیست. فرض می شود پاسخگو با پرسشگر همکاری خواهد کرد؛ ولی همکاری نمی کند. این نوع وقایع به تولید خطا منجر می شوند.
همچنین از نظر نوع این پژوهش یک پژوهش کاربردی است. پژوهش های کاربردی عملی و در پی حل مشکلات اجتماعی و افراد می باشند(ساعی،۱۳۸۷).
۳-۳٫ جامعه آماری
جامعه آماری[۱۱۵] عبارت است از مجموعهای از افراد، اجزاء و عوامل مختلف که حداقل در یک صفت با هم مشترک هستند. (خاکی، ۱۳۹۰: ۲۵۰). جامعه مورد مطالعه در این پایان نامه مدیران و کتابداران دانشگاههای آزاد اسلامی استان گیلان میباشند. بنابراین حجم جامعه مورد مطالعه ۱۰۰ نفر از مدیران و کتابداران دانشگاههای آزاد اسلامی استان گیلان بوده و باتوجه به محدود بودن حجم جامعه با بهره گرفتن از روش سرشماری کل جامعه تحقیق مورد مطالعه قرار گرفته است.
جدول ۳-۱٫ تعداد مدیران و کتابداران واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی استان گیلان

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

 

در راستای مقایسه ی عملکرد شورای نگهبان با نهادهای مشابه در دیگر کشورها می بایست به نکات زیر توجه نمود:
۱-در برخی از کشورها انتخابات به معنای شرکت مردم در امر گزینش نمایندگان پارلمان وجود ندارد. به عنوان نمونه پارلمان آفریقا، ۳۰۰ عضو دارد که ۶۰ نفر از جانب رییس جمهور انتخاب می شود و ۲۴۰ عضو دیگر از بین تمامی کاندیداهای سراسر کشور که بیش از ۱۰ هزار نفر هستند بر اساس شرایط و به وسیله ی یک کمیته ی دولتی گزینش می شوند[۲۶] . در قانون اساسی کشور عربستان سعودی نیز حضور مردم به صورت انتخابات و شرکت در انتخابات مصداق ندارد تا جایی که در قانون اساسی این کشور، تعبیر بیعت با پادشاه استفاده شده است. متن ماده ی ۶ این قانون به این شرح است: «یبایع المواطنون الملک علی کتاب الله تعالی و سنه رسوله و علی السمع و الطاعه فی العسر و الیسر و المنشط و المکره»[۲۷].
۲-در کتب حقوقی، مجالس قانون گذاری به دو نوع مجالس عالی که تحت عناوینی مثل مجلس سنا، اعیان، لردها و… تشکیل می گردند و مجالس عادی که نمایندگان و مبعوثان تمام ملت در آن دور هم جمع می شوند، تقسیم گردیده است. برخی از کشورهای جهان مانند ژاپن، مجارستان، مصر، بلژیک، انگلستان، فرانسه، سوئد، نروژ، آمریکا، دانمارک و… دارای سیستم دو مجلسی و برخی مانند ایران از سیستم تک مجلسی برخوردار می باشند. از این رو نحوه ی انتخاب نمایندگان مجلس شورای ایران را می بایست با نوع دوم مجلس کشورهای دو مجلسی مقایسه نمود، چرا که در ایران مجلس عالی قانون گذاری وجود ندارد[۲۸].
بند۲: مراجع اعمال نظارت بر انتخابات در دیگر کشورها
به طور کلی نظارت بر انتخابات در کشورهای جهان توسط ۵ نهاد زیر انجام می پذیرد:

1. دادگاه قانون اساسی

در بسیاری از کشورهای دموکراتیک جهان، نظارت بر صحت انتخابات توسط دادگاه قانون اساسی انجام می پذیرد. در این راستا می توان به کشورهای زیر اشاره نمود:
اتریش:
در کشور اتریش دادگاه قانون اساسی که اعضای آن با پیشنهاد هیأت دولت و با حکم رییس جمهور و دیگران به وسیله ی مجلس ملی و شورای فدرال انتخاب می شوند، بر صحت انتخابات نظارت دارند.
فیلیپین:
در فیلیپین که دارای نظام دو پارلمانی است، هر یک از دو مجلس، دادگاه قانون اساسی مخصوص خود را دارند. هر دادگاه از ۹ نفر تشکیل می شود.۳ نفر قاضی از دیوان عالی کشور و دیگران از حزب اکثریت و اقلیت هر کدام ۳ نفر معرفی می کنند. از ۳ قاضی هر کدام که سابقه ی بیش تری دارد به ریاست دادگاه برگزیده می شود[۲۹]. دادگاه قانون اساسی وظیفه ی نظارت بر انتخابات و مصوبات مجلس را دارد.
بلغارستان:
مطابق ماده ی ۶۶ قانون اساسی بلغارستان، هرگاه صحت انتخابات مورد تردید باشد، موضوع می تواند طبق قانون به دادگاه قانون اساسی احاله گردد[۳۰] .
سوریه:
مطابق اصل ۶۲ قانون اساسی سوریه، در صورتی که طبق تحقیق و گزارش دادگاه عالی قانون اساسی، صحت انتخابات مربوط به نماینده ای مخدوش باشد، مراتب ظرف یک ماه به وی ابلاغ و از کار برکنار می شود[۳۱].
آلمان:
طبق قانون اساسی آلمان، رسیدگی به صحت انتخابات به ویژه از راه تصویب اعتبارنامه های نمایندگان، هم چنین سلب مصونیت و عزل آن ها از سمت نمایندگی از اختیارات مجلس نمایندگان می باشد. هر گاه به تصمیم های مجلس یاد شده در این موارد، یعنی تأیید یا رد اعتبارنامه ی نماینده یا نمایندگانی و یا سلب مصونیت و عزل وی یا آن ها اعتراضی وجود داشته باشد، رسیدگی به آن از اختیارات دادگاه قانون اساسی است[۳۲]. دادگاه قانون اساسی فدرال، عالی ترین دادگاه و یکی از قابل احترام ترین و قدرتمندترین نهادهای جمهوری فدرال آلمان است.
قرقیزستان:
طبق بند ۳ ماده ی ۸۲ قانون اساسی قرقیزستان، قانونی بودن انتخابات ریاست جمهوری را دادگاه قانون اساسی انجام می دهد[۳۳].
۲- شورای قانون اساسی
فرانسه:
طبق اصل ۵۸ قانون اساسی فرانسه، شورای قانون اساسی بر حسن اجرای قانون انتخابات ریاست جمهوری نظارت می کند. این شورا به اعتراض ها رسیدگی کرده و نتایج انتخابات را اعلام می کند[۳۴]. در دوره های گذشته رسیدگی به شکایت ها و اعتراض ها در خصوص انتخابات مجلس ملی و مجلس سنا با بهره گرفتن از مکانیسم «تصویب اعتبارنامه ها» بر عهده ی خود این مجالس بوده است. قانون اساسی ۱۹۵۸م. این صلاحیت را به شورای قانون اساسی واگذار کرده است. (اصل ۵۹) شورا پس از بررسی و رسیدگی می تواند بر حسب مورد، شکایت را رد کند؛ انتخابات را باطل نماید و یا این که نتایج اعلام شده را اصلاح کند.
به موجب اصل ۵۸ قانون اساسی، شورای قانون اساسی نظارت بر صحت انتخابات، رسیدگی به اعتراض ها و اعلام نتایج انتخابات ریاست جمهوری را بر عهده دارد. بنابراین، این نظارت در برگیرنده ی تمام مراحل انتخابات از ابتدا تا انتها است و اقدام به آن نیاز به طرح شکایت از طرف افراد ذی نفع ندارد، هر چند که از این رهگذر نیز شورا می تواند در موضوع وارد شود. در سیستم حکومتی فرانسه که بیش از همه ادعای دموکراسی دارد، کاندیداتوری منفرد برای حضور در رقابت انتخاباتی ریاست جمهوری مشروط به ارائه ۱۰۰۰ امضا از شخصیت های معتبر کشور است که در ضمن از چهره های حزبی و وابسته به حاکمیت هستند می باشد و در مورد کاندیداتوری منفرد برای مجلس، ارائه ۵۰۰ امضا کافی است[۳۵].
۳-نظارت توسط خود مجلس
هر چند در بسیاری از کشورها نظارت بر انتخابات توسط خود مجلس انجام می پذیرد، اما بر رسیدگی به اعتبارنامه های نمایندگان توسط خود مجلس ایراد وارد گشته است که رسیدگی به اعتبارنامه های نمایندگان مجلس چه از حیث واجد بودن شرایط انتخابات و چه از نظر مطابقت عملیات انتخاباتی با مقررات قانونی، یک امر قضایی است. از این رو با توجه به اصل تفکیک قوا مجالس مقننه اصولاً صلاحیت این کار را نداشته و فقط مقام های قضایی می توانند این وظیفه را انجام دهند. با این وجود در اکثر ممالک از جمله کشورهای ایالات متحده ی آمریکا، بلژیک و سوییس هر یک از مجالس مقننه، اعتبارنامه های اعضای خود را مورد رسیدگی قرار داده، آن ها را تصویب یا رد می نمایند.
در انگلستان چند نفر از اعضای دیوان عالی که به حکم قرعه انتخاب می شوند، اعتبارنامه های مجلس عوام را مورد رسیدگی قرار داده، گزارشی دائر بر تصویب یا عدم تصویب آن ها به مجلس تقدیم می کنند و مجلس نیز گزارش هیأت قضایی را بدون بحث تأیید می کند. اما برخلاف ترتیب معمول در سایر ممالک، در انگلستان اعتبارنامه های نمایندگانی بررسی می شود که انتخاب آن ها مورد اعتراض است، وگرنه انتخاب شده بدون تصویب اعتبارنامه، نماینده شناخته می شود. در آلمان به موجب ماده ی ۳۱ قانون اساسی ۱۹۱۹م. رسیدگی به اعتبارنامه های اعضای مجلس «رایشتاگ» به یک دادگاه مختلط مرکب از چند نفر نماینده ی مجلس رایشتاگ و چند نفر عضو دادگاه اداری واگذار گردیده بود. نمایندگان را خود رایشتاگ برای تمام دوره ی تقنینی و قضات را رییس جمهور انتخاب می نمودند. برای اخذ تصمیم، موافقت سه نفر نماینده ی رایشتاگ و دو نفر قاضی لازم و ضروری بود[۳۶].
ژاپن:
طبق اصل۴۲ قانون اساسی ژاپن، پارلماناین کشور از دو مجلس، یعنی مجلس نمایندگان (Chambre des representants) و مجلس مشاوران (Chambre des conseillers) تشکیل یافته است. تأیید انتخابات افراد منتخب و تصویب اعتبارنامه آن ها بر عهده مجلس مربوطه و با اکثریت ساده آرای حاضرین می باشد ، سلب نمایندگی از آنان نیز به همین ترتیب، اما با اکثریت دو سومِ آرای حاضرین امکان پذیر است. اصل ۵۵ قانون اساسی ژاپن در این زمینه اذعان دارد: «قضاوت در مورد صلاحیت اعضای هر کدام از مجالس به عهده ی همان مجلس خواهد بود. محروم کردن هر یک از نمایندگان از سمت نمایندگی، باید به تصویب حداکثر دو سوم از نمایندگان حاضر در جلسه برسد.»[۳۷]
ایتالیا:
پارلمان ایتالیا از دومجلس نمایندگان و مجلس سنا تشکیل یافته است. مطابق اصل ۶۶ قانون اساسی این کشور، هر یک از مجلسین هم در خصوص صحت اعتبارنامه ی اعضای خود و هم در مورد علل مغایرت یا عدم صلاحیت اعضا برای احراز سمت نمایندگی تصمیم گیری می نمایند[۳۸].
نروژ:
طبق اصل ۴۹ قانون اساسی نروژ، پارلمان یا مجلس بزرگ که مرکب از مجلس اعلی (لاگ تینگ Lagting) و مجلس سفلی ( اودل استینگOdelsting ) می باشد. اصل۶۴ نیز تأکید دارد «به نمایندگان منتخبی اعتبارنامه اعطا خواهد شد که توسط مجلس مورد بررسی و تصویب قرار خواهند گرفت.»[۳۹]
آمریکا:
مجلس نمایندگان، خود صلاحیت رسیدگی به صحت یا عدم صحت انتخابات نمایندگان و تعیین شرایط انتخاب شدن را دارد[۴۰].
دانمارک:
طبق اصل ۳۳ قانون اساسی دانمارک، مجلس خود، اعتبار انتخاب نمایندگان را تعیین می کند و در مورد صلاحیت نمایندگی و از دست دادن صلاحیت مزبور در خصوص هر یک از نمایندگان تصمیم گیری می کند[۴۱] .
رومانی:
به صراحت اصل ۲۵ قانون اساسی این کشور، دو مجلس با عنوان مجمع بزرگ ملی و شورای خلق وجود دارد. در مورد مرجع نظارت بر انتخابات، اصل ۴۷ قانون اساسی این کشور اظهار می کند: «مجمع بزرگ ملی در صحت یا عدم صحت انتخاب هر نماینده تصمیم می گیرد. این مجمع قانونی بودن انتخاب هر نماینده را بررسی می کند و نسبت به صحت یا ابطال انتخاب وی تصمیم می گیرد. در مورد ابطال انتخاب یک نماینده، حقوق و وظایف نمایندگی وی از لحظه ی ابطال قطع می گردد.»[۴۲]
مصر:
طبق اصل ۸۹ قانون اساسی مصر، رأی گیری با نظارت اعضای یک ارگان قضایی صورت می گیرد. برای رسیدگی به اعتبارنامه ی نمایندگان، تنها ارگان صالح خود مجلس است[۴۳] .
کانادا:
پارلمان کانادا از دو مجلس یعنی مجلس عوام و مجلس سنا تشکیل شده است. از مهم ترین اختیارات مجلس عوام کانادا، اختیار تأسیسی یعنی امکان تغییر و اصلاح بخش های انعطاف پذیر قانون اساسی، تأیید اعتبارنامه ی نمایندگان و برکناری آن ها می باشد[۴۴] .

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

1. وزارت کشور

در برخی از کشورها نیز وزارت کشور وظیفه ی نظارت بر انتخابات را بر عهده دارد:
انگلستان:
در انگلستان، نخست وزیر، وزیر کشور را تعیین می کند و وزارت کشور، طبق قانون، مسؤولیت نظارت عالی بر بررسی و تأیید و رد صلاحیت های نامزدهای نمایندگی مجلس را بر عهده دارد[۴۵] .

به اعتقاد فیشر توانمندسازی آموزش چگونگی انجام کار به دیگران است که کمتر به مدیر متکی باشند . تابس و موس نیز معتقدند در توانمندسازی ، کارکنان نیاز ندارند فقط اختیار داشته باشند ، بلکه آن ها نیاز به آموزش کافی و بودجه و اطلاعات اساسی نیز داشته و سپس در زمینه تصمیم های خود مسئول و پاسخگو می باشند . (تابس و همکاران،۲۰۰۰)
آموزش در حیققت یکی از راه های اصولی و منطقی هدایت تلاش های کارکنان در سازمان است و باعث به کارگیری استعدادهای نهفته ، به کاراندازی قدرت تخیل و به وجود آمدن حس انعطاف پذیری فکری لازم در کارکنان خواهد شد . (اسماعیلی ، ۱۳۷۹)

• فرضیه شماره ۱۰ : ارزیابی عملکرد بر توانمندسازی کارکنان موثر است.

نتایج فعالیت آماری مربوطه با بهره گرفتن از آزمون پیرسون sig;.00 درسطح اطمینان ۹۹ درصد رابطه معنی دار بین دو متغیر فوق را از نظر آماری مورد تأیید قرار می گیرد. زیرا sig<0.01 می باشد .بنابراین ارزیابی عملکرد بر توانمندسازی کارکنان موثر است.
ارزیابی عملکرد کارکنان فرایندی بسیار مهم واز حساسترین مسائل مسؤلان در سازمان می باشد . با تلاش فراوان برای ارزیابی بهتر کارکنان و شناخت کارکنان قوی و اعطای پاداش به آنها؛ ایجاد انگیزه برای بهبود عملکرد ودر نهایت توانمند کردن کارکنان میسر است .
۵-۳ پیشنهادات
این بخش در دو قسمت ، نخست پیشنهاداتی کاربردی برای سازمان و دوم پیشنهاداتی برای تحقیقات آتی مطرح می گردد.
الف ) پیشنهادات برای بانک ملی :

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

• از ساختارهای تخت تر و منعطف برای سازمان استفاده شود این موجب توانمند ششدن می شود
• برگزاری گردهمایی های دوره ای، احساس توانمندی را در میان کارکنان افزایش دهند.
• ایجاد محیط کاری جذاب و بانشاط و اهداف روشن می تواند به توانمند شدن کارکنان کمک کنند.
• سرمایه گذاری روی بعضی از اصول از قبیل اهداف و مقاصد روشن، خودمدیریتی، دادن امتیاز و بازخورد، که باعث هیجان می شوند، به توانمند شدن کارکنان کمک کنند.
• مدیران نسبت به تفویض اختیار اقدام کنند .با دادن تفویض اختیار به کارمندان و بزرگ کردن حیطه اختیار آن ها به توانمند سازی کارکنان کمک کرده ایم و می توانیم کارمندان تواناتری داشته باشیم.
• افراد را در انتخاب وظایف شغلیشان و روش انجام دادن فعالیتها در گیر نمایید. یک محیط همکاری ، سهیم شدن در اطلاعات ، بحث و احساس تعلق نسبت به اهداف مشترک بوجود آورید زیرا باعث توانمندی کارکنان می گردد.

ب ) پیشنهادات برای تحقیقات آتی
به پژوهشگران آتی پیشنهاد می شود که :

• به منظور نتایج دقیقتر و قابل تعمیم تر، تحقیقات مشابهی در سایر مناطق کشور انجام گیرد
• بر آن برای داشتن نتایج عینی تر بهتر است در تحقیقات آتی از روش های دیگر جمع آوری داده ها همچون مصاحبه استفاده شود .
• مطالعه ی ادبیات مدیریت نشان می دهد که عوامل زیادی وجود دارند که مرتبط و مؤثر با توانمندسازی روان شناختی کارکنان می باشد، لذا به محققان پیشنهاد می شود که هر یک از این متغیرها و عوامل را به صورت مجزا موضوع تحقیق خود قرار داده، که نتایج حاصل از پژوهش خود را با نتایج این پژوهش مقایسه نموده و از بررسی تطبیقی در نمونه های مشابه بهره گیرند.
• بررسی تطبیقی توانمند سازی کارکنان در بین بخش دولتی و خصوصی انجام گیرد.

محدودیت های پژوهش
بدون شک محدودیت ها در هر پژوهشی وجود دارند و بیان این محدودیت ها به پژوهشگران آینده کمک می کند تا با آشنایی با مشکلاتی که در تحقیق وجود داشته است برای حل آن قبل از شروع پژوهش اقدام نمایند و با دیدی وسیع تر به انجام پژوهش مورد نظر خویش بپردازند.
محدودیت هایی که در این پژوهش بر سر راه پژوهشگر قرار داشتند عبارتند از:

• جمع آوری اطلاعات از انسان و رفتارها وکنش و واکنش های او چه به جهت پیچیدگی امور و به جهت حساسیت خود نوع انسان در مقابل مجموعه سوالاتی از این نوع مشکل بوده و بالتبع جمع آوری اطلاعات درباره اعتمادسازمانی و توانمندسازی کارکنان هم در یک سازمان مشکل می باشد .
• یافته ها فقط محدود به زمان جمع آوری داده هاست و اعتبار آن محدود به دوره زمانی کوتاه مدت است .گذشت زمان ممکن است موجب تغییر نتایج به دست آمده در علوم انسانی شود .
• بسیاری از متغیر های مرتبط دیگری نیز وجود داشته و بررسی آن ها نیازمند انجام تحقیق جدید است که در محدوده تحقیق حاضر نبوده است .
• در این پژوهش از پرسشنامه به عنوان ابزار جمع آوری اطلاعات استفاده گردید و بدیهی است که استفاده از پرسشنامه به عنوان تنها ابزار گردآوری اطلاعات دارای محدودیتهای عمده است.

در نهایت از اصلی ترین محدودیت ها ، موانع و مشکلات این تحقیق عدم همکاری بانک ملی و ممانعت و جلوگیری از ارائه اطلاعات توسط پرسنل بانک می باشد.
منابع فارسی

• • آبادی فراهانی، مجید، ۱۳۸۴، بررسی رابطه بین ساختار سازمانی و توانمندسازی کارکنان پایانه کارشناسی ارشد، رشته مدیریت دولتی دانشگاه تهران.
  • آذری نیا، محمدعلی، ۱۳۸۷، توانمندسازی کارکنان کلید افزایش بهره وری ، روزنامه سرمایه ، شماره ۸۱۰٫
  • آرمسترانگ، مایکل، ۱۳۸۶، مترجم ابوالفضل ، مدیریت منابع انسانی در عمل ، انتشارات سهرابی

• آقایار، سیروس ، ۱۳۸۲ ، توانمندسازی روشی نوین در محیط رقابتی ، ماهنامه ، . تدبیر، شماره ۱۳۵
• حرآبادی فراهانی، مجید،( ۱۳۸۴ ) ، بررسی رابطه بین ساختار سازمانی و توانمندسازی کارکنان،پایان نامه، تهران، دانشگاه تهران.
• حسن زاده، محمد صادق،( ۱۳۸۳ ) ، بررسی تاثیر فرهنگ سازمانی بر توانمندسازی کارکنان دریکی از شرکتهای فعال در زمینه خودرو، پایان نامه، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
• خاکی، غلامرضا ۱۳۷۹، روش تحقیق در مدیریت، تهران مرکز انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی
• سینیتا، اسکات، ۱۳۷۸، مترجم: دکتر مهد ی ایران ، مدیریت تواناسازی کارکنان.
• صالحی زاده ، سعید ، ۱۳۸۵، توانمند سازی منابع انسانی در سازمانهای دولتی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان.

– طاهری طریق، سودابه، ( ۱۳۸۳ )، بررسی نقش و جایگاه توانمند سازی کارکنان بر عملکرد بانک رفاه تهران، پایان نامه، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.

• غلامی نسرین، بی تا، توانمندسازی کارکنان ، ماهنامه مهارت، شماره ۵۲ ، ص ۱۲-۱۵
• محمد زاده طاهری،هانیه، ( ۱۳۸۴ ) ، بررسی عوامل مؤثر بر توانمند سازی کارکنان در سازمان تأمین اجتماعی، پایان نامه، دانشگاه پیام نور، تهران.
• محمدی، محمد ، ۱۳۸۱، برنامه های توانمندسازی کارکنان ، نشریه مطالعات ، انتشارات: دانشگاه علامه طباطبایی. – مدیریت، شماره ۳۶
• مزید آبادی فراهانی، امیر حسین، ( ۱۳۸۳ ) ، بررسی تاثیرات کاربرد فن آوری اطلاعات بر توانمند سازی شغلی کارکنان” ، مطالعه ای در سازمان تامین اجتماعی استان قم “ پایان نامه، تهران، دانشگاه تهران
• یاری، حمید رضا، ( ۱۳۸۵ ) ، مطالعه ای پیرامون وضعیت و الزامات توانمندسازی نیروی انسانی در استانداری همدان، پایان نامه، دانشگاه آزاد واحد بروجرد.
• نیوندی، فیروزه، ( ۱۳۷۸ ) ، سازماندهی برای توانمندسازی، مجله تدبیر، شماره ۹۸

منابع انگلیسی

رضایت شغلی

 

رضایت­شغلی عبارت است از حدی از احساسات و نگرش­های شغلی مثبت که افراد نسبت به شغل خود دارند. وقتی­که یک شخص می­گوید دارای رضایت­شغلی بالایی است، این بدان مفهوم است که او واقعاٌ شغلش را دوست دارد، احساسات خوبی درباره کارش دارد برای شغلش ارزش زیادی قائل است. نتایج تحقیقات نشان می­دهد که کارکنان با رضایت­شغلی بالاتر، از نظر فیزیک­بدنی و توان­ذهنی در وضعیت خوبی قرار دارند (چاندن[۱]، ۱۹۹۷، ص۸۶).

 

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

 

 

رضایت­شغلی نتیجه ادراک کارکنان است که محتوا و زمینه شغل، آن چیزی است که برای کارمند ارزشمند است، فراهم می­ کند. رضایت شغلی یک حالت احساسی مثبت یا مطبوع است که پیامد ارزیابی شغلی یا تجربه فرد است.این حالت احساسی مثبت، کمک زیادی به سلامت­فیزیکی و روانی افراد می­ کند. از نظر سازمانی، سطح بالای­ رضایت­شغلی منعکس­کننده­ جو سازمانی بسیار مطلوب است که منجر به جذب و بقا کارکنان می­ شود( مقیمی،۱۳۷۷، ص­ص۳۸۵-۳۸۴).

 

تحقیقات در رابطه با خشنودی شغلی دو جنبه را مشخص کرده ­اند، که به فهم خشنودی شغلی کمک
می­ کنند. این دو جنبه تحت عنوان خشنودی­بعدی[۲] و خشنودی­کلی[۳] نامگذاری شده ­اند که در زیر شرح داده شده ­اند: خشنودی بعدی به گرایش کارکن در رابطه با این موضوع اشاره دارد که وی از کدام جنبه­ های شغل خشنودی بیش­تر و از کدام جنبه­ های شغل خشنودی کم­تری دارد. چرینگتون[۴](۱۹۹۴)، به نگرش افراد درباره دستمزد، خودِ­کار، این­که کار چالش بر­انگیز است یا نه، محرک بودن و جذاب بودن شغل، سرپرستان، این­که آیا آن­ها دارای مهارت­ های مدیریتی احساسی­تر هستند یا نه، و این­که آیا آن­ها در شغلشان صلاحیت دارند یا نه اشاره کرده است( سبحانی­صراطی، ۱۳۸۶، ص۱۲۶).

 

خشنودی کلی بر حالت درونی کلی فرد در رابطه با خشنودی یا نا­خشنودی تمرکز دارد. تجارب مثبتی مثل همکاران دوست ­داشتنی، فرد­ خوب، سرپرست­ دلسوز و شغل ­جذاب، یک حالت درونی مثبت را ایجاد می­ کند. تجارب منفی مثل دستمزدکم، مشاغلی که کم­تر محرک هستند و انتقاد، یک حالت درونی منفی را ایجاد می­ کند. بنابراین، احساس خشنودی یا ناخشنودی کلی، احساسی کل­نگرانه است که مبتنی بر شدت و فراوانی تجارب مثبت و منفی است.

 

۲-۳-۱ عوامل موثر بر رضایت شغلی

 

مطالعات مختلف در زمینه رضایت ­شغلی نشان می­دهد که متغیرهای زیادی با رضایت ­شغلی مرتبط است که این متغیرها در دو گروه قابل طبقه بندی است:

 

۱- عوامل فردی

 

۲- عوامل سازمانی

 

*عوامل فردی

 

مطالعاتی که به بررسی خشنودی ­شغلی پرداخته­اند، نشان داده­اند که تعیین­کنندگان فردی نظیر نژاد، جنسیت، سطح تحصیلات، تصدی شغل، سن و تاهل یا تجرد بر خشنودی ­شغلی تاثیر می­گذارند.

 

نژاد

 

تعدادی از مطالعات نشان داده­اند که کارکنان سفید­پوست در میان طبقه ­های حرفه­ای متفاوت، در مقایسه با آفریقایی­ها، سطوح بالاتری از خشنودی­شغلی را تجربه می­ کنند( فرای­دی[۵] و همکاران، ۲۰۰۴، ص­ص ۱۶۸-۱۵۲).

 

در تحقیق دیگری که توسط اراسموس[۶](۱۹۹۸) انجام شد، به تفاوت­هایی در خشنودی­شغلی، بین زنان­ سفیدپوست و زنان­آفریقایی دست یافتند. محققان گزارش کردند که زنان­­سفید­پوست از همکاران آفریقایی خود خشنودتر بودند. تحقیق مشخص کرد که عواملی نظیر دستمزد و مزایا موجب نارضایتی در میان زنان آفریقایی می­ شود.

 

جنسیت

 

مطالعات چندی در رابطه با خشنودی­شغلی و جنسیت به انجام رسیده است.

 

مطالعه­ای که توسط مورای[۷] و اتکینسون[۸](۱۹۸۱)، در رابطه با تفاوت­های جنسیتی به­عنوان تعیین­کننده خشنودی شغلی به انجام رسید، نشان داد که زنان اهمیت بیش­تری به عوامل اجتماعی می­ دهند، در حالی­که مردان اهمیت بیش­تری به دستمزد، پیشرفت و سایر جنبه­ های بیرونی می­ دهند. تانگ[۹] و تالپد[۱۰](۱۹۹۹)، نیز تأیید کردند که تفاوت­ معنی­داری بین زنان و مردان، برحسب ابعادی که برخشنودی شغلی اثر می­گذارند، وجود دارد. این مطالعات نشان داد که مردان بیش­تر تمایل به خشنودی از مزایا دارند در حالی­که زنان بیش­تر تمایل به خشنودی از همکاران دارند.

 

 

سطح تحصیلات

 

نتایج مربوط به این رابطه بین سطح­ تحصیلات و رضایت ­شغلی نیز متناقض است. مطالعه کراسمن[۱۱] و
آبو- زاکی[۱۲] (۲۰۰۳) نشان داد که بین خشنودی ­شغلی و سطح­ تحصیلات رابطه­ای وجود دارد؛ بدین شکل که افراد دارای سطح­تحصیلات دبیرستانی، کم­ترین سطح­خشنودی­شغلی کلی را گزارش کردند، در حالی­که کارکنان دارای سطح دانشگاهی، بیش­ترین سطح ­خشنودی­شغلی کلی را گزارش کردند. محققان اشاره کردند که عوامل محتملی نظیر کمبود مهارت ­ها و رفتار نا­مطلوب مدیریت، بر کسانی که سطح تحصیلات پایینی دارند اثر گذاشته و باعث می­ شود که آن­ها خشنودی­شغلی کم­تری داشته باشند.

 

با وجود این، مطالعه مشابهی که توسط کی­متل[۱۳](۲۰۰۳) انجام شد، نشان داده شد که افراد دارای سطح تحصیلات متوسط، نسبت به افراد دارای سطح ­تحصیلات بالاتر، خشنودی بالاتری را گزارش کردند.
کی متل (۲۰۰۳)، این طور عنوان کرد که احتمالاٌ وقتی سطح تحصیلات افزایش پیدا می کند، انتظارات افراد از کارفرمایان­شان نیز افزایش پیدا کرده و در صورت عدم ارضای این انتظارات، خشنودی­شغلی افرادکاهش پیدا خواهد کرد.همسو با این یافته ها، نتایج بدست آمده توسط جانسون[۱۴] و جانسون (۲۰۰۰) معلوم شد که اگر ادراک افراد این باشد که نسبت به شغل­شان از سطح تحصیلات بیش­تری برخوردارند، این ادراک اثری منفی بر ابعاد خشنودی شغلی خواهد داشت.

 

Chandan-1

 

۲- Facet satisfaction

 

۳ -Overal satisfaction

 

۴- Cherrington

 

Friday-1

 

۲- Erasmus

 

۳- Murray

 

۴- Atkinson

 

۵- Tang

 

۶-Talpad

 

۱-Crossman

 

۲-Abou-Zaki

 

۳- Kh Matle

 

۴- Johnson

 

بررسی رابطه بین هوش هیجانی با تعهد سازمانی و رضایت شغلی کارکنان استانداری اصفهان

در حالی که یک گواهی الکترونیکی ممکن است برای انجام انواع توابع و انتقال اطلاعات اضافی در خارج از محدوده قوانین یکنواخت استفاده شود. تابع تنها یک گواهی یکنواخت است که از انتقال یک کلید عمومی به دارنده هشدار می دهد چنین پیوندی ممکن است به طور مستقیم، با نام بردن از صاحب کلید عمومی در گواهی انجام شود. همچنین ممکن است به طور غیر مستقیم، با تشریح و توصیف ویژگی های خاص در مورد دارنده یا توصیف یک دستگاه یا عامل نرم افزار تحت کنترل دارنده انجام شود.
طبق ماده ۵ دستورالعمل اتحادیه اروپا کشورهای عضو باید اطمینان حاصل کنند که امضاهای الکترونیکی که بر اساس یک گواهی واجد شرایط زیر ایجاد شده باشند امضای الکترونیکی پیشرفته می باشند:
الف) برآوردن الزامات قانونی از یک امضاء در ارتباط با داده ها به صورت الکترونیکی در همان شیوه به عنوان یک امضای دست نوشته.
ب) به عنوان مدرک در دادرسی های قانونی مجاز هستند.
کشورهای عضو باید اطمینان حاصل کنند که امضایی الکترونیکی است که اثر حقوقی و مقبولیت به عنوان مدرک در دادرسی های قانونی دارد که در فرم الکترونیکی، یا بر اساس گواهی واجد شرایط صادر شده توسط گواهینامه معتبر ارائه دهنده خدمات ایجاد شده باشد.

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

۴-مسئولیت مراکز صدور گواهی الکترونیکی

طبق ماده ۱۱ قانون ایالت متحده امریکا مسؤلیت مراکز صدور گواهی الکترونیکی مسئولیت قراردادی می باشد همانطور که بین یک مرجع صدور گواهی و دارنده گواهی یا هر طرف دیگری که رابطه قراردادی با مرجع صدور گواهی الکترونیکی دارد؛ با توافق حقوق و تعهدات طرفین را تعیین می کنند.
طبق ماده ۱۰، یک مرجع صدور گواهی الکترونیکی ممکن است بر اساس توافق خود را از مسئولیت جهت از دست دادن اطلاعات مندرج در گواهی که به علت مشکلات فنی و یا شرایط مشابه است، معاف دارد.
اما در بند ۳ از ماده ۱۱ این قانون آمده است که مرجع صدور گواهی الکترونیکی این حق را ندارد که خود را از مسئولیت طوری معاف دارد که موجب از دست رفتن اقتدار مرجع یا اینکه قصد آسیب زدن و وارد کردن خسارت احتمالی به دارنده را داشته باشد.
ماده ۶ دستورالعمل اتحادیه اروپایی، مرجع گواهی را در برابر هر گونه خسارت وارد به اشخاصی که به گواهی اعتماد مشروع می کنند، مسئول می داند، مگر آنکه مرجع بی تقصیری خود را ثابت کند.
به عنوان حداقل مسئولیت، کشورهای عضو باید اطمینان حاصل کنند که با صدور گواهی نامه به عنوان یک گواهی واجد شرایط عموم مردم با تضمین چنین گواهی روبرو هستند و ارائه دهنده مسئول خسارات ناشی از اشتباهات خود در مقابل هر نهاد یا شخص حقوقی یا طبیعی می باشد که:
الف) با دقت در زمان صدور گواهی تمام اطلاعات مندرج در گواهی واجد شرایط و با توجه به این واقعیت ایجاد شده که این گواهینامه شامل تمام جزئیات تجویز شده برای یک گواهی واجد شرایط می باشد؛
ب) برای اطمینان از صدور گواهی امضاء و گواهی واجد شرایط مشخص شده در داده های الکترونیکی، تأیید امضاء که موجب شناسایی امضاکننده می شود؛ منعقد شده باشد.

۵-تعهدات مراکز صدور گواهی الکترونیکی

طبق ماده ۱۲ قانون ایالت متحده مراکز صدور گواهی طبق شرایط ذیل در مقابل کسانی که به این گواهی تکیه کرده اند مسئول می باشند :
۱-در صورت عدم توافق مبنی بر عدم مسئولیت؛ پس در موارد فوق اگر توافق خلاف واقع صورت نگیرد مرکز صدور گواهی الکترونیکی مسئول است:
الف) نقض گارانتی تحت ماده ۱۰{سهل انگاری در ثبت اطلاعات مندرج در گواهی نامه و به اشتباه ثبت کردن}.
ب)ابطال ثبت گواهی پس از دریافت اطلاع از لغو گواهی.
در صورت سهل انگاری مرکز در این موارد هر روشی را که قانون در نظر گرفته باشد اجرا خواهد شد و علاوه بر آن هر روشی را که توافق کرده باشند نیز اجرا می شود.
با وجود بند ۱، یک مرجع صدور گواهی در صورتی که ثابت کند که تمام اقدامات لازم را جهت جلوگیری از خطای موجود در گواهی انجام داده و خطا غیر ممکن بوده است در این صورت مرکز مسئول نمی باشد.

۶-لغو گواهی الکترونیکی

طبق ماده ۱۳ قانون امریکا در طول دوره عملیاتی از یک گواهی(در زمان اعتبار گواهی الکترونیکی) مرکز صدور گواهی الکترونیکی در صورتی که گواهی با سیاست ها و روش حاکم بر صدور گواهی مطابقت نداشته باشد گواهی قابل اجرا را لغو می کند. همچنین در موارد زیر بی درنگ این حق را دارد که آن را لغو کند:
الف)در صورت درخواست ابطال توسط دارنده گواهی یا شخصی که به نمایندگی از دارنده درخواست ابطال نماید.
ب)شواهد قابل اعتماد از مرگ صاحب گواهی در صورتی که دارنده یک شخص حقیقی باشدبه دست آید و در صورتی که شخص حقوقی باشد با پایان یافتن مدت قرارداد شرکت یا فسخ و انحلال شخص حقوقی.

۷-اعتبار گواهی های خارجی

ماده ۱۸ قانون امریکا، تأیید گواهی های خارجی را توسط مراکز صدور گواهی های داخلی اجازه داده است و بیان نموده است که ممکن است گواهی های صادر شده توسط مراجع صدور گواهی خارجی برای امضای دیجیتالی در شرایط یکسان به عنوان گواهی صادر شده در حوزه اقتدار مراکز صدور گواهی در نظر گرفته شود در صورتی که از جهت صحت اطلاعات مربوط به گواهینامه به میزان مشابه ای نسبت به گواهی های داخلی قابل اعتبار باشد که به این گواهی متقابل می نامند.
همچنین ایالت فلوریدا در بین المللی کردن حوزه فعالیت دفاتر اسناد رسمی پیشگام بوده است.[۱۸۱] در این ایالت مقرر شده تنها حقوقدانانی که ۵ سال به طور عملی کار حقوقی کرده و دوره کارآموزی تخصصی را گذرانیده باشند می توانند با دریافت مجوز، اقدام به تأسیس دفاتر اسناد رسمی بین المللی نمایند. این دفاتر می توانند خارج از ایالت متحده و نیز از طریق اینترنت یا ابر شبکه ها اقدام به ثبت و گواهی حتی برای خارجیان نمایند.[۱۸۲]
اساسا” تنها اطلاعات مهر شده مورد نیاز است نه خود مهر. لذا مقرر می دارد هر قانون، مقرره و یا شروط استانداردی که مهر را به تنهایی و یا منضما” لازم بداند، این شرط توسط امضای الکترونیکی برآورده خواهد شد. پذیرش پستی فیزیکی نسبت به اسناد الکترونیکی به طور کامل قابل اعمال نیست، اگر چه در مواردی که قانون لازم بداند اطلاعات باید شامل تمبر، علائم یا مهری باشد، آن باید به طور منطقی در شکل الکترونیکی به اسناد یا امضاء الصاق یا منضم گردد. بنابراین مهر یا نشان دفتر اسناد رسمی که بنابر قوانین برخی کشورها لازم است، بر اساس قانون مزبور برای اسناد رسمی الکترونیکی لازم نیست.[۱۸۳]
در ایالت متحده امریکا، قانون امضاهای الکترونیکی و یا قانون یکنواخت تعاملات الکترونیکی صریحا” تمامی معاملات موضوع همه مواد قانون یکنواخت تجاری به استثنای بخش ۱از ماده ۱۰۷ شامل موارد ذیل:
الف: وصیت نامه، متمم وصیت نامه تراست به موجب وصیت نامه، مسائل مربوط به حقوق خانواده از قبیل فرزندخواندگی و طلاق، دستورها یا اخطاریه های دادگاه، ادعای راهن بر عین مرهونه، اظهاریه های خلع ید، ادعای بهره گیری از خدمات شهری، تصاحب مجدد کالا، سلب حق، الغای مزایای بیمه درمان عمر، اخطاریه های پس گرفتن محصول و… را از قلمرو شمول خود مستثناء نموده اند با وجود این، لازم به ذکر است که قوانین از این نوع که تجارت الکترونیکی را ممکن می سازند، به طور نوعی انجام هیچ یک از تعاملات استثناء شده از قلمرو اجرایی خود را ممنوع نمی کنند، بلکه، قابلیت اجرایی چنین تعاملاتی به قوانین دیگر موکول شده است.[۱۸۴]
طبق ماده ۷ دستورالعمل اتحادیه اروپا کشورهای عضو باید اطمینان حاصل کنند که گواهی که به عنوان گواهی واجد شرایط راجع به خدمات صدور گواهینامه به عموم مردم ارائه می شود در یک کشور ثالث از نظر قانونی به عنوان معادل گواهینامه های صادر شده توسط یک گواهی خدمات ارائه دهنده تأسیس در درون کشور ثالث عضو اتحادیه اروپا به شمار می آید و به رسمیت شناخته می شود طبق دستورالعمل اتحادیه اروپا گواهی امضای الکترونیکی که توسط مراکزی که در خارج از اتحادیه اروپا قرار دارند، در صورتی معتبرند که شرایط مقرر در دستورالعمل را دارا باشند. یا گواهی نامه یا گواهینامه ارائه دهنده خدمات تحت موافقت نامه دو جانبه یا چند جانبه میان کشورهای عضو اتحادیه و کشورهای ثالث و یا سازمان های بین المللی به رسمیت شناخته شده باشد.

۸-دسترسی به بازار

ماده ۳ دستورالعمل اتحادیه اروپا راجع به دسترسی به بازار می باشد و مقرر کرده است که:
۱-کشورهای عضو باید ارائه خدمات صدور گواهینامه را منوط به اجازه قبلی قرار ندهند.
۲-هر کشور عضو باید یک سیستم مناسب ایجاد کند که اجازه نظارت بر صدور گواهینامه خدمات ارائه دهندگان که در قلمرو آن کشور انجام می شود را داشته باشد و گواهی موضوع واجد شرایط را به عموم مردم تضمین کند.
تعیین انطباق با الزامات را در ضمیمه III گذاشته شده توسط شورا که در بند اول به آن اشاره شد باید توسط تمام کشورهای عضو به رسمیت شناخته شود.

۹-اصول بازار داخلی

الف)هر کشور عضو اتحادیه اروپا باید مقررات ملی تصویب کند که به موجب آن مراکز صدور گواهینامه خدمات ارائه دهندگان در کشور خود تأسیس شود. کشورهای عضو ممکن است ارائه گواهینامه منشاء خدمات را در کشور عضو دیگر اتحادیه در زمینه های تحت پوشش این دستورالعمل را محدود نکند.
ب)کشورهای عضو بایداطمینان حاصل کنند که محصولات الکترونیکی امضاء که مطابق با این بخشنامه ایجاد می شوند مجاز به گردش آزادانه در بازار داخلی می باشند.

مبحث دوم: مراجع صدور گواهی الکترونیکی در حقوق ایران

دفاتر صدور گواهی الکترونیکی در ایران با روشی شبیه به آنچه برای تسجیل سندهای رسمی وجود دارد ایجاد شده است. دفاتر اسنادرسمی زیر نظر قوه قضائیه ایجاد شده اند که اگر چه خصوصی هستند ولی اعتبار خود را از این قوه کسب می کنند. در محیط دیجیتال نیز برای ایجاد این شرایط نظام هایی با عنوان دفاتر صدور گواهی الکترونیکی ایجاد گردیده است. از این رو، این مبحث در دو گفتار مورد بررسی قرار می گیرد. در گفتار اول، صدور گواهی الکترونیکی مطرح می شود و در گفتار دوم، مراکز صدور گواهی الکترونیکی ایران اشاره خواهیم کرد.

گفتار اول: صدور گواهی الکترونیکی

راه اندازی مراکز صدور گواهی الکترونیکی در کشور، همچنین اقدام به رسمیت بین المللی این مراجع با انگیزه توسعه تجارت الکترونیکی ایران در سطح ملی و بین المللی، در مقررات مختلفی پیش بینی شده است.
مشابه آنچه برای ثبت سندهای رسمی در کشور توسط دفاتر اسناد رسمی زیر نظر قوه قضائیه صورت می پذیرد در محیط الکترونیکی نیز سازوکاری رسمی و تعریف شده برای اطمینان بخشی به تعامل های الکترونیکی وجود دارد که به آن ها مراکز صدور گواهی الکترونیکی می گویند.
قسمت ج از بند ۳ بخش سیاست اجرایی تصویب نامه مورخ ۲۹/۲/۸۱ هیأت وزیران در خصوص سیاست تجارت الکترونیکی جمهوری اسلامی ایران، راه اندازی مرجع صدور گواهی دیجیتال نمونه را جزء وظایف وزارت بازرگانی برشمرده است. قسمت دال همین بند نیز تدوین نظام ملی صدور گواهی دیجیتال را برای تصویب هیأت وزیران به عهده دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی نهاده است.[۱۸۵]
ماده ۲۳ برنامه جامع توسعه تجارت الکترونیکی مصوب ۵/۴/۱۳۸۴ هیأت وزیران، اقدام برای شناسایی بین المللی مراجع صدور گواهی دیجیتال را با انعقاد قراردادهای دو جانبه یا چند جانبه تا پایان سال ۱۳۸۴ را بر عهده وزارت بازرگانی نهاده است.[۱۸۶]
بالاخره پس از گذشت سه سال از تاریخ تصویب قانون تجارت الکترونیکی، مرکز دولتی صدور گواهی الکترونیکی ریشه، به عنوان زیر مجموعه وزارت بازرگانی در تاریخ ۲۲/۹/۱۳۸۵ رسما” با حضور معاون اول رئیس جمهور، وزیر بازرگانی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران و معاونین وزرای بازرگانی و ارتباطات و فناوری اطلاعات افتتاح شد. حدود نه ماه در انتظار تصویب آیین نامه اجرایی مربوطه توسط هیأت وزیران جهت شروع به کار رسمی بود. در نهایت با تصویب آیین نامه اجرایی ماده ۳۲ قانون تجارت الکترونیک در تاریخ ۱۱/۶/۱۳۸۶در هیأت وزیران و متعاقب آن افتتاح اولین مرکز صدور گواهی الکترونیکی میانی از سوی وزارت بازرگانی مورخ ۳۰/۷/۱۳۸۶ و تولید کلید خصوصی امضای مرکز دولتی صدور گواهی الکترونیکی ریشه در تاریخ ۱۲/۱۰/۱۳۸۶ امکان بهره برداری عملیاتی و رسمی از مراکز صدور گواهی الکترونیکی در کشور ایجاد شده است.[۱۸۷]
در این قانون دفاتر صدور گواهی الکترونیکی عمدتا” وظایف مدیریت نظام های امنیتی، رمزنگاری مورد نیاز برای تشخیص و تأیید هویت الکترونیکی کاربران در محیط دیجیتال و تضمین حفظ تمامیت و عدم تغییر محتوای داده پیام و همچنین عدم امکان انکار طرفهای دخیل در یک تعامل الکترونیکی را بر عهده دارند.[۱۸۸]

الف –پیشینه گواهی الکترونیکی

در کشور ایران، رسیدن به این مرحله که گواهی الکترونیکی تعریف شده و ساز و کاری برای صدور و مدیریت آن وجود داشته باشد، مدت نسبتا” زیادی به طول انجامیده است.
مقررات حقوقی ایران ظاهرا” صرف امضای الکترونیکی را کافی و بی نیاز از دفاتر گواهی امضاء ندانسته است.[۱۸۹]

ک) ماده ۱۴ قانون اقدامات تأمینی مصوب ۱۲/۲/۱۳۳۹
هرگاه شخصی که دیگری را تهدید به ارتکاب جرم کرده و بیم آن رود که واقعاً مرتکب آن جرم گردد یا هرگاه شخصی که محکوم به مجازات جنایی یا حنجه گردیده صریحاً نظرش را بر تکرار جرم اظهار نماید دادگاه بنابر تقاضای شخص تهدید شده یا متضرر از جرم می تواند از او بخواهد تعهد کند مرتکب جرم نگردیده و وجه الضمان متناسب برای این امر بدهد. هرگاه مشارالیه این تعهد، خودداری کرد وجه الضمانه مقرر را نسپارد دادگاه می تواند دستور توقیف موقت او را صادر نماید. مدت این توقیف بیش از دو ماه نخواهد بود، اگر ظرف دو سال از تاریخی که وجه الضمان سپرده مرتکب جرم گردیده وجه الضمانه به نفع دولت ضبط می شود والا او و یا مقام قانونی او مسترد خواهد گشت. اقدامات تأمینی موضوع این ماده همچون سایر اقدامات تأمینی برای مجرمان خطرناک و جلوگیری از تکرار جرم است. بنابراین منافاتی با ماده ۶۶۹ ندارد و دادگاه می تواند پس از آن که متهم را به استناد ماده ۶۶۹ محکوم نمود مفاد ماده ۱۴ مزبور را نیز در صورت حصول شرایط، نسبت به وی اجرا کند.[۵۷]
ل) ماده ۳۱ قانون مطبوعات: انتشار مطالبی که مشتمل بر تهدید به هتک شرف و یا حیثیت و یا افشای اسرار شخصی باشد ممنوع است و مدیر مسئول به محاکم قضایی معرفی و با وی طبق قانون تعزیرات رفتار خواهد شد.[۵۸]

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

گفتار دوم: رکن مادی

 

الف) رفتار مجرمانه بزهکار

هر جرمی الزاماً دارای یک عنصر مادی است از این الزام می توان نتیجه گرفت که تحقق جرم موکول به بروز عوارض بیرونی اراده ارتکاب جرم است تا وقتی مظهر خارجی اراده به صورتی از جمله فعل یا ترک فعل تحقق نیافته جرم واقع نمی شود بنابراین صرف داشتن عقیده، اندیشه و قصد ارتکاب جرم بدون انجام هیچ گونه عمل مادی قابل تعقیب و مجازات نمی باشد زیرا اصولاً موارد مزبور به تنهایی قابل کشف نیست. برای ارتکاب جرم بزهکار مراحل زیرا طی می کند، البته مجرم قصد ارتکاب جرم می کند، سپس به تهیه مقدمات جرم مبادرت می ورزد بعد شروع به اجرای جرم می کند و نهایتاً جرم را به مورد اجرا می گذارد.[۵۹]
بنابراین اولاً اندیشه ی مجرمانه به تنهایی جرم نیست و هرکس می تواند صاحب عقیده خاص خود باشد و هنگامی این اندیشه و عقیده با شرایط مقرر در قانون و با فرض سوء نیت یا خطا قابل مجازات خواهد بود که هیأتی خارجی و مادی پیدا کند، ثانیاً نظر به اینکه اندیشه ی مجرمانه جرم نیست، نمی توان افراد را به عنوان پیشگیری از جرم، تعقیب و توقیف، محکوم و مجازات کرد. حتی افرادی را که دارای حالت خطرناک هستند ولی عمل یا ترک عملی از آن ها دیده نشده که عنوان مجرمانه داشته باشد نمی توان تحت تعقیب قرار داد. با توجه به مسائل عنوان شده تظاهر خارجی و مادی اندیشه بزهکارانه را می توان به رفتار مجرمانه تعبیر کرد که این رفتار انواع گوناگونی دارد. رفتار مجرمانه می تواند به شکل مثبت باشد (فعل) یا منفی (ترک فعل) در کنار این دو گروه اساسی گاه اعمال مثبت ناشی از رفتار منفی آشکار می شود فعل ناشی از ترک فعل و گاه عناوین مستقل از فعل و ترک فعل برای توجیه رفتار مجرمانه مورد بحث قرار می گیرد چون داشتن و نگهداری کردن و یا ایجاد حالتی در فرد که این مفاهیم نیز در چارچوب فعل یا ترک فعل، با اندکی تسامح قابل توجیه اند.[۶۰]
جرم تهدید نیز همچون سایر جرایم عمدی، دارای ارکان و شرایطی است که تحقق جرم منوط به تحقق این ارکان و شرایط عنصر مادی در ماده ۶۶۹ قانون مجازات اسلامی می باشد. تهدید به قتل یا ضررهای نفسی یا شرفی یا مالی یا افشای سر نسبت به خود یا بستگان از موضوعات تهدید تلقی شده است. لازم به ذکر است که موارد مذکور افاده حصر می کند.

۱- تهدید به قتل

این تهدید بدین صورت است که مرتکب دیگری را از کشتن می ترساند.[۶۱] در مورد قتل نیاز به توضیح خاص ندارد و همان تهدید به سلب حیات عمدی است.
تهدید به قتل اعم از اینکه کتبی باشد یا شفاهیو اعم از اینکه به منظور اخاذی باشد یا به منظورهای دیگر موجب ترس و وحشت و سلب آزادی معنوی اشخاص و مخل نظم عمومی اجتماع می شود و از این رو و از جهت اینکه در صورت عدم جلوگیری از آن امکان عملی شدن موضوع تهدید نیز در میان است مرتکب آن قابل مجازات است.
مراد به تهدید ترساندن طرف به کشتن اوست این تهدید ممکن است کتبی باشد یا شفاهی. تهدید کتبی نیز ممکن است با امضا باشد یا بدون امضاء. ضرورت ندارد که تهدید به قتل با عبارت صریح نوشته شده باشد. دلالت مفاد نوشته به آن نیز کافی خواهد بود، سنجش ارزش کلمات با خود دادگاه است.[۶۲]
تهدید به قتل جرم مطلقاست و اگر تهدید ضمن تقاضای جرم یا انجام امری به عمل آید مجازات مرتکب شدید می گردد.[۶۳]
با عنایت به اینکه قانونگذار در ماده ۶۶۹ عبارت به هر نحو را بیان نموده است و این امر دللات بر کلیت ماده در زمینه ی تهدید دارد بنابراین نوع وسیله تهدید در تحقیق بزه موثر نمی باشد و می تواند شفاهی و کتبی و به وسیله تلفن و استفاده از سلاح باشد، اما در هر حال باید صراحت داشته باشد. به عنوان مثال چنانچه شخص به دیگری بگوید شکمت را با چاقو، پاره می کنم چنین تهدیدی به لحاظ عدم صراحت، تهدید به قتل محسوب نمی شود زیرا پاره کردن شکم به سویله چاقو به معنای کشتن نیست و بسیاری از موارد شکم با چاقو یا با وسایل دیگر پاره می شود ولی منجر به مرگ نمی گردد اما چنانچه بگوید: تو را می کشم چنین امری به لحاظ صریح بودن تهدید به قتل محسوب می شود.[۶۴]

۲- تهدید به ضررهای نفسی

ضررهای نفسی بعد از قتل قرار دارد و شامل هرگونه آسیب به سلامتی و نفس شخص می گردد. در این مورد مثلاً شخص دیگری را تهدید به کور کردن چشم می کند یا به شکستن دندان که این موارد مشمول تهدید به ضررهای نفسی است.[۶۵]
به عبارت دیگر مقصود بیان و اعلام قصد آوردن صدمه نسبت به جان طرف است بدون اینکه منتهی به قتل نفس گردد.[۶۶]

۳- تهدید به ضررهای شرفی

مقصود ترسانیدن طرف به امری است که با انجام آن حیثیت، شرف و آبروی طرف لکه دار شود، تهدید ممکن است متوجه خود مخاطب یا همسر و فرزند و بستگان وی شود.
در تعاریف دیگر آمده است: منظور اتهدید به اموری است که موجب لکه دار شدن شرف و آبروی تهدید شونده می شود. اما ضررهای شرفی ظاهراً منحصر به ضررهای ناموسی نیست بلکه تهدید به هر عملی است که آبروی تهدید شونده را ببرد مانند این که طرف مقابل را تهدید کند که اگر خواسته ی مرتکب را برآورده نسازد او را متهم به شرکت در سرقت یا جرم دیگری خواهد کرد.[۶۷]

۴- تهدید به ضررهای مالی

این تهدید هم علیه اموال مجنی علیه یا دیگری صورت می گیرد یعنی مرتکب او را تهدید می کند که اموالش را از بین برد یا بدزدد یا بسوزاند. کلمه ی مال به صورت مطلق به کار رفته است و شامل مال کم و زیاد، مال منقول و غیرمنقول و… می شود و در صورت مطالبه مال لازم نیست مال مورد تقاضا، متعلق به خود مجنی علیه باشد بلکه ممکن است مرتکب بخواهد از نفوذ وی بر روی شخص دیگری استفاده کند همچنین لازم نیست این مال را برای خود بخواهد.[۶۸]
بنابراین ضرر مالی ضرری است که متوجه حقوق مالی طرف مقابل باشد، مثل این که وی تهدید به آتش زدن خودرو و یا خانه اش شود.
تهدید به اضرار مالی نیز چه نسبت به خود شخص باشد و چه بستگان وی تحت شمول ماده ۶۶۹ قرار می گیرد و در این صورت نیز تهدیدکننده قابل مجازات با این ماده است حال فرقی نمی کند وجه یا مال یا چیزی مطالبه نموده باشد یا خیر، به عنوان نمونه اگر کسی دیگر را تهدید نماید اتومبیل پدرش را سرقت خواهد کرد و یا منزل برادرش را آتش می زند با جمع شرایط تهدید واقع شده است وسیله در ماده ۶۶۹ بی تأثیر است و این معنا از کلمه به هر نحو استفاده می گردد ولی نکته ای که حقوقدانان آنرا مورد بحث قرار داده اند ماده ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی است که به وجب آن «هر کس به وسیله ی چاقو و یا هر نوع اسلحه دیگر تظاهر یا قدرت نمایی کند یا آنرا جهت اشخاص یا اخاذی یا تهدید قرار دهد یا با کسی گلاویز شود در صورتی که از مصادیق محارب نباشد به حبس از ۶ ماه تا دو سال و ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد که در این ماده وسیله یعنی اسلحه که اعم است از چاقو و هر نوع سلاح سرد و گرم دیگر شرط محقق جرم است و فرد اسلحه را وسیله جرم قرار می دهد. بنا به اعتقاد برخی از حقوقدانان این ماده مخصوص ماده ۶۶۹ می باشد و در زمانی که مرتکب تهدید از سلاح استفاده می کند از شمول ماده ۶۶۹ خارج و با جمع سایر شرایط عملش منطبق است با ماده ۶۱۷٫ لازم به ذکر است تهدید در ماده ۶۶۹ حصری و محدود به مواردی است که در ماده قید شده و شامل تهدید به قتل، ضررهای نفسی، شرفی، مالی و افشای سر نسبت به خود شخص یا بستگان به هر نحو (به جزاز طریق اسلحه) می باشد. ولی در ماده ۶۱۷ قانونگذار از هر گونه تهدیدی که به وسیله ی سلاح انجام می پذیرد را مستوجب مجازات دانسته است و محدود به نوع خاصی از تهدید نیست.
تهدید به تخریب خانه یا آتش زدن اموال و نظایر آن از مصادیق این ماده است.بدین ترتیب تهدید به انتشارحکم محکومیت قضایی بدون مجوز قانونی و به قصد اضرار محکوم علیه توسط اشخاص دیگر، تهدید به ضرر شرفی و یا افشا سر از مصادیق جرم، تهدید و اخاذی موضوع ماده ۶۶۹ ق.م.ا. تلقی می گردد. اعم از این که مرتکب با این اقدام تقاضای وجه یا تقاضای انجام امر یا ترک فعلی را نمودهو یا ننموده باشد. نحوه تهدید، انتشار حکمی است که ممکن است محکوم علیه را در معرض تهدید به ضرر شرفی و یا افشاء سر در آینده قرار دهد.[۶۹]

۵- تهدید به افشای سر

رازپوشی از مکارم اخلاقی است. افشای اسرار دیگران نه تنها اخلاقاً قبیح است شرعاً نیز مذموم و گناه می باشد. اسرار هر شخص اعم از شخص حقیقی یا حقوقی برای آن مهم نیست در حقیقت اهمیت وافر آن باعث محرمانه شدن آن شده است.
سر در لغت به معنای راز، امر پوشیده و مخفی و افشای سر به معنای فاش کردن، آشکار کردن، پراکنده ساختن است.[۷۰]
اسرار شامل اموری است که برای افراد از درجه ای از اهمیت برخوردارند که در مقام اخفاء آن برمی آید و پنهان ماندنش حائز اهمیت است حتی حاضر است بهای زیادی جهت فاش نشدن آن پرداخت نماید. در مورد اینکه چه اموری برای چه کسانی سر محسوب می شود ملاک آن عرف است ولی قدر متیقن آن است که اموری که از افشاء آن ضرری اعم از مادی و معنوی متوجه شخص نمی شود نمی تواند در محدوده ی امر قرار گیرد و تهدید به افشاء آن جرم محسوب گردد. مثلاً اگر شخصی تهدید شود به اینکه در صورت عدم انجام عمل معین فلان ایراد جسمی وی که همگان از آن بی خبرند فاش می شود و یا حتی بدون درخواست انجام فعل یا ترک فعل یا وجه و چیز دیگر تهدید شود به امر مذکور یا افشای فلان پرونده اخلاقی اش که مطرح به رسیدگی است یا منجر به صدور حکم شده است شامل این قسمت از ماده ۶۶۹ می گردد ولی ممکن است دیگری نه تنها از فاش شدن قضیه فلان پرونده یا فلان مهمانی لهو و لعب شرمگین و سرافکنده نشود بلکه از علنی شدن آن ها بر خد و هم ببالد یادر همین وضعیت ممکن است به حال شخص دیگر بی تأثیر باشد یعنی نه احساس ناراحتی کند نه سربلندی و سرور.
محدوده شمول موارد مذکور در ماده که حصری نیز می باشند، علاوه بر خود شخص شامل بستگانش نیز می گردد. «منظور از بستگان نیز بستگان نسبی و سببی هستند لیکن شامل نزدیکان دیگر مانند دوستان صمیمی نمی شود.[۷۱]» هر چند ممکن است تعلق خاطر شخص به یک دوست خانوادگی یا همکار و همکلاسی سابق بیشتر از بستگان نزدیک باشد ولی تهدید این ماده را دربرنمی گیرد برای مثال اگر شخص خواه چیزی مطالبه نماید یا چیز دیگری را تهدید نماید که شرکت دوست نزدیکش در فلان مهمانی یا جلسه غیرقانونی را منتشر خواهد کرد هرچند وابستگی وی به دوستش زیاد باشد شامل این قسمت از ماده نمی گردد.
افشای سر باید به کیفی باشد که مخاطب به جهتی از جهات مادی یا معنوی مایل به فاش شدن آن نموده به ظن غالب حاضر به پرداخت حق السکوت در ازای آن باشد، بنابراین اگر امر سری به نحوی باشد که افشا یا عدم افشاء آن موثر در وضع و حال مخاطب نباشد کافی نخواهد بود.[۷۲]
به نظرمی رسد منظور از سر، امری است که واقعیت دارد اما مکتوم می باشد مانند این که زنی تهدید شود که رابطه عاشقانه او با دیگری افشا خواهد شد یا مرتکب جرمی تهدید شود که جرم او به مرجع قضایی اعلام خواهد شد بنابراین اگر امری را که به آن تهدید می شود واقعیت نداشته باشد مشمول این ماده نمی شود.[۷۳]

۶- اخذ سند و یا نوشته

در ماده ۶۶۸ قانون مجازات اسلامی بیان می دارد: هر کس با جبر و قهر یا با اکراه و تهدید دیگری را ملزم به دادن نوشته یا سند یا امضاء یا مهر نماید و یا سند و نوشته ای که متعلق به او یا سپرده شده به او می باشد را از وی بگیرد به حبس از سه ماه تا ۲ سال و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد.
موضوع جرم در این گفتار سند، نوشته، امضاءو مهر می باشد که به بررسی آن می پردازیم.
الف) سند
سند وفق ماده ۱۲۸۴ قانون مدنی عبارت است از «نوشته ای که در مقام اثبات دعوا یا دفاع از دعوا قابل استناد می باشد». الزام تهدید شونده به دادن سند یا اخذ سند متعلق به تهدید شونده و یا سپرده شده به آوردن مادی این جرم می باشد. در خصوص الزام به دادن سند به نظر می رسد که تهدید شونده با تهدید صورت گرفته سندی را تنظیم و با دست خود مرتکب تحویل می دهد در حالی که گرفتن سند، سندی که کامل و از پیش تهیه شده و متعلق به تهدید شونده یا به او سپرده شده است با اعمال تهدید و ارعاب و ایجاد ترس و واهمه ناشی از آن از تهدید شونده گرفته می شود یعنی مرتکب با حضور فیزیکی خود این عمل را انجام می دهد.[۷۴]
نکه دیگر آن که صرف تعلق سند گرفته شده به مرتکب موجب خروج عمل از شمول ماده ۶۶۸ق.م.ا. نمی گردد، زیرا ممکن است نگهدارنده این گونه اسناد حقی بر آن داشته باشد و اینکه نمی توان با مجاز دانستن تقاص و احقاق حق موجبات برهم زدن نظم عمومی را فراهم ساخت.[۷۵]
ب) نوشته:
همانطور که بیان شد نوشته ای است جهت اثبات موضوعی که قابل استناد باشد، اما نوشته معنایی عام داردو ممکن است ثبت چیزی نباشد و حکایت از تعهد کتبی انجام کار یا خودداری از انجام کار یا مطالب علمی، سیاسی، هنری و عاشقانه باشد. نوشته می تواند به صورت دست نویس باشد یا چاپی و اینکه نوشته می تواند بر روی کاغذ باشد یا چوب یا سنگ و پوست ولی در هر حال باید قابلیت انتساب به تهدید شونده را داشته باشد یعنی باید تهدید شونده ذیل نوشته را مهر یا امضاء کرده باشد. همچنین با توجه به اطلاق نوشته به نظر می رسد نوشته های باطل شده نیز مشمول این جرم قرار گیرند یعنی اگر نوشته ای باطل شده باشد و مرتکب با تهدید آن را از مجنی علیه بگیرد باز هم عمل او مشمول اخذ نوشته با تهدید موضوع ماده ۶۶۷ق.م.ا. می گردد، هرچند ممکن است گفته شود که اضراری از این عمل بوجود نمی آید ولی باید توجه داشت که قانونگذار به جنبه اضراری جرم توجهی نداشته بلکه قصد او حمایت از آزادی اراده بوده که این عمل را جرم انگاری نموده است.[۷۶]
ج) امضاء:
منظور از امضاء هر خط، علامت یا نامی است که فرد برای مستند کردن نوشته یا سند و امثال آن برای خود برگزیده است. امضایی که از مجنی علیه گرفته می شود باید متعلق به خود او باشد. صرف امضاء سند از سوی طرف کافی نیست بلکه تحویل آن مرتکب ضرروی است. الزام دیگری بر دادن سفید امضاء نیز ظاهراً مشمول این موضوع قرار می گیرند زیرا عبارت الزام به دادن امضاء اطلاق دارد و منحصر به موردی نیست که امضاء در ذیل نوشته صورت گیرد.
د) مهر:
مهر قطعه فلزی است که روی آن اسم شخص حکاکی است و به جای امضاء بکار می رود. به عبارت دیگر مهر، حک یا کنده کاری امضاء یا نام شخص است که بر روی صفحه ای از پوست، فلز، چوب و پلاستیک نقش می بندد. در الزام به دادن مهر هر چند امر به دادن برای تحقق جرم لازم است ولی باید عمل دادن نیز انجام گیرد و تهدیدکننده مهر را بگیرد. محل دادن مهر شرط نیست لذا تهدید طرف به حضور در دفترخانه و زدن مهر ذیل اسناد تفاوتی با غیر آن ندارد. نکته دیگر این که در خصوص مهر دو فرض قابل تصور می باشد اینکه تهدیدکننده مهر دیگری را بگیرد و خودش در ذیل سند نقش کند و دیگر آن که فرد را تهدید کند که خودش مهر را بزند.
عنصر مادی این جرم جبر و مهر یا اکراه و تهدید است که منتهی به یکی از سه صورت زیر می شود:
الف) نوشته یا سندی گرفته شود به این صورت که مجنی علیه، مجبور یا منکر شود که نوشته یا سندی را بنویسید و به مجرم بدهد.
ب) نوشته یا سندی، امضاء یا مهر شود یعنی مرتکب نوشته یا سندی را که خود یا دیگری نوشته است به مجنی علیه بدهد تا امضاء یا مهر نماید.
ج) نوشته یا سندی که نزد مجنی علیه است و متعلق به خود اوست یا شخص دیگری نزد او سپرده است، از وی گرفته شود بدون اینکه بخواهد آن را بنویسد یا امضاء یا مهر کند.[۷۷]
به بیان دیگر پس عنصر مادی جرم اخذ سند بر عنف یا تهدید

۵٫۵٫ پیشنهادات کاربردی:
۱- باتوجه به اهمیت تعهد سازمانی اقدام به برگزاری کلاسها و کارگاه های آموزشی مختلفی گردد که تعهد سازمانی را در بین کارکنان ارتقاء دهند و در نهایت منجر به پیشرفت و بهبود کارکنان گردد.
۲- برگزاری دوره ای جلسات مشاوره در جهت شناخت وضعیت تعهد سازمانی کارکنان و مشکلاتشان و کمک به ارتقاء تعهد سازمانی کارکنان و پیشرفت و بهبود آنها .
۳- کلاسهای آموزشی ویژه ای برای مدیران به منظور ارتقاء فرهنگ سازمانی و کیفیت زندگی کاری کارکنان به منظور افزایش تعهد سازمانی برگزار گردد.
۴- بیمارستان برنامه ریزی آموزشی مطابق با نیازهای کارکنان طراحی نماید.
پیوست ها
همکار گرامی :
پرسشنامه های زیر در راستای پایان نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی صنعتی با عنوان ” بررسی رابطه فرهنگ سازمانی و کیفیت زندگی کاری با تعهد سازمانی در بین کارکنان بیمارستان توحید جم” تهیه و تدوین شده است، خواهشمند است که پاسخ های مورد نظر مربوط به هر سئوال را در قسمت مشخص شده وارد نمایید. قابل ذکر است که پاسخهای شما کاملا محرمانه می باشد .
پیشاپیش از بذل توجه شما سپاسگزارم.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

1. نام و نام خانوادگی (اختیاری):
2. سطح تحصیلات : دیپلم فوق دیپلم لیسانس فوق لیسانس دکتری
3. عنوان و گرایش تحصیلی ذکر گردد:
4. جنسیت : مرد زن
5. وضعیت تاهل: متاهل مجرد
6. سنوات تجربه به طور کلی ذکر گردد:
7. سن : زیر ۳۰ سال ۳۰ تا ۴۰ سال بالای ۴۰ سال
8. رده شغلی : مدیر/معاون مسئول/رئیس/سرپرست کارشناس کارمند سایر

الف : پرسشنامه تعهد سازمانی

 

۲-۳-۵چگونگی تأثیر گذاری مفاهیم مدیریت استراتژیک منابع انسانی بر عملکرد
حوزه های عملکردی که تحت پوشش استراتژی های منابع انسانی قرار میگیرند و برعملکرد اثر میگذارند،در جدول خلاصه شده اند. :
جدول ۲-۲ چگونگی تاثیر گزاری مفاهیم

 

 

 

حوزه اقدام منابع انسانی	چگونگی تأثیر گذاری
جذب ، توسعه و حفظ و نگهداری کارکنان با کیفیت بالا	کارکنان را با نیازهای استراتژیک و عملیاتی سازمان ،هماهنگ میکند. جذب و توسعه و حفظ کارکنانی را که دارای عملکرد برتر ،بهره وری،انعطاف پذیری و نوآوری اند و سطوح بالایی از خدمات شخصی را به مشتریان ارائه میکنند و با فرهنگ و الزامات استراتژیک سازمان نیز تناسب دارند ،میسر میسازند
مدیریت استعداد	پیروزی در نبرد«شکار استعدادها»با اطمینان یافتن از اینکه کارکنان با استعداد و باانگیزه ای که حضورشان برای تحقق نیاز های فعلی و آینده سازمان ضرورت دارد ، موجود و دردسترس اند.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

محیط کاری- ارزش های محوری ، رهبری، تعادل کار- زندگی، مدیریت نیروی کار ناهمگون، استخدام مطمئن و ایمنشکل دادن به«ایده بزرگ»(پرسل و همکاران ،۲۰۰۳ )یعنی چشم اندازی روشن و مجموعه ارزش هایی یکپارچه ، سازمان را به محیطی عالی و فوق العاده برای کار ،مبدل میسازدطراحی شغل و کارایجاد مشاغلی جالب و انگیزاننده برای افراد که در انجام بهتر کار برای آنها استقلال(آزادی عمل )و انعطاف پذیری لازم را فراهم میسازد . افزایش انعطاف پذیری و رضایت شغلی که به افزایش عملکرد و بهره وری منجر میشود.یادگیری و توسعهافزایش مهارت ها و توسعه سطوح شایستگی مورد نیاز در نیروی کار. تشویق یادگیری مطلوب که وقتی افراد به طور فعال به دنبال کسب دانش و مهرت هایی باشند که موجب ارتقای اهداف سازمانی می گردند ، رخ می دهد.
ایجاد جو یادگیری – وسیله ای برای رشد که یادگیری خودگردان، مربی گری، حمایت از همکاران و کمک به آنها و همچنین آموزش را پرورش میدهد.حوزه اقدام منابع انسانیچگونگی تأثیر گذاریمدیریت دانش و سرمایه معنوی۱تمرکز بر یادگیری فردی و سازمانی و ارائه فرصت های یادگیری و فرصت هایی برای تسهیم دانش به شیوه ای سیستماتیک یا نظام مند.
اطمینان یافتن از حفظ موجودی دانش حیاتی و این که این دانش به منظور بهبود جریان دانش ،اطلاعات و یادگیری در داخل سازمان به کار گرفته می شود.افزایش انگیزه ، تعهد و مشارکت نقش۲تشویق کارکنان به این که ارزش های محوری سازمان را معرف خود بداند و در تحقق اهداف سازمانی ،مشارکت کنند و بکوشند. ایجاد جو همکاری و اعتماد وبیان واظح و روشن قرارداد روانشناختی.۳مدیریت عملکرد- بالاایجاد نوعی فرهنگ عملکرد که در حوزه هایی از قبیل بهره وری،کیفیت ،سطوح ارائه خدمات به مشتریان ،رشد،سودآوری و نهایتأ افزایش ارزش سهامدار ، عملکرد بالا را برانگیزاند و تشویق کند. توانمند سازی کارکنان به منظور نمایش رفتارهای مطلوب که رابطه تنگاتنگی با عملکرد تجاری بالاتر از همچون ریسک پذیری ،نوآوری ،تسهیم دانش و ایجاد اعتماد میان مدیران و کارکنان دارند

مدیریت پاداش

 

• محقق اصفهانی م. ۱۴۱۸ هـ. ق. حاشیه بر مکاسب. جلد چهارم. قم: موسسه نشر اسلامی، ۴۴۷ صفحه.
• مقیمی م. ۱۳۵۴٫ ترجمه و نگارش نهج البلاغه. چاپ دوم. قم: انتشارات بحرین، ۳۸۶صفحه.
• مکارم شیرازی ن. ۱۴۱۳هـ.ق. انوار الفقاهه، کتاب البیع. الجز الاول الطبعه الثانیه. مدرسه الامام امیرالمومنین، ۳۳۶صفحه.
• موسوی الخمینی س. بیتا. رسایل. قم: انتشارات طباطبایی، ۲۹۸ صفحه.
• موسوی الخمینی س. ۱۴۰۷هـ.ق. البیع. چاپ اول. قم: موسسه طبع و نشر، وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۳۲۵صفحه.
• موسوی خوئی ا. ۱۳۶۶هـ.ش. مصباح الفقهه(۷ جلد). جلد دوم و ششم. چاپ اول قم: انتشارات حاجیانی.
• نراقی م. ۱۴۱۸هـ.ق. عواید الایام. چاپ دوم. قم: مکتبه بصیرتی، ۱۹۳صفحه.
• نوری م. ۱۴۱۸هـ.ق. مسدرک الوسایل و مستنبط المسائل. چاپ اول. قم: موسسه آل البی دارالاحیاء التراث، ۳۸۳صفحه.

 

ج: پایان نامه ها

1. اصغری آقمشهدی ف. ۱۳۸۱٫ خسارت ناشی از عدم مطابقت کالا. مطالعه تطبیقی در کنوانسیون بیع بین المللی کالا مصوب ۱۹۸۰ و حقوق ایران، رساله دوره دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه تربیت مدرس.
2. جعفرزاده م. ۱۳۷۰٫ فسخ عقد. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.
3. میرزانژاد جویباری ا. ۱۳۸۰٫ فسخ قرارداد و آثار آن در کنوانسیون بیع بین المللی کالا و مقایسه آن با حقوق انگلیس. فرانسه و ایران، رساله دکتری، دانشگاه تهران.

د: مقالات حقوقی

1. ایزدی فرد ع. ۱۳۸۳٫ دانشیار دانشگاه مازندران. مقاله حق و اختیار فسخ معامله، ص۵-۴٫
2. پاشازاده ح. ۱۳۸۷٫ آثار فسخ عقد بیع در حقوق ایران و کنوانسیون بیع بین المللی کالا ۱۹۸۰ وین. جلد اول، مجله کانون وکلای آذربایجان شرقی،۱، ص۱۴-۱۵٫
3. دیانی ع. ۱۳۸۵٫ مقاله شرط فعل در حقوق ایران و فرانسه. سایت کانون وکلای دادگستری ایران (Iran bar,com) مجموعه مقالات حقوقی وکلاء و حقوقدانان، ص۲۳-۲۲٫
4. سعادت مصطفوی س. ۱۳۸۸٫ مقاله ضمانت اجرای تخلف از شرط ترک فعل حقوقی، سایت دانشگاه امام صادق (Isu.ac.ir ) ص۱۶-۱۵٫
5. سیمایی صراف ح. ۱۳۸۶٫ مقاله مطالبه بهای شرط، عضو هیأت علمی دانشگاه قم، ص۶۷-۶۵٫
6. صادقی گلدار ا. ۱۳۶۴٫ مقاله شروط و شروط ضمن عقد، فصلنامه حق ، ش۴ ، دفتر سوم مهر، ص۳-۲٫
7. عالمزاده م. ۱۳۸۵٫ مقاله خیار شرط یا خیار تخلف از شرط فعل، شماره۶۰، ص۳۸-۳۷٫
8. عالمزاده م. ۱۳۸۷٫ مقاله تحلیل تب شرط رایج در قراردادها، مجله دادرسی، ص۲۶-۲۴٫
9. عنایت س. ۱۳۶۸٫ مقاله تنظیم معاهدات بین المللی، در حقوق کنونی ایران و مطالعه تطبیقی آن با فقه اسلامی، مقاله دوم، ص۲۱، مجله حقوقی دفتر خدمات بین المللی جمهوری اسلامی ایران، ص۷-۶٫
10. قاسم زاده س. ۱۳۷۹٫ مسئولیت مدنی ناشی از ترک فعل، (تقید از نوع فعل یا ترک فعل)، ص۱۲-۱۱٫
11. محقق داماد س. ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۵٫ مقاله تعهد به نفع ثالث از نظر شیخ انصاری و دکترین های حقوقی معاصر، مجله تحقیقات حقوقی دانشگاه شهید بهشتی ، ش ۱۷- ۱۶، ص۹-۸٫
12. مهدوی کنی ص. ۱۳۷۸٫ مقاله شروط ضمن عقدنکاح، فصلنامه ندای صادق ، ش ۱۸-۱۷، ص۳-۱٫
13. نیکبخت ح. ۱۳۸۳٫ مقاله استقلال شرط داوری، مجله تحقیقات حقوقی دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی شماره ۲۰- ۱۹، ص۲۳-۲۲٫

هـ : فرهنگ ها و رویه قضایی و جزوات دانشگاهی
الف) فرهنگها و سایر کتب

1. آیت الله زاده س و دیگران. ۱۳۶۳٫ مجمع اللغات (فرهنگ مصطلحات به چهار زبان) چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص۳۴۵٫
2. ترقی م. ۱۳۶۲٫ فرهنگ خیام. چاپ چهارم. انتشارات خیام، ص۴۴۶٫
3. دهخدا ع. ۱۳۴۱٫ لغتنامه. جلد سوم. انتشارات دانشگاه تهران، ص۳۱۲٫
4. دهخدا ع. ۱۳۲۵٫ لغتنامه. جلد سی و هفتم. انتشارات دانشگاه تهران. موسسه لغتنامه دهخدا، ص۲۵۱ .
5. مقیمی م. ۱۳۵۴٫ ترجمه و نگارش نهج البلاغه. چاپ دوم.
6. معین م. ۱۳۷۵٫ فرهنگ فارسی. جلد دوم (د – ق). موسسه انتشارات امیر کبیر، ۲۵۴۶٫
7. سایت معاونت حقوقی مجلس شورای اسلامی
8. سایت کارشناسان رسمی دادگستری

ب : رویه قضایی

1. بازگیر ی. ۱۳۷۶٫ علل نقض، آراء حقوقی در دیوان عالی کشور، انتشارات ققنوس.
2. بازگیر ی. ۱۳۷۷٫ آراء در دیوان عالی کشور در امور حقوقی، جلد سوم، انتشارات ققنوس، ص۲۸۱٫
3. کاتوزیان ن. ۱۳۷۷٫ توجیه و نقد رویه قضایی، انتشارات دادگستر، چاپ اول.
4. کامیار م. ۱۳۷۶٫ گزیده آراء دادگاه های حقوقی، جلداول، دوم و سوم، چاپ دوم، انتشارات حقوق دان، ص۱۵۰٫

ج: جزوات دانشگاهی

1. کاشانی س. ۱۳۸۴٫ جزوه درسی حقوق مدنی۷، دانشگاه شهید بهشتی، ص۱۷۸٫

 

• – Public accountability ↑
• – initial Stage ↑
• – confidential ↑
• – serious or gross misconduct ↑
• – bona fide errors ↑
• – تأکید بر برخورد قاضی و دارنده پایه قضایی با تخلفات قضایی قاضی دیگر، به جهت حفظ استقلال قضایی و عدم دخالت مأموران سایر قوا در برخورد قضایی است. ↑
• – بخشنامه شماره ۳۶۹۲/۸۲/۱ مورخ ۱۹/۳/۱۳۸۲ ریاست قوه قضاییه . ↑
• – فلاح، علی اصغر، ماهنامه قضاوت(تخلفات انتظامی قضات)، تیر ماه ۱۳۸۳،شماره ۲۴،ص۱۲٫ ↑
• – جعفری لنگرودی، محمد جعفر، پیشین، ص ۶۴۲٫ ↑
• – ولیدی، محمدصالح، حقوق جزای عمومی، چ اول، نشر داد، ۱۳۷۳، ص ۲۲٫ ↑
• – آشوری، محمد، آیین دادرسی کیفری، ج اول، چاپ دوم، انتشارات سمت ، ۱۳۷۵ ، ص ۹۶ . ↑

 

 

• – امیری قائم مقامی، عبدالحمید، حقوق تعهدات، ج ۱، چ اول، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۷، ص ۱۳۳٫ ↑
• ۲– امامی، سید حسن، مسئولیت مدنی، الزام های خارج از قرار داد(ضمان قهری)، ج ۱، مسئولیت مدنی، چ اول، ۱۳۷۴، ص ۴۸ . ↑
• – حبیب پروین، کریم، قرارهای منتهی به بازداشت متهم، چاپ دوم، ۱۳۸۷، ص ۲۹۰٫ ↑
• – به موجب ماده ۵۶ قانون نظارت بر رفتار قضات و لازم الاجراء شدن این قانون، تمامی قوانین و مقررات زیر ملغی می باشد:
  الف ـ ماده (۱۱۳) قانون اصول تشکیلات عدلیه مصوب ۲۷/۴/۱۳۰۷ .
  ب ـ مواد (۲۱)، (۲۳)، (۲۸) و (۳۱) قانون استخدام قضات و صاحب منصبان پارکه و مباشرین ثبت اسناد مصوب ۲۸/۱۲/۱۳۰۶ .
  ج ـ ماده (۱) قانون راجع به محاکمه انتظامی مصوب ۶/۱۱/۱۳۰۷ .
  د ـ قانون صلاحیت محکمه انتظامی مصوب ۱۳/۸/۱۳۰۹ .
  ه ـ ماده (۵۱) قانون تسریع محاکمات اصلاحی مصوب ۶/۱۰/۱۳۱۵ .
  و ـ ماده (۴) قانون اصلاح پاره ای از مواد قانون تکمیل قانون استخدام قضات مصوب ۱۱/۱۰/۱۳۱۷ .
  زـ مواد (۳۰) و (۳۳) لغایت (۴۳) لایحه اصلاح قسمتی از قانون اصول تشکیلات دادگستری و استخدام قضات مصوب ۱۴/۱۲/۱۳۳۳ .
  ح ـ بندهای (ج)، (و) و (ه‍) ماده (۱) و مواد (۲) و (۳) قانون متمم سازمان دادگستری و اصلاح قسمتی از لایحه قانونی اصول تشکیلات دادگستری و استخدام قضات مصوب ۱۷/۶/۱۳۳۵ .
  طـ ماده (۳) راجع به تجدیدنظر کردن در احکام دادگاه عالی انتظامی قضات مصوب ۹/۱۰/۱۳۳۷ .
  ی ـ مواد (۲) و (۶) لایحه قانونی راجع به اصلاح بعضی مواد لوایح قانون مربوط به اصول تشکیلات دادگستری مصوب ۲۱/۲/۱۳۳۹ .
  ک ـ مواد (۲۶) و (۲۷) قانون اصلاح پاره ای از قوانین دادگستری مصوب ۲۵/۳/۱۳۵۶ .
  ل ـ لایحه قانونی تعیین مرجع تجدیدنظر و اعاده دادرسی نسبت به احکام دادگاه عالی انتظامی قضات مصوب ۲۴/۳/۱۳۵۸ .
  م ـ بند (۵) ماده (۳) قانون وصول برخی از درآمدهای دولت مصوب ۲۸/۱۲/۱۳۷۳ .
  ن ـ قانون رسیدگی به صلاحیت قضات مصوب ۱۷/۲/۱۳۷۶ . ↑
• – از منطوق این ماده استنباط می شود که کارکنان اداره تصفیه امور ورشکستگی ممنوع از انجام معامله نسبت به دارایی ورشکسته به نفع خود می باشند و در صورت انجام معامله، معامله آنان محکوم به بطلان است. ↑
• – موضوع ماده ۴۱ لزوماً اعلام مراتب گزارش غیبت عضو به مقام اجرایی مافوق و وزارت کشور است و موضوغ تبصره ۲ ماده ۴۷ هم منع تغییر محل شعبه ثبت نام و اخذ رأی می باشد. ↑
• – مراد از وضع این ماده منع عضویت قضات در احزاب سیاسی است. ↑
• – راپرت به معنای گزارش می باشد. ↑
• – دادسرا (سابقاً به آن پارکه و اداره مدعی عمومی و اداره و مدعیان عمومی می گفتند). ↑
• – به نظر می رسد با توجه به تصویب قانون نظارت بر رفتار قضات (ماده ۱۳ از فصل دوم) مصوب ۱۷/۷/۱۳۹۰ مجلس شورای اسلامی مجازات مندرج در ماده واحده فوق از حیث درجه تغییر یافته باشد. ↑
• – مجازات انتظامی که قبلاً به موجب ماده ۳۸ قانون استخدام کشوری تعیین شده بود با تصویب قانون تکمیل قانون استخدام قضات ملغی و سپس بعد از آن به موجب ماده ۴ قانون رسیدگی به صلاحیت قضات مصوب ۱۳۷۶ مجازاتهایی بر مجازات های قبلی اضافه شد و متعاقب آن مجازات های مندرج در ماده ۱۳ از فصل دوم قانون نظارت بر رفتار قضات مصوب ۱۷/۷/۱۳۹۰ مجلس شورای اسلامی جایگزین شده است. ↑
• – طاهری نسب، سیدیزداله، رابطه علیت در حقوق کیفری ایران و انگلستان ، انتشارات دادگستر ، چ اول ، ۱۳۸۸ ،صص ۲۲ و ۲۳ . ↑
• – وین سنت یانگ، راهکارهای مبارزه با فساد در کشورهای آسیایی، ترجمه آرش فرهودی، روزنامه مأوی، یکشنبه ۳ شهریور ۱۳۸۷، ش ۷۵۲، ص ۶ ↑
• – ناجی زواره ، مرتضی ، پیشین ، ص ۲۲۲ . ↑
• – همان ، ص ۲۱۴ . ↑
• – سلطانی ، مهدی و سهام صداقتی ، پیشین ، ص ۲۱۵ . ↑

 

 

• – همان ↑
• – خسروی، محمدرضا، ادب القاضی، مجله حقوقی دادگستری، ش ۲۵، زمستان ۱۳۷۷، صص ۲و۳ ↑
• – همان، ص ۳ ↑
• – همان، ص ۲ ↑
• ۲- rule of law ↑
• – impropriety and the appearance of impropriety ↑
• – اصول و ارزش های مقرر در اصول بنگلور به منظور تأمین بیطرفی و استقلال واقعی یا ظاهری قاضی و قوه قضائیه و نتیجتاً حفظ و تقویت اعتماد عمومی و طرفین دعوی به قوه قضائیه تدوین شده که ما تنها قسمتی از آنها را به عنوان نمونه بیان کردیم. ↑
• – مافی ، فریبرز ، پیشین ، ص ۸۷ . ↑
• – همان ، ص ۸۸ . ↑
• -. همان .. ↑
• – ناجی زواره ، پیشین ، ص ۲۸۰ . ↑
• -Montaigne . ↑
• ۴– صانعی ، پرویز، حقوق و اجتماع ، انتشارات طرح نو، چاپ اول، ۱۳۸۱ ، ص۴۸۲ . ↑
• – مافی ، فریبرز ، پیشین ، ص۲۲ . ↑
• – اعلامیه جهانی حقوق بشر۱۹۴۸ و میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی ۱۹۶۶، به صراحت در بسیاری از مواد خود به تمامی این حقوق انسانی اشاره نموده اند . ↑
• – سلطانی ، مهدی و سهام صداقتی ،علل تفاوت کیفر ها ، انتشارات کتیبه سبز ، چ اول ، ۱۳۸۹ ، ص۸۴ . ↑

 

افزایش انگیزش درونی کارکناناحساس شایستگی
احساس معنی دار بودن
احساس مؤثر بودن
احساس خود مختاری
احساس اعتمادتوماس و ولتهاوس (۱۹۹۰)
اسپریتزر (۱۹۹۵)
وتن وکمرون (۱۹۹۸)

اسکات و ژاف[۳۴] (۱۹۹۱) تغییر سازمان هرمی به سازمان دایره ای ، تغییر طرز تلقی کارکنان ، ایجاد انگیزش از طریق دادن قدرت و منزلت ، مدیریت مشارکتی ، استقرار رهبری تسهیل کننده و تشکیل گروه های توانمند را از عوامل توانمندسازی کارکنان می دانند(به نقل از نوه ابراهیم ،۱۳۸۶). آلن راندولف برای هدایت برنامه های توانمندسازی سه روش : سهیم شدن کارکنان در اطلاعات ، ساختار سازمانی مناسب و تشکیل گروه را ضروری می داند (همان منبع).
فواید توانمند سازی
مدیر توانمند انسانها را به گونه ذهنی و عاطفی به کار درگیر می کند و بدون مجبور کردن ، تعهد آنان را نسبت به وظایفی که باید انجام شود بر می انگیزد . انسانها طبیعتاً علاقه دارند مفید واقع شوند و زندگی پرثمر داشته باشند .مدیر با بهره گرفتن از این علاقه، آن را به فعالیت متمرکز بدل می کند(اسکات وژاف، ۱۹۹۱).
مفهوم تواناسازی کارکنان ، نظریه « تضاد سازمان با افراد » را مورد سؤال قرار می دهد . فلسفه تواناسازی می گوید که سازمان می تواند یک رابطه برد – برد به نفع دو طرف باشد (همان منبع ).تحقیقات نشان داده است سازمان هایی که توانمندسازی کارکنان را در پیش گرفته اند ، به مزایای متعددی دست یافته اند،از آن جمله:
تولید کالا وخدمات با کیفیت بالا؛
افزایش سطح عملکرد و بهره وری؛
افزایش سطح رضایت مندی کارکنان ، مشتریان وارباب رجوع؛
افزایش احساس مثبت کارکنان در مورد شغل شان؛
افزایش احساس تعلق و تعهد کارکنان؛
افزایش سطح خود – مدیریتی و نیاز نداشتن به سرپرستی مستقیم؛
افزایش سطح دانش شغلی ومهارت کارکنان؛
تغییر نگرش کارکنان از داشتن به خواستن ، یعنی همیشه به خواستن ها فکر کردن؛
ارتباط میان مدیریت و کارکنان( ابطحی وعابسی ، ۱۳۸۶ ).
مبانی نظری ساختار سازمانی :
مفهوم ساختار
هرجا که سخن ازسازمان است، ساختار در پی آن آمده استاما (هنری مینزبرگ[۳۵]،۱۹۷۹) تقریبا همین تعریف رابرای ساختار می آورد آنجا که می گوید : ” ساختاریک سازمان را می توان مجموعه راههایی دانست که طی آن فعالیت های سازمان به وظیفه های شناخته شده تقسیم ومیان این وظیفه ها هماهنگی تامین شود”. (رضائیان،۱۳۸۲) در کتاب (( اصول مدیریت ساختار)) طبق گفته دانشمندی اینگونه می گوید که ” ساختار سازمانی حاصل فرایند سازماندهی است وعبارتست از: سیستم روابطی که بطور غیررسمی شکل گرفته وبطور رسمی تصویب شده است وحاکم بر فعالیت های افرادی است که برای کسب اهداف مشترک به هم وابسته اند. با دقت در این تعریف می توان به دونکته اساسی پی برد:
۱- ساختار سازمانی در این تعریف حاصل فرایند سازماندهی اخذ شده ونه آنچنانکه در تعریف گفته شده مشابه یکدیگرند.
۲- در این تعریف به یک بعد از ابعادساختار که همان رسمیت است پرداخته شده وفقط به مجموعه روابط اشاره شده است و ابعاد دیگر ساختار را در این تعریف در درون این بعد در نظر گرفته است. ریچارد دفت ساختار سازمانی را در چارت سازمانی منعکس می دارد چرا که چارت سازمان برای مجموعه کامل از فعالیت های اساسی و فرایند در یک سازمان بصورت ظاهری قابل رؤیت است. او سه مفهوم کلیدی را در تعریف ساختار سازمانی مشخص می کند:
الف – ساختارسازمانی رادر روابط مکتوب رسمی را که شامل تعدادی از سطوح سلسله مراتب وحیطه نظارت مدیریت و سرپرستان است تعیین می کند.
ب- ساختارسازمانی، گروهبندی افراد بایکدیگر را داخل طبقات و گروهبندی طبقات را در کل سازمان مشخص می کند.
ج- ساختار سازمانی طراحی سیستم ها را برای اطمینان از اثربخشی ارتباطات، هماهنگی و تلفیق تلاش ها در سراسر طبقات در بر می گیرد.
از نظررابینز[۳۶](۲۰۰۶)ساختارسازمانی هرچند که یک حقیقت بوده و هر شخصی در سازمان تآثیر می گذارد اما باید دانست که کم وبیش مفهوم انتزاعی بودن باعث شده است که تعاریف بعضا با همدیگر متفاوت باشند . اما ساختار سازمانی را اینگونه می توان تصور نمود که در برگیرنده طریقی است که وظایف افراد سازمان بوسیله آن هماهنگ می گردد. دریک تعریف عمومی از ساختار آن را کلیدی می دانند که:
۱-تعیین کننده حوزه اساسی است.
۲-تعیین کننده مآموریت اساسی است.
۳-مجموعه راههایی است که طی آن فعالیت های سازمان به وظیفه های شناخته شده تقسیم وهماهنگی ایجاد می شود .ساختار مورد بحث بوسیله نمودارهای سازمانی ، شرح مشاغل ، روش ها ، قوانین ومقررات نشان داده می شود . ساختار سازمانی به الگوهای اختیار ،ارتباطات وجریان کار ارتباط می یابد.بعلاوه ساختار سازمانی می تواند زمینه ارتباط بین خرده نظام های اجتماعی،روانی وفنی رانیز فراهم آورد.از مجموعه تعاریف این مطلب برداشت می شود که هرتعریف از ساختارسازمانی باید دارای ابعادی باشد که این مفهوم سازمان را به خوبی تشریح کند . درواقع تعریف ساختارسازمانی باید کالبدی را در نظر بگیرد که:

جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.

1. 1. تعیین کننده حوزه های اساسی یک مؤسسه باشد.
   2. تعیین کننده مآ موریت های اساسی در هر حوزه باشد.
   3. تعیین کننده مآموریت های کلی در هر واحد اصلی باشد.

<
li>تعیین کننده مدیریت اساسی در هر حوزه باشد.

1. ارائه دهنده تصویری از چگونگی تفکیک مدیریت باشد.
2. ارائه دهنده تصویر مراکز تصمیم گیری باشد.
3. ارائه دهنده تصویری از نظام ارتباطی باشد.
4. ارائه دهنده تصویری از محدوده ها ومرزها، مسئولیت واختیار باشد.

۹-زیر بنای نمودار سازمانی وسایر خرده نظام های مدیریت باشد.
ساختارسازمانی در واقع انتخاب افراد در نقاط مختلف ازیک نمودار سازمانی، در مقام های اجتماعی، پست ها و مقام هایی است که برروابط سازمانی افراد اثر دارد. از کاربردهای تعریف فوق، تقسیم کار است. در داخل سازمان به افراد مشاغل مختلفی واگذار می گردد. از موارد دیگر استفاده آن این است که سازمان دارای سلسله مراتب مسئولیت است)رابینز،۲۰۰۶).
پست هایی که بوسیله این افراد کسب می شود دارای دستورالعملها و قوانین هستند که نوع رفتاراین پست ها رامشخص می کند.
در یکسری تعاریف دیگر به اهمیت روابط متقابل افراد درساختار اشاره می شود. زیرا ساختار نحوه کارکرد افراد را تعیین می کند ولی نحوه کار افراد هم از طرفی مشخص کننده شکل ساختار یک سازمان است. ساختار در واقع یک وسیله یا ابزار بسیارپیچیده جهت کنترل است که در فرایند روابط متقابل اعضاء شکل می گیرد، بصورت دائم تجدید می گردد و در عین حال آن روابط متقابل را مشخص می کند. ساختار در یک زمان هم خالق است وهم مخلوق. ساختارروابط متقابل بین اعضاء رامشخص می کند و موجب هماهنگی کامل و تمام عیار درسازمان نمی شود ولی مانع از بروز رفتارهای غیر عادی می شود.
ساختار سازمانی سه نقش اصلی رابر عهده دارد:
۱- مهمترین وظیفه ساختار اینست که بوسیله آن اهداف سازمان تحقق پیدا می کند.
۲- ساختار به خاطر این امر برنامه ریزی می شودکه قدرت افراد مختلف در یک سازمان را تعیین و رویه ها را مشخص می کند.منظور از ساختار این است که به افراد فهمانده شود که باید دستور العمل های یک سازمان را رعایت کنند.
۳-ساختار محدوده اعمال قدرت را مشخص می کند (میزان قدرتی که هر پست یا مقام سازمانی دارد را مشخص می کند)و تصمیمات باید در این حوزه قدرت اخذ گردد.

طبق تحقیقات انجام شده در ایران آموزش ریاضی بالاخص بخش هندسه در آموزش ابتدایی با کیفیت پایین مواجه است و دانش آموزان صرفاً فرمول های هندسه را، بدون آگاهی از کاربرد آن ها و عدم درک واقعی از مفاهیم هندسی، حفظ می کنند و لذا نسبت به هندسه علاقه کمتری نشان می دهند (رفیع پور، ۱۳۸۶، ص ۳۳). مشکلات آموزش هندسه در ایران در صد سال اخیر را عدم ارتباط هندسه با دنیای واقعی و عدم ارتباط هندسه با دروس دیگر و عدم اعتماد به نفس قشر عظیمی از دانش آموزان در آموختن هندسه ذکر شده است (ظهوری زنگنه و گویا، ۱۳۷۴، ص ۳۲).
از آنجا که هدف اصلی از ارائه و آموزش هندسه در مدارس فقط ارائه و دریافت دانش نظری دانش آموزان از هندسه و نقشه کشی نیست، بلکه به منظور افزایش درک فضایی دانش آموزان که یکی از هوش های هفت گانه و از جمله ی ضروری ترین و حیاتی ترین هوش ها در آموزش های مهندسی است، توجه ویژه به این موضوع در خور اهمیت است (گارسیا[۱۱] و همکاران، ۲۰۰۷، ص ۶۱۵). هندسه مدرسه ای از یک سو، مهارت دقت در مشاهده و منطقی بودن در استدلال و اثبات را در دانش آموز تقویت می کند و از سوی دیگر، درسی چالش برانگیز، غیر الگوریتمی و مشکل در یادگیری محسوب می شود (ریحانی و همکاران، ۱۳۸۸، ص ۱۷۹). اما در دهه های گذشته نارضایتی از برنامه درسی هندسه و افت عملکرد تحصیلی فراگیران در هندسه موضوع پژوهش های زیادی بوده است (بورگر و سافنسی[۱۲] ۱۹۸۶، کراولی[۱۳] ۱۹۸۷، فویز[۱۴] و همکاران ۱۹۸۸، گوترز[۱۵] ۱۹۹۱، هالت[۱۶] ۲۰۰۷). در واقع ناهمسطح بودن سطح تفکر هندسی دانش آموزان با مواد آموزشی عرضه شده و طرز بیان از سوی معلمان، فراگیران درس هندسه را با مسائل متعددی مواجه کرده است (فن هیلی، ۱۹۸۶).
بخش مهمی از این مسائل از این واقعیت ناشی می شود که با وجود اهمیت فراوان این درس، بسیاری از دانش آموزان عموماً هندسه را دوست ندارند و در آن موفقیتی کسب نمی کنند. دلایل زیادی برای این نگرش منفی و عدم موفقیت می تواند وجود داشته باشد، اما بخش مهمی از این موضوع به نگرش دانش آموزان بر می گردد چرا که نتایج پژوهش ها نشان داده است که دانش آموزان هنگامی چیزی را به طور مؤثر یاد می گیرند که به آن چیز علاقه داشته باشند (لیاقتدار و همکاران، ۱۳۹۰، ص ۷۹).
از سوی دیگر، مطالعات بسیاری نشان داده اند که دانش آموزان هنوز هم در یادگیری هندسه و تفکر هندسی مشکلات بسیاری دارند (کلمنتس و باتیسا[۱۷]، ۱۹۹۲،میشل مور[۱۸]، ۱۹۹۷، مولیس[۱۹] و همکاران، ۲۰۰۰، میشل مور و وایت[۲۰]، ۲۰۰۲، به نقل از آسومان و یوباز[۲۱]، ۲۰۰۹، ص ۴). مطالعه ی آسومان و یوباز (همان، ص ۴) نیز نشان داد که بسیاری از فراگیران هندسه را به شیوه ی مورد علاقه ی خود فرا نمی گیرند و یکی از دلایل اجتناب از یادگیری بیشتر هندسه، روش تدریس معلم شناخته شده است.
وقتی معلمان در سطحی بالاتر از سطح فراگیران تدریس می کنند، دانش آموزان مجبورند فقط مطالب را برای گذراندن دوره حفظ کنند و هرگز آن گونه یاد نمی گیرند که بتوانند این مطالب را در دنیای واقعی به کار گیرند (ماسن، ۲۰۰۹)؛ بنابراین به منظور آموزش مطالب هندسی که از جمله پیچیده ترین مسائل آموزشی ریاضی برای فراگیران است، استفاده از روش های نوین تدریس و همچنین ابزارهای تسهیل گر یادگیری اجتناب ناپذیر است. آموزش هندسه به خاطر پیچیدگی مباحث آن نیازمند دو ویژگی عمده است. اول آنکه دانش آموزان مفاهیم را به شکل عینی ببینند و بتوانند آن را به صورت ذهنی بازسازی نمایند و دوم آنکه خود در تمام مراحل آموزش فعال بوده و بتوانند آموزش را هر چند بار که نیاز باشد دریافت نمایند. موضوع اول یعنی درگیری و فعالیت فیزیکی دانش آموزان در فرایند یاددهی – یادگیری در شیوه آموزش مبتنی بر اوریگامی، فراکتال، موزاییک کاری و کتاب سازی و ویژگی دوم، یعنی تکرار نامحدود آموزش از ویژگی های آموزش مبتنی بر انیمیشن است.
با این توضیحات آنچه مسأله ی پژوهش حاضر را تشکیل می دهد نکات زیر است: الف) هندسه از جمله ی مفاهیم پیچیده در ریاضی است که فهم آن برای فراگیران مشکل است. ب) روش های تدریس فعلی پاسخگوی نیازهای فراگیران در یادگیری مفاهیم هندسی نیست. ج) تأثیر شیوه ی آموزش به روش اوریگامی و انیمیشن در آموزش مفاهیم هندسی مشخص نیست. با این توضیحات مسأله پژوهش حاضر این است که آیا در زمینه ی تأثیرگذاری پنج شیوه ی آموزشی «اوریگامی، انیمیشن، فراکتال، موزاییک کاری و کتاب سازی» بر یادگیری مفاهیم هندسی تفاوت وجود دارد؟ در صورت مثبت بودن جواب، کدام یک از پنج روش بر روش های دیگر ارجحیت دارد؟ همچنین آیا این روش ها بر ارتقاء سطح هوش منطقی – ریاضی فراگیران مؤثرند و یا در میزان تأثیر گذاری آن ها تفاوت وجود دارد؟
اهمیت و ضرورت انجام تحقیق:
پس از پدیداری اثبات قضایا در مدارس ریاضی در اواخر قرن ۲۰، برنامه های درسی ریاضی در بسیاری از کشورهای موجود، جایگاه مهمی در نیاز دانش آموزان به توجیه و توضیح استدلالات خود یافت (یازلیک و اردهان، ۲۰۱۲). این موضوع در مورد هندسه با شدت بیشتری نمایان گردید. چرا که هندسه از جایگاه عمیقی در ارتقاء سطح توان تجزیه و تحلیلی فراگیران برخوردار است. سال هاست که هندسه در ردیف برنامه های آموزشی مدارس ابتدایی قرار گرفته است و کودکان با نام و اشکال هندسی و فضایی آشنا می شوند. دانش هندسه فهم کودکان را از دنیای اطراف گسترش می دهد. یادگیری هندسه نیازمند قدرت تجسم بالاست و تجسم فضایی یک عنصر مهم در آموزش هندسه به حساب می آید (کوسا و کاراکاس، ۲۰۱۰).
هندسه یک زمینه ی مهم در برنامه ی درسی ریاضیات است و در زندگی روزمره نیز بسیار مورد استفاده قرار می گیرد. در طول تاریخ هندسه اهمیت بزرگی در زندگی مردم داشته است، ریشه ی این اهمیت به نیاز بشر برای اندازه گیری زمین و ایجاد نقشه بر می گردد. هندسه همچنین در دیگر رشته ها نظیر علوم و هنر، نقش ابزاری مهمی دارد (آسومان و یوباز[۲۲]، ۲۰۰۹، ص ۴). به عنوان مثال در رشته هایی مانند علوم (اپتیک[۲۳])، جغرافیا (ساخت نقشه[۲۴])، هنر (ساخت مدل[۲۵])، موسیقی (الگوی یادداشت[۲۶])، ساخت و ساز، معماری، باغبانی و علائم ترافیکی، مورد استفاده قرار می گیرد (ازدمیر[۲۷]، ۲۰۰۶، ص ۱).
بیشتر روش های آموزشی موجود در مدارس ما امروزه به گونه ای ارائه می گردند که دانش آموزان را از تجسم فضایی مسائل هندسی باز می دارند. از این رو توجه به شیوه ی علمی آموزشی مناسب و بررسی و تأیید تأثیر و چگونگی اجرای آن ها در آموزش هندسه از اهمیت خاصی برخوردار است. این موضوع لزوم بازنگری در آموزش و حتی محتوای هندسه را نیاز دارد. در این راستا، آموزش با بهره گرفتن از شیوه هایی نظیر اوریگامی، فراکتال، موزاییک کاری و کتاب سازی که نیازمند فعالیت دانش آموزان در کار با کاغذ و تا کردن های متوالی آن به منظور فهم موضوع هندسی است و همچنین آموزش با بهره گرفتن از انیمیشن به جهت توان بالای این رسانه در ارائه نمایش دیداری مواد آموزشی در قالب و فرمت های جذاب، می تواند زمینه ای نوین برای آموزش مفاهیم مشکل هندسی به دانش آموزان مقطع ابتدایی باشد. از این رو اهمیت و ضرورت پژوهش حاضر زمانی نمایان می شود که بدانیم آموزش و یادگیری هندسه بنا به نتایج پژوهش های موجود از جمله ی مباحث پیچیده و مشکل برای فراگیران است و شیوه های آموزشی موجود تاکنون نتوانسته است در ساده سازی فهم این موضوعات مؤثر افتد.
اهداف پژوهش:
هدف کلی:
مقایسه ی تأثیر آموزش هندسه به شش شیوه ی «فراکتال با کاغذ، کتاب سازی، موزاییک کاری با کامپیوتر، فراکتال با کامپیوتر، اوریگامی و موزاییک کاری با کاغذ» بر یادگیری مفاهیم هندسی، خلاقیت، هوش منطقی-ریاضی و هوش فضایی دانش آموزان پایه ششم
اهداف جزیی:

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

• مقایسه میزان تأثیر آموزش هندسه به شش شیوه ی «فراکتال با کاغذ، کتاب سازی، موزاییک کاری با کامپیوتر، فراکتال با کامپیوتر، اوریگامی و موزاییک کاری با کاغذ» بر یادگیری مفاهیم ساده سطوح شناختی هندسی دانش آموزان پایه ششم
• مقایسه میزان تأثیر آموزش هندسه به شش شیوه ی «فراکتال با کاغذ، کتاب سازی، موزاییک کاری با کامپیوتر، فراکتال با کامپیوتر، اوریگامی و موزاییک کاری با کاغذ» بر یادگیری مفاهیم متوسط سطوح شناختی هندسی دانش آموزان پایه ششم
• مقایسه میزان تأثیر آموزش هندسه به شش شیوه ی «فراکتال با کاغذ، کتاب سازی، موزاییک کاری با کامپیوتر، فراکتال با کامپیوتر، اوریگامی و موزاییک کاری با کاغذ» بر یادگیری مفاهیم مشکل سطوح شناختی هندسی دانش آموزان پایه ششم
• مقایسه میزان تأثیر آموزش هندسه به شش شیوه ی «فراکتال با کاغذ، کتاب سازی، موزاییک کاری با کامپیوتر، فراکتال با کامپیوتر، اوریگامی و موزاییک کاری با کاغذ» بر یادگیری مفاهیم هندسی دانش آموزان پایه ششم
• مقایسه میزان تأثیر آموزش هندسه به شش شیوه ی «فراکتال با کاغذ، کتاب سازی، موزاییک کاری با کامپیوتر، فراکتال با کامپیوتر، اوریگامی و موزاییک کاری با کاغذ» بر خلاقیت دانش آموزان پایه ششم
• مقایسه میزان تأثیر آموزش هندسه به شش شیوه ی «فراکتال با کاغذ، کتاب سازی، موزاییک کاری با کامپیوتر، فراکتال با کامپیوتر، اوریگامی و موزاییک کاری با کاغذ» بر هوش منطقی ریاضی دانش آموزان پایه ششم
• مقایسه میزان تأثیر آموزش هندسه به شش شیوه ی «فراکتال با کاغذ، کتاب سازی، موزاییک کاری با کامپیوتر، فراکتال با کامپیوتر، اوریگامی و موزاییک کاری با کاغذ» بر هوش فضایی دانش آموزان پایه ششم

فرضیات پژوهش:
فرضیه کلی:

• بین میزان یادگیری مفاهیم ساده شناختی هندسی در شش گروه مورد مطالعه تفاوت موجود دارد.
• بین میزان یادگیری مفاهیم متوسط شناختی هندسی در شش گروه مورد مطالعه تفاوت موجود دارد.
• بین میزان یادگیری مفاهیم مشکل شناختی هندسی در شش گروه مورد مطالعه تفاوت موجود دارد.
• بین میزان یادگیری مفاهیم هندسی در شش گروه مورد مطالعه تفاوت موجود دارد.
• بین میزان خلاقیت دانش آموزان در شش گروه مورد مطالعه تفاوت موجود دارد.
• بین میزان هوش منطقی ریاضی دانش آموزان در شش گروه مورد مطالعه تفاوت موجود دارد.
• بین میزان هوش دیداری فضایی دانش آموزان در شش گروه مورد مطالعه تفاوت موجود دارد.

تعریف مفاهیم و اصطلاحات: (به صورت مفهومی):
تعاریف نظری:
روش اوریگامی: اوریگامی یا کاغذ تا شده یا بنا به قولی «کاغذ و تا» هنر تا کردن کاغذ برای به وجود آوردن اشکال و اشیای تزیینی و حتی وسایل مصرفی و سرگرمی های کودکانه است. سابقه ی این هنر سنتی از بازی های ساده کودکانه آغاز می شود و به هنری پیچیده می رسد. این هنر در آموزش مفاهیم مختلف نیز می تواند مورد استفاده قرار گیرد (علاء الدینی، ۱۳۸۳، ص ۹۱).
فراکتال: هندسه ی فراکتال یک هندسه ی عملی مورد توافق عمومی بین نظم هندسی دقیق اقلیدسی و بی نظمی هندسی ریاضیات عمومی است (ماندلبروت[۲۸]، ۱۹۸۹، ص ۳).
موزاییک کاری: موزاییک کاری در فرهنگ لغت به معنای فرم یا ترتیب مربع های کوچک در یک الگوی شطرنجی یا موزاییکی است. کلمه ی موزاییک کاری (tessellate) از کلمه ی یونانی (tesseres) که در انگلیسی به معنای «چهار» است گرفته شده است. اساس موزاییک کاری بر تقارن است. تقارن بخشی اساسی از هندسه، طبیعت و اشکال است. ایجاد این الگوها به ما کمک می کند تا درک خود را از جهان سازماندهی کنیم (ناشل[۲۹]، ۲۰۰۵، ص ۳).
کتاب سازی: یکی از روش های هنری که می تواند در کلاس درس هندسه مورد استفاده قرار گیرد، کتاب سازی است. در این روش دانش آموزان می توانند کتابی در مورد هر مبحث در ریاضیات بسازند که به عنوان یک ابزار ارزیابی عمل کند. برای ارزیابی دانش دانش آموزان در مورد اشکال، اجازه دهید دانش آموزان کتاب کودکان بر مبنای اشکال را بنویسند و نشان دهند. این امر به معلمان این امکان را می دهد تا بینشی در مورد مفاهیمی که دانش آموزان فرا می گیرند، به دست آورند. کتاب سازی فرصتی برای نشان دادن دانش و همچنان لذت بخش بودن و خلاق بودن ارائه می کند. کتاب سازی به دانش آموزان اجازه می دهد تا تعاریف را به واقعیت تبدیل کنند (هسکت، ۲۰۰۷، ص ۱۷ و ۱۸).
انیمیشن: بائک و لاین[۳۰] (۱۹۸۸) انیمیشن را به عنوان «فرایند تولید یک سری قاب حاوی یک شیء یا مجموعه ای از اشیاء به طوری که هر قاب متفاوت از قاب قبلی به نظر برسد به منظور نشان دادن حرکت» تعریف نموده اند (ص ۱۳۲). گونزالس[۳۱] (۱۹۹۶) تعریف گسترده تری از انیمیشن ارائه می کند به نظر او «انیمیشن ارائه مجموعه ای از تصاویر مختلف به صورت پویا و مطابق فعالیت کاربر، به گونه ای که کمک کند به کاربر برای درک تغییرات متوالی آنی و گسترش یک مدل ذهنی مناسب برای کار» (ص ۲۷).
یادگیری: یادگیری به فرایند ایجاد تغییرات نسبتاً پایدار در رفتار بالقوه فرد اطلاق میشود که بر اثر تجربه حاصل آید (سیف، ۱۳۸۷).
هوش منطقی – ریاضی: هوش منطقی/ ریاضی یعنی توانایی استفاده از استدلال، منطق و اعداد. این یادگیرنده ها به صورت مفهومی با بهره گرفتن از الگوهای عددی و منطقی فکر می کنند و از این طریق بین اطلاعات مختلف رابطه برقرار می کنند. آن ها همواره در مورد دنیای اطرافشان کنجکاوند، سؤال های زیادی می پرسند و دوست دارند آزمایش کنند. این هوش مبتنی بر توانایی دست ورزی اعداد با درک نظام های منطقی است. توانایی استفاده مؤثر از اعداد و توانایی استدلال بالا از نشانه های هوش منطقی/ریاضی است. افراد با هوش ریاضی بالا در طبقه بندی، استنباط، تعمیم و محاسبه قوی اند (پیشقدم و معافیان، ۱۳۸۶، ص ۷).
تعاریف عملیاتی:
روش اوریگامی: به منظور آموزش مفاهیم هندسی با بهره گرفتن از روش اوریگامی از کاغذهای سفید و رنگی به روش تازدن استفاده گردیده است. در این شیوه ی آموزشی که با فعالیت دانش آموزان همراه می باشد برای آموزش هر مفهوم هندسی، مفهوم مورد نظر با بهره گرفتن از روش تا زدن کاغذ آموزش داده می شود. مثلاً برای آموزش مفهوم تقارن از تهیه شکل های مختلف با بهره گرفتن از کاغذ و تا زدن آن ها مفهوم خط تقارن برای دانش آموزان ارائه می گردد.
انیمیشن: به منظور آموزش مفاهیم هندسی در قالب دو شیوه ی آموزش هندسه به روش فراکتال با بهره گرفتن از کامپیوتر و آموزش هندسه به روش موزاییک کاری با بهره گرفتن از کامپیوتر، آموزش های هر گروه از دو روش آموزشی در قالب برنامه ی متحرک سازی اشکال نظیر فلش آموزش داده شده است.
هندسه: مباحث هندسی مورد نظر پژوهش عبارت است از هشت مفهوم هندسی در رابطه با چهار شکل لوزی، متوازی الاضلاع، مثلث و ذوزنقه که این مفاهیم شامل مختصات و مساحت مربوط به هر چهار شکل می شود.
یادگیری: منظور از یادگیری عبارت است میزان تفاوت نمرات هر دانش آموز در پس آزمون اول نسبت به پیش آزمون.
خلاقیت: نمره ای است که هر فرد از طریق پاسخگویی به تعداد ۶۰ سؤال سه گزینه ای مربوط به سنجش خلاقیت از آزمون سنجش خلاقیت تورنس به دست می آورد.

در حقوق اسلامی، هر چند که اخذ ربا منع شده است، لیکن اعتبار وتعهد در ساختار معاملات اسلامی نقش عمده ای را ایفا می نمایند. این در حالی است که بنا به اهداف مندرج در قانون عملیات بانکی بدون ربا در روش های توزیع منابع، نقش معاملات تعهدی به عقد سلف (پیش خرید نقدی محصولات واحد های تولیدی) و اعتباری به فروش اقساطی (فروش اقساطی مسکن، اموال منقول ومواد اولیه ولوازم یدکی مورد نیاز واحدهای تولیدی وصنعتی) محدود شده است.

استفاده از ابزارهای مالی به عنوان یکی از روش های تأمین سرمایه مورد نیاز دولت ومؤسسات عمومی و شرکت های تجاری همواره مورد توجه بوده است واز این ابزارها برای ایجاد رونق اقتصادی وانجام پروژه های بزرگ تولیدی وسازندگی که تأثیرات مطلوب اقتصادی در یک کشور خواهد داشت، بهره برده شده است. در میان ابزارهای مالی، اوراق قرضه به سبب ویژگی های مطلوب اقتصادی از جمله ریسک پایین و مشخص بودن سود در نظر گرفته شده برای سرمایه گذاران در بیشتر بازارهای مالی دنیا، مورد استقبال قرار گرفته اند. از آنجا که در کشورهای اسلامی، عرضه اوراق قرضه به سبب وجود ربا همواره ممنوع بوده، اقتصاددانان مسلمان در مورد طراحی ابزارهای مالی اسلامی (صکوک) که فاقد ایرادات شرعی وارد بر اوراق قرضه و در عین حال دارای مطلوبیت اقتصادی برای سرمایه گذاران باشد، بوده اند. یکی از این ابزارهای مالی، اوراق استصناع است که به سبب وجود مهمترین ویژگی های مطلوب اوراق قرضه درآن، یعنی ریسک پایین ومعین بودن سود سرمایه گذاری در کشورهای اسلامی مورد توجه بازارهای مالی قرار گرفته است و در کشور ما نیز تا حدودی مورد بررسی اقتصادی قرار گرفته و به سمت اجرایی شدن پیش می رود.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

به عبارتی، اوراق بهادار استصناع می تواند ابزاری جایگزین برای اوراق قرضه تلقی شود وبانک مرکزی می تواند با خرید وفروش این اوراق در بازار اولیه وثانویه وبا اعمال سیاست های پولی مناسب، به اهدافی نظیر ایجاد اشتغال، تثبیت سطح عمومی قیمت ها، بهبود موازنه پرداخت های خارجی و رشد اقتصادی دست یابد یکی از ضروری ترین اقدامات برای رسیدن این ابزار مالی به مرحله اجرا، شناخت روابط حقوقی شکل گرفته در نتیجه انتشار این اوراق وآثار حقوقی مترتب بر آن است. از همین رو در این نوشته، ابتدا به بررسی ماهیت روابط حقوقی موجود در مهم ترین مدلهای انتشار این اوراق از دیدگاه حقوق ایران و فقه اسلامی پرداخته و سپس در تطبیق آن با یکی از عقود معین یا تصحیح آن در غالب عقود غیر معین به آثاری که از لحاظ حقوقی به سبب انتشار این اوراق بوجود خواهد آمد و همچنین حقوق و تکالیف ارکان انتشار اوراق در رابطه قراردادی خواهیم پرداخت. وهمچنین در این تحقیق سعی بر این است که به سؤالات زیر پاسخ داده شود:

سوال اصلی:

اوراق استصناع در قالب عقود معین می گنجند یا در قالب عقدی غیر معین و بر اساس ماده ۱۰ قانون مدنی مطرح می شوند؟

سوالات فرعی:

۱- انواع مدل های عملیاتی اوراق استصناع به چه صورتی است ؟

۲- معاملات حقوقی مترتب بر اوراق استصناع صحیح است یا خیر ؟

سوابق تحقیقات انجام شده درباره موضوع

طبق بررسی هایی که انجام شد، منبع مستقلی که تمام ابعاد موضوع را مورد بررسی قرار دهد مشاهده نگردید ولی اساتد حقوقی بصورت مختصر در باب اوراق قرضه یا عقد استصناع به بعضی از ابعاد موضوع پرداخته اند که در بخش منابع به ذکر آن پرداخته ایم و در بین پایان نامه های حقوقی موضوع : بررسی عقد استصناع وجایگاه آن در فقه امامیه / واعظی، حسین، دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۸۷ کار شده است که در این تحقیق صرفاً عقد استصناع وجایگاه فقهی و حقوقی آن بررسی شده که اشاره به اوراق استصناع نکرده است.

فرضیه ها

فرضیه اصلی :

با توجه به اختلاف نظر فقها و حقوقدانان در درباره ماهیت استصناع، به نظر می رسد ماهیت حقوقی این اوراق می تواند به عنوان عقدی مستقل در قالب عقود غیر معین و براساس ماده ۱۰ ق.م.مطرح شود.

فرضیه های فرعی :

۱- مدلهای عملیاتی این اوراق به دو صورت اوراق استصناع مستقیم و اوراق استصناع موازی یا غیر مستقیم خواهد بود.

۲- کلیه معاملات مترتب بر اوراق استصناع از منظر فقه اسلامی و حقوق ایران، منطبق با عقود معین بوده و یا قابل تصحیح در قالب عقود غیر معین را دارد.

اهداف تحقیق

از آنجایی که یکی از مطالعات لازم برای انتشار این اوراق، بررسی مسائل حقوقی عرضه این اوراق از حیث ماهیت وصحت روابط قراردادی بوجود آمده از یک سو و در نظر گرفتن احکام و آثار این روابط حقوقی از سوی دیگر، لازم است تحقیق مسبوطی در این زمینه صورت پذیرد که نگارنده در پی تحقق این هدف می باشد و در این راستا به بررسی این روابط از دیدگاه مقررات شکلی و ماهوی و حقوقی پرداخته و با تطبیق قراردادهای مذکور براساس عقود معین و یا تصحیح آن در قالب عقود غیر معین، احکام وآثاری که بر این قراردادها مترتب می شود، بیان خواهد نمود.

هدف کاربردی

این تحقیق می تواند به مؤسسات آموزشی و اجرایی زیر مثمر ثمر واقع شود.

۱- دانشگاهها ومراکز آموزش عالی

۲- وزارت امور اقتصاد و دارایی و اتاق بازرگانی

۳- مراجع دادگستری ودیگر موارد ذیربط

۴- بانکها و مؤسسات مالی

۵- وزارتخانه ها و شرکتهای دولتی

نوع روش تحقیق :

روش تحقیق مورد استفاده این پژوهش روش توصیفی – تحلیلی بوده و در تهیه آن از کتابها، پایان نامه ها، مجلات وسایتها وسایر منابع موجود ومرتبط در این زمینه و خصوصاً مراجعه به مراجع ذیربط و استفاده از نظرات کارشناسان و صاحب نظران بهره گرفته می شود.

روش گرد آوری اطلاعات:

روش گردآوری اطلاعات در این تحقیق به صورت روش کتابخانه ای و مصاحبه با اساتید حقوق و کارشناسان ذیربط می باشد.

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات :

روش تحقیق در این نوشتار توصیفی- تحلیلی بوده و پژوهشگر با مراجعه به کتابخانه های معتبر و منابع و سایت های معتبر اینترنتی مطالب را جمع آوری و فیش برداری نموده و سپس با راهنمایی استاد راهنمای محترم و اساتید دیگر گروه حقوق تحقیق خود را سازماندهی خواهد کرد.

فصل اول

کلیات

در بررسی و تحقیق در باره مسائل فقهی و حقوقی یک رابطه اقتصادی، لازم است به خوبی آن موضوع را از جهات مختلف، مورد شناسایی قرار دهیم و سپس در رابطه با آن مسئله به موشکافی دقیق پرداخته و درباره شرایط و احکام و آثار آن سخن به میان آوریم. در بحث از اوراق استصناع نیز که تا حدودی این پیچیدگی بیش تر بوده و روابط حقوقی متعددی را در بر می گیرد، ضرورت این امر دو چندان می شود. براین اساس این فصل را به کلیات موضوع اوراق استصناع اختصاص می دهیم و در سه مبحث عقد استصناع ، ابزارهای مالی و واوراق استصناع، مطالبی در جهت آشنائی بیش تر با عناصر اصلی موضوع بیان خواهیم کرد.

مبحث اول: عقد استصناع

استصناع عبارت از توافق با صاحبان صنایع برای ساختن شیئ معین مانند تخت یا در… برای شخص پیشنهاد دهنده است.

دراین توافقنامه، هم مواد کالا و هم عملیات ساخت آن برعهده ی سازنده است؛ و اگر مواد از شخص پیشنهاد دهنده باشد، دراین صورت توافق مزبور، نوعی اجاره است و اگر چیزی را که پیشنهاد دهنده خواهان آن است، بالفعل ساخته و آماده شده نزد سازنده موجود است، دراین صورت توافق مزبور نوعی خرید و فروش خواهد بود. این سخن بدان معنا است که استصناع به لحاظ ماده، مانند خرید و فروش و به لحاظ کاری که باید انجام گیرد، مانند اجاره است و از همین رو صحت ا ین عقد و کیفیت اجرای آن مورد بحث قرار گرفته است که در این مبحث بصورت مفصل به تبیین آن می پردازیم.

گفتار اول: تعریف استصناع

اولین امر لازم برای سخن گفتن در هر موضوعی بیان تعریفی دقیق از آن موضوع است. بنابراین در ابتدای بحث از عقد استصناع نیز به بیان معنای لغوی و اصطلاحی استصناع می پردازیم.

بند اول: تعریف لغوی

در کتب لغت برای استصناع معانی ذیل بیان شده است:

-استصنع ه الشی: از او خواست که آن چیز را برای او بسازد[۳].

-الاستصناع هو الاستفعال من الصناعه و یعدی الی مفعولین و هو فی اللغه طلب [۴]العمل

-استصناع مصدر استصنع الشی ای دعا الی صنعه

– استصناع هو لغه، طلب الصنعه من الصانع فیما یصنعه

– استصنع {فعل معتدی} ( به کسی) تقاضای ساخت دادن، سفارش ساخت دادن[۵]

– واژه استصناع در لغت از باب استفعال از ماده ی «صنع» است و به معنای طلب کار و صنعت کردن[۶]

– در استعمال عرفی عبارت از این است که کسی، ساخت شی ای را از صنعت گر یا هنرمندی تقاضا کند.

بند دوم: تعریف اصطلاحی (فقهی- حقوقی)

از آن جا که استصناع به عنوان رابطه ای قراردادی از گذشته مطرح بوده است، فقها و حقوق دانان به آن توجهی خاص داشته و هر کدام به بیان تعریفی در رابطه با ماهیت استصناع از دیدگاه فقهی و حقوقی پرداخته اند که در ادامه به ذکر مواردی از این تعاریف می پردازیم.

-در دایره المعارف قاموس عام لکل فن ئ مطلب درباره کلمه استصناع چنین آمده است: الاستصناع فی الشرع بیع ما یصنعه الصانع عیناً، فیطلب من الصانع العمل و العین جمیعاً، فلو کان العین من المستصنع کان الاجاره لا استصناعاً[۷]

-الاستصناع عقد مقاوله مع صاحب الصنعه علی ان یعمل شیئاً فالعامل صانع و المشتری مستصنع و الشی مصنوع و شرط ان تکون العین و العمل من الصانع، فان کان العین من المستصنع کان العقد اجاره

– الاستصناع هو عقد مع صناع علی عمل شی معین فی الذمه ای العقد علی شراء ما سیصنعه الصانع و تکون العین و العمل من الصانع، فاذا کانت العین من المستصنع لا من الصانع فان العقد یکون اجاره لا استصناعاً [۸]

-در اصطلاح فقهی و حقوقی، استصناع قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین قرارداد، در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل کالا یا طرح مشخصی را در زمان معین نسبت به طرف دیگر به عهده می گیرد.[۹]

-در کتاب قوانین فقه اسلامی درباره عقد استصناع چنین گفته شده است: « استصناع مقاوله ای است که واقع می شود با اهل صنعت که چیزی درست کنند. در این عقد عامل صانع و مشتری را مستصنع و موضوع را مصنوع می نامند. بنابراین عقد، شیی مصنوع نتیجه عمل و عینی است که صانع تسلیم می کند و به طوری که ملاحظه می شود، مصنوع در هنگام انعقاد عقد موجود نیست و در آینده درست شده تحویل می شود. مع ذلک این عقد را فقها استحساناً و استناداً به سنت و اجماع تجویز نموده اند.[۱۰]

– در ترمینولوژی حقوق نیز در ذیل کلمه استصناع چنین آمده است: سفارش های صنعتی از مشتریان به سازندگان مانند سفارش ساختن یک دست مبل یا یک اتومبیل فیات مخصوص یا روکش چوبی رادیاتورهای شوفاژ منازل. سفارش پذیر، مصالح را از خود می گذارد. این عقد مرکب از بیع (در رابطه با مواد اولیه) و اجاره عمل است.[۱۱]

-مراد از عقد استصناع یا قرارداد سفارش این است که کسی به نزد صنعت گر بیاید و از او بخواهد که تعدادی از کالایی را که می سازد به ملکیت او درآورد. در این حال قراردادی میان این دو به امضاء می رسد که صاحب صنعت تعداد مورد توافق نامه هم مواد کالا و هم عملیات ساخت، بر عهده سازنده می باشد.[۱۲]

با توجه به تعاریف ارائه شده توسط فقها و حقوقدانان و عرف حاکم بر این قرارداد، عقد استصناع را می توان چنین تعریف کرد:

« استصناع عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین متعهد به پرداخت عوض در ازای مالی می شود که به سفارش او، توسط طرف دیگر قرارداد ساخته خواهد شد و در زمان مقرر تحویل او می گردد.»

با توجه به تعریفی که از عقد استصناع ارائه کردیم، در ادامه برای روشن تر شدن موضوع به بیان ارکان و ویژگی های عقد استصناع خواهیم پرداخت.

گفتار دوم: ارکان عقد استصناع

ارکان عقد استصناع عبارتنداز : [۱۳]

بند اول: طرفین قرارداد

در قرارداد استصناع، سفارش دهنده را مستصنع و سازنده (صاحب صنعت) را صانع می گویند، مستصنع و صانع باید شرایط عمومی طرفین قراردادها مانند بلوغ، عقل، رشد، قصد و اختیار را دارا باشند، همان طور که خواهد آمد در ماهیت فقهی قرارداد استصناع اختلاف نظر هست، برخی از فقها آن را در قالب یکی از قراردادهای خاص می دانند و برخی آن را قرارداد مستقلی می پندارند، اگر قرارداد استصناع را یکی از قراردادهای خاص بدانیم، افزون بر شرایط عمومی قراردادها، طرفین باید شرایط قرارداد خاص را نیز دارا باشند. برای مثال، کسانی که قرارداد استصناع را نوعی بیع می دانند. در این صورت طرفین معامله بر اساس ماده ۳۴۵ ق.م باید علاوه بر اهلیت قانونی برای معامله، اهلیت برای تصرف در مبیع یا ثمن را نیز داشته باشند.

بند دوم: عقد (ایجاب و قبول )

قرارداد استصناع به عنوان عقدی صحیح همانند سایر قراردادها، نیاز به ابراز اراده و رضایت طرفین به انعقاد قرارداد دارد و البته این ابزار اراده می تواند به صورت گفتاری، نوشتاری و یا عملی ( با دادن پیش پرداخت)، منعقد گردد و هر لفظ و عملی که مقصود طرفین را برساند، کفایت می کند.

بند سوم: موضوع استصناع

به کالا یا پروژه ای که سفارش ساخت آن داده می شود، موضوع قرارداد استصناع یا مستصنع می گویند، مصنوع باید افزون بر جواز ساخت از جهت شرعی و قانونی، قابلیت ساخت و تحویل در مقرر را داشته باشد.

هر نوع کالایی که نیاز به ساخت شدن و پدید آمدن به وسیله صنعت گر یا هنرمند یا سازنده داشته باشد مانند کشتی، هواپیما، درو پنجره، کفش و غیره می تواند موضوع عقد استصناع واقع شود. خصوصیات و صفات مورد استصناع باید هنگام سفارش به صورت کامل معین شود.

مورد استصناع باید هنگام عقد موجود نباشد. بنابراین اگر صنعت گر فردی از مورد معامله را قبلاً ساخته و آماده داشته باشد، معامله مذکور بیع معمولی است. همچنین، مواد اولیه مورد استصناع باید توسط صانع تهیه شود و در صورتی که مواد اولیه توسط مستصنع تهیه گردد، معامله مذکور اجاره اشخاص می باشد و صانع فقط نقش اجیر را خواهد داشت.

بند چهارم: عوض

مبلغی که در قبال ساخت و تحویل کالا یا پروژه پرداخت می شود را عوض استصناع می گویند، عوض در قرارداد استصناع همانند سایر قراردادها به طور معمول پول رایج است، اگر چه می تواند کالا و خدمت نیز باشد. اگر قرارداد استصناع را یکی از انواع قراردادهای خاص شناخته شده بدانیم، عوضین علاوه بر شرایط عمومی، باید شرایط عوضین آن قرارداد خاص را نیز داشته باشند. برای مثال اگر استصناع را از مصادیق بیع سلف بدانیم به اعتقاد مشهور فقها بایستی کل عوض در مجلس عقد پرداخت شود. اما اگر استصناع را قرارداد مستقلی بدانیم، عوض استصناع می تواند به صورت نقد، نسیه یا ترکیبی از نقد و نسیه باشد، به این معنی که بخشی از آن به صورت پیش پرداخت و بخش دیگر، طبق زمان بندی معین یا بر اساس پیشرفت تولید کالا، پرداخت شود.

گفتار سوم: ویژگی های عقد استصناع

چند نکته در قرارداد استصناع وجود دارد که آن را از سایر قراردادها متمایز می کند. این ویژگی ها عبارتند از این که:

1. در قرارداد استصناع به طور معمول کالای مورد نظر (موضوع استصناع) موجود نیست و سازنده در آینده آن را ساخته و تحویل می دهد. (البته در برخی از انواع استصناع آن چنان که اشاره خواهد شد ساخت کالا تا مراحلی پیش رفته ولی تکمیل نشده است.)
2. در قرارداد استصناع تهیه ی مواد اولیه و لوازم کار به عهده ی سازنده است، چرا که اگر مواد و لوازم توسط طرف دیگر معامله فراهم شود، قرارداد اجاره اشخاص خواهد بود نه استصناع.
3. به طور معمول در زمان انعقاد قرارداد، کل ثمن پرداخت نمی شود؛ بلکه بخشی از آن به عنوان پیش پرداخت داده می شود و بخش دیگر به صورت دفعی یا تدریجی تا زمان تحویل کالا پرداخت می گردد.گاهی بخشی از آن به بعد از تحویل هم منتقل می شود.[۱۴]در عقد استصناع بر خلاف بیع، علاوه بر کالای ساخته شده، عمل صانع هم مورد معامله می باشد.
4. در عقد استصناع لازم است کالائی که مورد تعهد قرار می گیرد، معلوم باشد. یعنی باید جنس و نوع و مقدار آن تعیین شود.( بر خلاف عقد بیع عین معین که تعیین جنس و نوع و مقدار لازم نیست)
5. مدت زمانی که صانع باید در آن مدت، کالای مورد نظر را ساخته و تحویل مستصنع دهد و همچنین مواعد زمانی که عوض باید به صانع داده شود، لزوماً باید معلوم باشد. در غیر این صورت، به سبب وجود غرر، استصناع باطل خواهد بود.
6. استصناع بر اساس عموم «اوفوا بالعقود» و همچنین قاعده «اصاله اللزوم» عقدی است لازم و طرفین قرارداد نمی توانند بدون وجود اسباب زوال قرارداد از آن سرباز زنند. لذا چنان چه صانع یا مستصنع از ایفای تعهدات خود خوداری کنند، الزام به اجرای آن می گردند و در صورت عدم امکان الزام به اجرا، قرارداد فسخ می شود.

گفتار چهارم: انواع استصناع

سفارش ساخت کالا و احداث پروژه به چند صورت قابل تصور است، که از جهت تحلیل فقهی و حقوقی متفاوت هستند و عرف در رابطه با آن دیدگاه های متفاوت دارد.[۱۵]

بند اول : سفارش ساخت و تکمیل کالا یا طرح نیمه تمام

گاهی تولید کننده ای بدون سفارش، شروع به تولید کالایی چون قالی،ساختمان، کشتی و هواپیما کرده و مراحلی از تولید را پشت سر می گذارد،آن گاه مشتری آن را می بیند و تقاضا می کند تا تولید کننده آن را تکمیل کرده،تحویل او دهد. تولید کننده تقاضا را پذیرفته و طبق قرارداد متعهد می گردد در مقابل میلغ معینی (که به توافق می رسند) کالا را ساخته در زمان معینی تحویل مشتری دهد و مشتری نیز متعهد می شود بهای کالا را طبق قرارداد بپردازد.

بند دوم: سفارش ساخت تعدادی از کالای تولیدی یک تولید کننده

گاهی شخص حقیقی یا حقوقی به تولید کننده ای، سفارش تولید و تحویل تعداد معینی از کالای تولیدی آن تولید کننده را می دهد، برای مثال مدرسه ای یا دانشگاهی به کارخانه ای تولید کننده ی محصولات چوبی،سفارش ساخت هزار عدد میز و صندلی می دهد، یا شرکت حمل و نقلی سفارش ساخت پنجاه دستگاه کامیون به کارخانه ی خودروسازی می دهد و سازنده طبق قرارداد متعهد می شود در مقابل مبلغ معین در زمان مشخص کالاهای مورد نظر را ساخته و تحویل دهد.

بند سوم:سفارش ساخت کالا با ویژگی های خاص

گاهی سفارش دهنده، سفارش ساخت تعدادی کالا با ویژگی های خاص را به سازنده می دهد،برای مثال شرکت کشتی رانی یا هواپیمایی،سفارش ساخت کشتی یا هواپیمایی با ظرفیت، قدرت، دکوراسیون، رنگ و نقش خاصی را به کارخانه کشتی سازی یا هواپیما سازی می دهد و سازنده طبق قرارداد متعهد می شود در مقابل مبلغ معین در زمان مشخص کالای مورد نظر را ساخته و تحویل دهد.

بند چهارم:سفارش احداث طرح و پروژه ای با ویژگی های خاص

گاهی سفارش دهنده،سفارش احداث و تحویل طرح و پروژه ی خاصی با مشخصات معین را به سازنده می دهد، برای مثال دولت سفارش ساخت دانشگاه، دبیرستان یا بیمارستانی را در مکان معین با مساحت و ظرفیت و مصالح مشخص به پیمانکاری می دهد یا ساخت جاده، اتوبان یا فرودگاهی را به شرکت راه و ساختمانی سفارش می دهد و سازنده طبق قرارداد متعهد می شود طی زمان بندی معین در مقابل مبلغ معین، طرح مورد نظر را ساخته و تحویل دهد.

در این نوع طرح بر خلاف نوع قبل در زمان انعقاد قرارداد قسمتی از مورد معامله(زمین محل احداث پروژه) موجود است.

بند پنجم: سفارش ساخت برای انجام معامله

گاهی سفارش دهنده قراردادی با سازنده منعقد نمی کند،ولی در عین حال سفارش ساخت تعدادی کالا را می دهد و با سازنده قرار می گذارد که در صورت ساخت بر اساس قیمت معین از او خریداری کند.

گفتار پنجم:دیدگاه های فقهی و حقوقی درباره عقد استصناع

عقد استصناع، قراردادی نیست که به تازگی شکل گرفته باشد، بلکه از زمان های گذشته بین مردم مرسوم بوده و افراد در روابط اقتصادی خود از آن استفاده می کردند و بر اساس آن، از کسی که مهارت خاصی در زمینه ای داشته، می خواستند که برای آنها کالایی متناسب با ویژگی هایی کهتعیین می کنند، بسازد پس از اسلا م نیز این قرارداد بین مسلمانان مرسوم بوده و مطابق برخی نقل ها، پیامبر اکرم (ص) سفارش ساخت منبر به نجار[۱۶] و انگشتر به زرگر [۱۷]را داده بودند.

همانطور که می دانیم در گذشته این قرار داد معمولاً برای روابط ساده اقتصادی نظیر ساخت کفش، ظرف، شمشیر و غیره مورد استفاده قرار می گرفت و لیکن به مرور زمان، موضوع قرارداد استصناع به تناسب پیشرفت صنعت و تکنولوژی توسعه یافته است و امروزه شامل انواع سفارش ساخت کشتی، هواپیما، قطار، فرودگاه، سد، بزرگراه، بیمارستان، دانشگاه و کالاها و طرحهای مشابه می شود.

از آنجا که این عقد در روابط میان مسلمانان معمول بوده، فقها و حقوق دانان مسلمان در عصرهای مختلف به بررسی ماهیت و احکام آن پرداخته اند که ما در بحث دیدگاه های فقهی و حقوقی استصناع ابتدائاً به ذکر آراء اندیشمندان مذاهب چهارگانه اهل سنت درباره عقد استصناع پرداخته و پس از آن، نظرات فقهای امامیه و حقوق دانان در این رابطه را بررسی خواهیم کرد.

بند اول: فقها و حقوق دانان عامه

در میان مذاهب چهارگانه اهل سنت تنها حنفی ها به صورت مبسوط به بحث از عقد استصناع پرداخته اند، ولیکن با بررسی کلام بزرگان سایر مذاهب می توان دیدگاه آنها درباره ماهیت استصناع را نیز تشخیص داد.

با توجه به مطلب فوق، در این قسمت ابتدا دیدگاه اصلی مذاهب مالکی و شافعی وحنبلی درباره استصناع را به صورت مختصر بیان نموده و سپس درباره دیدگاه فقهای حنفی به صورت مبسوط بحث می کنیم و پس از آن با توجه به اینکه حقوق دانان حنفی نیز در این زمینه به بیان نظرات خود پرداخته اند، به نحو مشروح درباره آن صحبت خواهیم کرد.

الف: استصناع در فقه مالکی

مالکی ها، استصناع را نوعی عقد سلف می دانند و احکام آن را در استصناع جاری می کنند.بنابراین، استصناع را در صورتی صحیح می دانند که کل مبلغی که باید سفارش دهنده(مستصنع) به عنوان عوض به صانع بپردازد، در اول عقد به او تأدیه گردد و موجل بودن آن را باعث بطلان استصناع می دانند.[۱۸]

لازم به ذکر است که مالکی ها تاخیر پرداخت ثمن را تا سه روز جایز و آن را در حکم نقد می دانند.

ب: استصناع در فقه شافعی

شافعی در کتاب الام در ضمن فروعات سلف می نویسد:

«اگر سفارش دهنده شرط کند که (صنعت گر) برایش تشتی از مس و آهن و یا از جنس مس و سرب (یعنی تشتی که از دو جنس تشکیل شده باشد) بسازد،جایز نیست زیرا این دو خالص نیستند تا مقدار هر یک از آن دو شناخته شود.این شرط همانند رنگ در لباس نیست،زیرا رنگ لباس زیوری است که موجب دگرگونی ویژگی لباس نمی شود.اما این اقدام (ساختن کالا از دو عنصر) نوعی افزایش در مورد کالای ساخته شده است و چنین است، هرچیزی که سفارش ساخت آن داده شود.»

از این بیان شافعی چنین بر می آید که اگر مشکل، دو جنس بودن کالای سفارشی فوق باشد،نفس سفارش ساخت اشکال ندارد.

سایر علمای شافعی هم استصناع را جزء فروعات عقد بیع سلم دانسته و آن را عقد مستقل نمی دانند.

دلیل شافعیه بر صحت عقد استصناع آن است که آنها این عقد را ملحق به بیع سلم می کنند و می گویند سلم عنوانی عام است که شامل مصنوعات و غیره می شود و استصناع خاص در مصنوعات است.[۱۹]

ج: استصناع در فقه حنبلی

حنابله استصناع را همان بیع سلم می دانند.و از فقهای حنابله، ابن قدامه در کتاب المغنی، صحت استصناع را مشروط به دانستن شرایط سلم دانسته است.[۲۰]

د: استصناع در فقه حنفی

در میان حنفی ها، فقهای متعددی به بحث از استصناع پرداخته و در باره ماهیت و ویژگی آن و هم چنین آثاری که بر این عقد مترتب می شود،سخن به میان آورده اند.اما به سبب پراکندگی مباحث مربوط به استصناع در فقه حنفی، مسائل موجود در این زمینه را به ترتیب بیان کرده و دیدگاه فقهای مختلف حنفی در آن زمینه را به صورت دسته بندی شده با ذکر عبارات آنها ارائه خواهیم کرد.

1. جواز استصناع

فقهای حنفی، متفق القول استصناع را صحیح دانسته و برای صحت آن، ادله ای ارائه می کنند.

دلائل فقهای حنیفه برای صحت استصناع عبارت است از:

۱-۱-سنت

در این مورد، دو روایت پیرامون سفارش ساخت منبر و انگشتر توسط پیامبر را ذکر کرده و به آن ها استدلال می نمایند.[۲۱]

۲-۱-.اجماع عملی

استصناع از زمان قدیم در معاملات مردم عرفیت فراوانی داشته و در آیات و روایات نیز از آن نهی نشده و غالب خصوصیات عقد بیع سلف را داراست. بنابراین، می توان استصناع را به عنوان عقدی صحیح پنداشت.[۲۲]

عمده دلیل حنیفه بر صحت عقد استصناع، استحسان است؛ که بنابر آن، حکم کلی را به دلیل ضرورت، استثناء کرده اند. در توضیح باید چنین گفت که طبق قاعده کلی بر اساس حدیث نبوی«لاتبع ما لیس عندک»، بیع معدم باطل است و در نتیجه باید گفت، استصناع باطل خواهد بود. اما می توان صحت آن را از طریق استحسان اثبات نمود. به این معنی که از طرفی عموم مردم از قدیم الایام، از استصناع به عنوان صورتی از معاملات روزمره استفاده می کردند و امروزه نیز همین گونه است و ضرورت زندگی اجتماعی انسان ها این اقتضا را دارد که جهت تهیه نیازهای خود به صنعت گر مراجعه کنند. از طرف دیگر، پیامبر فرمود:«لاتجتمع امتی علی الضلاله» و نیز فرمود « ما راه المسلمون حسناً قهو عنداللله حسن و ما راه المسلمون قبیحاً فهو عند الله قبیح».[۲۳]بنابراین اجماع و ضرورت و سنت موجب می شود که استحسان بر قاعده مذکور غلبه کند و استصناع را صحیح بدانیم.

سرخسی در «المبسوط» خود در این رابطه می گوید: محمد بن حسن شیبانی، صاحب« المختصر» گفته است: «هر گاه شخصی به شخص دیگر سفارش دهد که چکمه، یا کلاه، یا طشت، یا کوزه و یا ظرفی از مس برایش بسازد، قیاس چنین حکم می کند که این قرارداد سفارشی جایز نباشد. زیرا کالای مورد سفارش که فروخته شده، معدوم است و فروش معدوم روا نیست؛ زیرا پیامبر (ص) از فروش چیزی که در نزد انسان موجود نیست، نهی کرده است، وانگهی این قرارداد سفارش ساخت، در حکم فروش عین کالاست و اگر این عین موجود باشد و فرد قرارداد کننده مالک آن نباشد، قروش آن را نیست، و همچنین است اگر معدوم باشد؛ بلکه در این صورت، روا نبودن فروش آن، سزاوارتر خواهد بود.»

لکن در این باره می گویم: ما قیاس را رها می کنیم، زیرا مردم با این قرارداد معامله می کنند و از زمان پیامبر (ص) تا امروز، با آن داد و ستد کرده اند و هیچ کس منکر آن نبوده است و داد و ستد مردم، بدون آن که کسی منکرش باشد، یکی از اصول است، چرا که پیامبر (ص) فرمود:« هر آنچه را مسلمانان نیکو بدانند، در نزد خدا نیکوست» و نیز فرمود:«امت من بر گمراهی گرد هم نمی آیند.

قرارداد سفارش ساخت، همانند داخل شدن به گرمابه با اجرت است و این کار جایز است، زیرا مردم این معامله را انجام می دهند، هر چند مقدار ماندن در گرمابه و مقدار آبی که ریخته می شود نامعلوم است. همچنین است نوشیدن آب از اب فروش با قیمت. در حدیث است که پیامبر (ص) ساختن انگشتر و ساختن منبر را سفارش داد. بنابراین، وقتی که این حدیث ثابت شود، باید در برابر آن هر قیاسی را رها کرد. ماهیت استصناع[۲۴]

۲-۱٫ اکثر فقهای حنفی استصناع را بیع مستقل دانسته و به همین جهت، آن را در ردیف انواع بیع بحث می کنند. البته معتقدند که این تاسیس، شروط و احکام خاص خود را دارد.

-کاسانی در این رابطه می گوید: « و قال بعضهم هو بیع، لکن للمشتری فیه خیار و هو صحیح»

-همچنین شیبانی می نویسد: « اعلم بان البیوع انواع اربعه: بیع عین بثمن و بیع دین فی الذمه بثمن و هو السلم و بیع عمل العین فیه تبع و هو الاستجار للصناعه و نحو هما فالمعقود علیه الوصف الذی یحدث فی المحل بعمل العامل و اعین هو الصنع قیه و بیع عین شرط فیه مبیع العین»[۲۵]

۲-۲٫ برخی دیگر از علمای حنفی، استصناع را صرفاً تعهدی ابتدائی می دانند و از آن به «المواعده الابتدائیه» تعبیر می کنند که در آن، طرفین ملتزم به انجام کاری می شوند. این دسته از حنفی ها برای ادعای خود دلائل زیر را بیان می کنند:

1. صاحب صنعت می تواند از انجام عمل خوداری کند و سفارش دهنده هم نمی تواند او را وادار به ساخت کالا نماید.
2. سفارش دهنده می تواند کالای ساخته شده را رد نماید، در حالی که اگر استصناع عقد بود، سفارش دهنده ملزم به قبول کالا می شد.
3. اگر استصناع عقد بود، با فوت یکی از طرفین باطل نمی شد، در صورتی که استصناع در صورت فوت هر یک از طرفین باطل می گردد.
4. اگر استصناع را عقد بدانیم، به دلیل آن که هنگام انعقاد عقد، مورد معامله موجود نیست، قرارداد مورد نظر از مصادیق بیع معدوم بوده و نمی تواند صحیح باشد.

این دیدگاه از سوی افرادی نظیر حاکم شهید، محمد بن سلمه، ابولقاسم صفار بیان شده است.

• در کتاب موسوعه الفقیه در رابطه با این دیدگاه چنین آمده است:«و هناک رای عند بعض احنیفه انه وعد، و ذلک لان الصانع له الا یعمل و بذلک کان ارتباطه مع المستصنع ارتباط وعد لا عقد، لان کل ما لا یلزم به الصانع مع الزام نفسه به یکون وعداً لا عقداً [۲۶]
• ۲-۳٫ دیدگاه دیگری نیز در بین حنفی ها وجود داشته که بر طبق آن، استصناع ماهیت عقد اجاره را دارد و یا حداقل در ابتدا اجاره است و در انتها تبدیل به بیع می شود. این عده برای ادعای خود این گ.نه استدلال کرده اند که در استصناع، سفارش دهنده، سازنده را برای ساخت کالا اجیر می کند و فراهم ساختن مواد اولیه توسط اجیر در استصناع، به منزله تهیه آلات و ابزار کار است.

1. « وقال بعض احنفیه: ان الاستصناع اجاره محضه و قیل : انه اجاره ابتداء، بیع انتهاء»[۲۷]لزوم استصناع

۳-۱٫ در مذهب حنفیه اکثر صاحب نظران معتقدند که استصنعا جز عقود جایز است و برای این دیدگاه دلائلی را نیز ارائه کرده اند

• سرخسی در المبسوط گفته است: «هرگاه سازنده به سفارش عمل کند و پیش از آنکه سفارش دهنده، کالای ساخته شده را ببیند، آن را بفروشد، فروش آن به دیگری جایز است. زیرا قرارداد هنوز مشخص نشده است. لکن هرگاه سازنده، آن کالا را آماده کند و به رویت سفارش دهنده برساند، وی مخیر است زیرا او چیزی را خریداری کرده که آن را ندیده است. پیامبر(ص) فرمود:« هر کس چیزی را بخرد که آن را ندیده است، زمانی که آن را می بیند، مخیر خواهد بود.[۲۸]
• ۳-۲٫ در مقابل دیدگاه اکثریت، بعضی از فقهای حنفی، بر این عقیده اند که استصناع عقدی لازم بوده و سفارش دهنده هیچ گونه حقی برای بر هم زدن معامله نخواهد داشت.

1. ابویوسف می گوید: هرگاه صاحب صنعت؛ کالای سفارش شده(مثلا کفش) را با همان ویژگی که بیشتر توصیف کرده است بیاورد، سفارش دهنده، خیار نخواهد داشت؛ زیرا خیار، موجب زیان سازنده می شود و چرم و ابزارش از بین می رود و چه بسا کسی دیگر این کالا را با آن ویژگی خریداری نکند.[۲۹]
2. تعیین مدت در استصناع

۳-۱٫ اکثر فقهای حنفی قائل به این مطلب هستند که چنان چه در عقد استصناع، اجلی تعیین شود، آن عقد به سلم تبدیل خواهد شد.

-ابوحنیفه در این رابطه می گوید: این قرارداد، فروش کالایی است که حاضر نیست و این، جز معامله سلم چیز دیگری نخواهد بود و مانند آن است که واژه «سلم» در قرارداد ذکر شود.

– سرخسی در این زمینه می گوید: «اگر برای این سفارش ساخت، مدتی را تعیین کنند و آن صنعت هم شناخته شده باشد، این قرارداد، بر طبق نظریه ابوحنیفه، از نوع معامله سلم(پیش فروش و پیش خرید کردن) خواهد بود که باید شرایط سلم را داشته باشد، که از این قبیل است، قبض سرمایه(قیمت) در مجلس. در این نوع خرید و فروش، هر گاه فروشنده، کالای مورد معامله را حاضر کند، خیار ساقط می شود.[۳۰]

۳-۲٫ در مقابل عده ای از حنفی ها معتقدند، ذکر در عقد استصناع آن را تبدیل به سلم نخواهد کرد، بلکه در این صورت باید تعیین مدت را بر معنای دیگری غیر از تعیین اجل حمل کرد.

-ابویوسف و محمد بن سلمه در این زمینه می گویند:«در این صورت، همان قرارداد سفارش ساخت است، چرا که نعیین مدت در این قرارداد، نشان دهنده آسان گرفتن و به به تاخیر انداختن مطالبه است و قرارداد را از یک نوع به نوع دیگر تبدیل نمی کند. اگر سفارش ساخت با ذکر مدت به «سلم» تبدیل شود، باید سلم هم با حذف مدت، به سفارش ساخت مبدل گردد و اگر چنین شود، این معامله سلم، باطل خواهد بود، زیرا در این قرارداد، شرط شده که(کالای مورد نظر) عیناً ساخت فلان سازنده باشد و این موجب بطلان معامله سلم می شود»[۳۱]

4. مورد معامله

بر اساس دیدگاه حنفیه، مورد معامله باید از مواردی باشد که صناعت در آن شرط است. به علاوه استصناع را باید تنها در همان کالاهائی که استصناع را باید تنها در همان کالاهائی که استصناع در آن ها متعارف است، محدود کرد.در کتاب موسوعه الفقهیه در باره علت این شرط چنین آمده است: لان ما لا تعامل فیه یرجع فیه للقیاس فیحمل علی السلم و یاخذ احکامه[۳۲]ابوحنیفه در این رابطه بیان می دارد که: «موارد استصناع را باید صرفاً به کالاهایی که استصناع در آن ها متعارف است از قبیل کلاه و کفش و ظروف و مانند آن محدود کرد، چرا که استصناع مخالف با قیاس بوده و صحت آن بر اساس استحسان ثابت می شود.[۳۳]

ه: استصناع در حقوق حنفی

همانطور که بحث از عقد استصناع در بین فقهای حنفی، نسبت به سایر مذاهب، سابقه بیش تری داشته و احکام مختلف آن به نحو مبسوط تری مورد بررسی قرار گرفته است، در میان حقوقدانان حنفی نیز این بحث جایگاه ویژه ای داشته و در ضمن انواع بیع به بیان عقد استصناع و احکام و آثار آن اشاره ای داشته اند، که به مسائل مرتبط با این عقد در سه کتاب المجله، مصادرالحق و قوانین فقه اسلامی خواهیم پرداخت.

۱٫قانون المجله

شاید بتوان گفت که اولین بحث حقوقی در زمینه استصناع را در قانون المجله که قانون دولت عثمانی است و تابع عقاید حنفیه بوده، می توان پیدا کرد.

در این قانون علاوه بر ذکر استصناع به عنوان یکی از انواع بیع، قانونگذار بخشی را به این موضوع اختصاص داده و در آن بخش به بیان احکام و آثار حقوقی این عقد پرداخته است. لذا ما در این قسمت به مواد مرتبط با استصناع در قانون المجله و توضیحاتی که شارح المجله در رابطه با آن مواد بیان کرده، اشاره ای خواهیم داشت.

۱-۱٫تعریف استصناع

در ماده ۱۲۴ قانون المجله پس از ذکر مواد مرتبط با بیع، درباره استصناع چنین بیان شده است:«الاستصناع عقد مقاوله مع صاحب الصنعه علی ان یعمل شیئاً، فالعامل صانع و المشتری مستصنع و الشی مصنوع» و شارح المجله در ادامه این ماده می نویسد:«و شرطه ان تکون العین و العمل من الصانع، فان کانت العین من المستصنع کان العقد الاجاره»

همانطور که می بینیم قانون گذار در این ماده،به بیان تعریفی از ماهیت استصناع پرداخته که بر طبق آن، این قرارداد، دارای ویژگی های زیر است:

1. نوع رابطه حقوقی: در عبارت فوق الذکر قانونگذار،استصناع را عقد می داند، لذا نیاز به ایجاب و قبول طرفین دارد.در ادامه عبارت از کلمه مقاوله استفاده می شود،مقاوله در عبارات فقهی به معنای مذاکرات قبل از عقد است.[۳۴]پس استصناع عقدی است که بر مبنای مقاوله شکل گرفته است.در رابطه با لزوم یا جواز عقد استصناع،در این عبارت قانونگذارسخنی به میان نمی آورد ولی در مواد بعدی به آن نیز خواهد پرداخت.

۲٫موضوع عقد: در عبارت ماده قانونی،موضوع عقد، ساختن کالا بیان شده که به آن اصطلاحاً «مصنوع» قرارداد استصناع گویند. لذا چنان چه مورد معامله انجام خدمتی باشد و یا اگر کالاست،قبلاً ساخته شده باشد،به ترتیب اجاره یا بیع خواهد بود نه استصناع.

شارح قانون المجله همانطور که گفتیم درباره مورد معامله رعایت این شرط را ضروری می داند که عین آنچه که سازنده با آن،کالا را آماده می کند،باید متعلق به خود او باشد. پس در نتیجه اگر این شرط رعایت نشود عقد استصناع نخواهد بود، بلکه اجاره اشخاص است.

۳٫طرفین معامله: قانونگذار المجله درباره طرفین عقد استصناع به معرفی آنها پرداخته و بیان می دارد دراین قرارداد اصطلاحاً به کسی که کار را انجام می دهد و شی را می سازد«صانع» و به مشتری که سفازش کالا را داده «مستصنع» گویند.

۱-۲٫ انعقاد استصناع

قانون المجله در ماده ۳۸۸ چنین آورده است:«اذا قال رجل لواحد من اهل الصنائع اصنع لی الشی الفلانی بکذا و قبل الصانع ذلک، انعقد البیع استصناعاً»

این ماده از المجله به چگونگی شکل گیری عقد استصناع اشاره می کند و بیان می کند که به صرف این که فردی به سراغ صاحب حرفه ای رود و به او بگوید فلان کالا را در مقابل فلان مبلغ برای من بساز و سازنده نیز قبول کند، عقد منعقد می شود و طرفین باید ملتزم به محتوای آن شوند. بنابراین برای انعقاد این عقد نیاز به هیچ تشریفات دیگری نظیر لزوم پرداخت ثمن در مجلس که از لوازم عقد سلم است، نمی باشد.

سلیم باز، شارح المجله برای انعقاد استصناع به ذکر این مطلب می پردازد که آن چه تحت عنوان استصناع واقع می شود، به خودی خود بیعی صحیح است نه این که استصناع تنها وعده ای باشد و پس از این کالا ساخته و تحویل شد، بیع واقع شود. چرا که اگر استصناع تنها وعده بر بیع باشد، هر کدام از طرفین قراردادی لازم بوده و طرفین ملتزم به تعهدات خود هستند.[۳۵]

شارح المجله پس از مطلب فوق که بر اساس آن استصناع را بیع می داند، به ایرادی که در النهر به این مطلب شده، اشاره کرده و آن را پاسخ می دهد. وی می نویسد، در النهر چنین آمده که عقد استصناع با فوت صانع، باطل شده و از بین می رود و این نتیجه با این که استصناع، بیع باشد، منافات خواهد داشت، چرا که در بیع، پس از انغقاد قرارداد، معامله بر هم نمی خورد. وی در پاسخ به این اشکال بیان می کند که به علت بطلان استصناع پس از موت صناع این است که استصناع به اجاره شباهت دارد و همان گونه که در عقد اجاره اشخاص، با فوت اجیر، اعقد باطل است، به همین ترتیب با فوت صانع هم استصناع باطل می شود. همچنین نویسنده کتاب به دیدگاه صاحب کتاب الذخیره اشاره می نماید؛ چرا که نویسنده این کتاب معتقد است، نه هنگام تسلیم کالا به او. وی همچنین درباره مبیع در عقد استصناع می نویسد، مبیع در عقد استصناع بنابر قول اصح آن عین است نه این که عمل صانع موضوع عقد باشد. فلذا چنان چه صانع کالائی را که فردی غیر از خودش او را ساخته و یا کالائی را که قبل از عقد ساخته بوده، به مستصنع تحویل دهد و او هم کالا را اخذ کند، معامله صحیح خواهد بود؛ زیرا موضوع معامله عین کالاست نه عمل صانع.[۳۶]

۱-۳: موارد استصناع

ماده ۳۸۹ این قانون در باره موارد استصناع بیان می کند که: کل شی تعومل استصناعه یصح فیه الاستصناع علی الاطلاق»

در این ماده، آن چنان که رستم باز بیان می کند؛ منظور این است که هر آن چه که بر طلب ساخت آن معامله ای صورت گرفته باشد، نظیر کفش و ظروف ساخته شده از طلا و آهن و…، عقد استصناع بر آن بستن صحیح است، خواه در آن مدت تعیین شده باشد یا نشده باشد، اما آن چه که بر ساخت آن، معامله صورت می گیرد، چنانچه مدت در آن تعیین شده باشد، از مصادیق سلم خواهد بود؛ فلذا باید شروط سلم از جمله قبض ثمن در مجلس رعایت شود. اما چنان چه در این موارد هم مدت تعیین نشود، از موارد استصناع خواهد بود. البته لازم به ذکر است که در صورتی بیان مدت آن را از موارد سلم قرار خواهد داد، که مدت تعیین شده، بر مبنای مهلت دادن باشد، اما چنان چه ذکر مدت، بر اساس این باشد که از صانع بخواهد در ساخت آن کالا تعجیل کند، در این صورت هم، استصناع خواهد بود نه سلم.[۳۷]

۱-۴٫ رفع جهالت در عقد استصناع

« یلزم فی الاستصناع وصف المصنوع و تعریف علی الوجه الموافق للمطلوب » ماده ۳۹۰

از آن جایی که در عقد استصناع مبیع در زمان وقوع عقد موجود نمی باشد، برای رفع جهالت از موضوع معامله و دفع غرر لازم است، ویژگی های مبیع به طور کامل تعیین شود، تا مستصنع بداند در مقابل چه چیزی عوض پرداخت می کند و صانع از ویژگی های کالایی که باید بسازد، آگاه باشد. بدین منظور در هنگام وقوع عقد باید سفارش دهنده، جنس، وصف، نوع و مقدار مورد معامله را تعیین کند و می توان گفت از این حیث عقد استصناع شبیه به سلم یا بیع کلی است.

۱-۵٫ پرداخت ثمن

ماده ۳۹۱ در این باره بیان می کند: «لا یلزم فی الاستصناع دفع الثمن حالاً، ای وقت العقد»

قانون گذار در این ماده وجه تفاوت استصناع و سلم را بیان کرده و می گوید بر خلاف سلم که لازم است ثمن در مجلس عقد به طرف مقابل پرداخت شود، در استصناع، مستصنع اجباری به پرداخت ثمن حین المجلس ندارد. البته می تواند ثمن را به صورت حال پرداخت کند، ولی چنین چیزی در استصناع معمول نیست.

شارح المجله ذیل این ماده می نویسد، چنان که قبلاً بیان کردیم در مواردی که قراردادی تبدیل به سلم می شود در این صورت لازم است قبل از جدائی طرفین ثمن پرداخت گردد.[۳۸]

۱-۶٫ اذا انعقد الاستصناع فلیس لاحد العاقدین لرجوع عنه و اذا لم یکن المصنوع علی الاوصاف المطلوب المبینه کان المستصنع مخیرا

زمانی که استصناع منعقد می شود، هیچ یک از طرفین نمی توانند از آن رجوع کنند، اما در صورتی که کالای ساخته شده، خصوصیات کالای سفارش داده شده توسط مستصنع را نداشته باشد، مستصنع خیار فسخ دارد.

قانون المجله با وجود این که قانونی مبتنی بر فقه حنیفه محسوب می شود؛ بر خلاف دیدگاه مشهور حنفی ها که استصناع را عقدی جایز می دانند، به صراحت بر عدم امکان رجوع از این قرارداد برای طرفین، اشاره کرده است که این امر دلالت بر لزوم عقد مذکور دارد.

البته قانون در ادامه حالتی را از این قاعده کلی استثناء کرده و می گوید چنان چه «مصنوع»، اوصاف مورد نظر مستصنع را که قبلاً آ ن را به صراحت مشخص نمود، نداشته باشد، مستصنع شده بود و در وی برای خرید کالا رغبت ایجاد کرده، با ساختن کالائی بر خلاف آن ویژگی ها از بین رفته است. فلذا سفارش دهنده از قبول آن خوداری کند[۳۹]

پس بنابراین با توجه به علتی که برای امکان رجوع مستصنع بیان شد، به این نتیجه می رسیم که در هیچ صورتی برای صانع امکان رجوع وجود نخواهد داشت؛ چرا که به صورت مشخص، کالائی که باید به او تحویل داده شود در ابتدای عقد، تعیین شده است و اگر خلاف این باشد، عقد باطل خواهد بود.

همان طور که قبلاً هم بیان کردیم، عقد استصناع بر خلاف بیع، با فوت صانع و یا مستصنع باطل خواهد شد و علت این امر هم آن است که، استصناع از جهاتی به اجاره شبیه است و در اجاره اشخاص هم قرارداد با موت احد طرفین منفسخ می شود.

2. دیدگاه سنهوری

سنهوری مشهورترین حقوقدان مصری در کتاب مصادر الحق خود که به مقایسه حقوق اسلامی و حقوق غربی پرداخته است؛ در ذیل بحث از معامله کالائی که در زمان انعقاد عقد موجود نیست، ولی در آینده به وجود خواهد آمد، پس از ذکر بیع سلم، از استصناع نام می برد و درباره ماهیت و آثار آن به بحث می پردازد.

۲-۱٫ماهیت استصناع:

این حقوق دان برجسته مصری درباره ماهیت استصناع چنین می نویسد:«الاستصناع هو ایضاً کالسلم ضرب من ضروب بیع المعدوم»

بنابراین به عقیده وی استصناع، نوعی معامله شیء معدوم است که هنوز به وجود نیامده و هرچند شبیه به سلم بوده و لیکن از جهاتی با آن متفاوت است. وی در تبیین تفاوت استصناع و سلم بیان می دارد که در سلم، مبیع دینی است، ذمه بایع آن را متحمل می شود؛ فلذا باید آن دین از اجناسی باشد که قابل کیل کردن، وزن کردن، ذرع کردن و شمردن(البته به نحوی که افراد آن نزدیک به هم باشند نظیر گردو و تخم مرغ ) باشد. اما در استصناع، بیع عین است نه دین کما این که می بینیم در ساخت وسایل و یا بافتن لباس استفاده می شود؛ ولی با این وجود باید گفت که در استصناع عین موجل است و ذمه صانع آن را حمل می کند. وی پس از تعیین تفاوت استصناع و سلم به وجه تفاوت این عقد با اجاره اشاره می کند و می نویسد استصناع همان طور که گفتیم بر عین منعقد می شود و موضوع آن عین است؛ نه عملی که صانع انجام می دهد و این وجه افتراق صانع در استصناع از اجیر در عقد اجاره است.[۴۰]

وی برای جواز استصناع، بیان جنس، نوع، اندازه و وصف مبیع را لازم می داند، چرا که مبیع باید معلوم باشد و در غیر اینصورت معامله باطل خواهد بود.

۲-۲٫مورد عقد استصناع

وی درباره مواردی که می توان بر آن عقد استصناع را منعقد کرد می گوید: از آن جا که استصناع بر استحسان، جایز است نه بر اساس قیاس و علت استحسان این است که مردم در همه اعصار بر اساس آن معامله می کردند و مورد نهی قرار نمی گرفتند و بنابراین اجماع بر جواز آن شکل گرفته است، پس در نتیجه استصناع تنها درباره مواردی نظیر کفش و ظروف که مردم با استصناع بر آن معامله می کردند، صحیح است و استفاده از آن در مواردی که بر آن معامله نشده، جایز نیست؛ زیرا در مواردی که معامله استصناع بر روی آن صورت نگرفته لازم است از قیاس استفاده شود و ما اگر بخواهیم بر مبنای قیاس عمل کنیم، باید حکم به بطلان چنین معامله ای بدهیم چرا که بیع شی ء معدوم باطل است.[۴۱]

۲-۳٫ لزوم و جواز عقد: وی انعقاد عقد استصناع را با تحقق ایجاب و قبول از سوی مستصنع و صانع دانسته و برای طرفین عقد دو مرحله تصور می کند:

۱٫مرحله اول از زمان انعقاد عقد است تا زمانی که مستصنع کالای ساخته شده را می بیند.

۲٫مرحله دوم زمانی است که این رویت اتفاق می افتد.

در مرحله اول عقد از سوی طرفین معامله جایز است؛ به نحوی که صانع می تواند از ساختن کالا خودداری کند و یا کالا را قبل از این که مستصنع ببیند، به دیگری بفروشد. از سوی دیگر هم مستصنع می تواند قبل از رویت مصنوع، از عقد رجوع کند.

در مرحله دوم یعنی بعد از رویت مصنوع توسط مستصنع، اختیار بر هم زدن معامله تنها برای مستصنع خواهد بود نه برای صانع و علت این است که کالائی که قرار است ساخته شود، گرچه در زمان عقد معدوم است و لیکن به سبب استحسان، شرعاً موجود در نظر گرفته می شود و چنانچه فردی کالائی بخرد که قبلاً آن را ندیده است، هنگامی که آن را مشاهده کند، خیار خواهد داشت، ولی بایع همانطور که گفتیم در این مرحله خیار ندارد، چرا که کالائی را فروخته که ندیده است و چنین شخصی خیار خواهد داشت.

علت حکم به جواز عقد از سوی مستصنع این است که اگر حکم به لزوم از طرف او دهیم به ضرر وی خواهد بود، چرا که ممکن است صانع مصنوع را به خوبی نساخته باشد و یا مستصنع نسبت به آن چه صانع ساخته رضایت نداشته باشد، لذا اگر قائل به لزوم عقد باشیم و مستصنع بخواهد با پولش کالا را از دیگری بخرد، به ضرر وی خواهد بود، و لیکن در مقابل لازم بودن عقد از جانب صانع به ضرر وی تمام نمی شود، چرا که اگر مستصنع رضایت هبه مصنوع نداد، وی می تواند کالا را به دیگری بفروشد.

۲-۴٫تعیین مدت در استصناع:

آن چه در باب استصناع گفتیم در صورتی است که اجلی برای تحویل آن تعیین نکرده باشیم، پس چنان چه مهلتی تعیین شده باشد، بر اساس رای ابوحنیفه تبدیل به بیع سلم خواهد شد. بنابراین باید شرایط سلم در آن رعایت گردد. در نتیجه باید ثمن را در مجلس پرداخت کند و این معامله حتی در آن چه که نسبت به آن قبلاً قرارداد ساخت متداول نبوده، صحیح خواهد بود و معامله از دو طرف لازم است و هیچ کدام خیاری برای بر هم زدن قرارداد ندارد. در مقابل عده ای قائلند که در صورت تعیین مدت در چنین مواردی استصناع به قوت خود باقی خواهد بود و لیکن مدت را برای تعجیل در نظر می گیریم نه اجل تا تبدیل به عقد سلم شود.[۴۲]

۲-۵٫ ایرادات استصناع:

سنهوری در پایان مبحث از استصناع متذکر این مطلب می شود که با فرض رعایت همه مسائلی که برای استصناع بیان داشتیم، دو عیب عمده در این عقد وجود داردکه عبارتند از:

1. همان طور که دیدیم این عقد در مرحله اول از سوی دو طرف معامله جایز است، پس به وعده نزدیک تر است تا به بیع، کما این که برخی از فقها آن را وعده به انجام معامله دانسته اند. البته باید گفت که ابویوسف به نحو قاطع و محکم قائل به لزوم استصناع از ابتدای وقوع عقد است.
2. در صورتی که برای آن اجل و مدتی تعیین شود، تبدیل به عقد سلم خواهد شد و در نتیجه

ثمن باید فوراً پرداخت گردد.[۴۳]

1. دیدگاه محمصائی

دکتر صبحی محمصائی نیز که از حقوقدانان حنفی است، در کتاب قوانین فقه اسلامی،همانطور که قبلاً بیان داشتیم، متعرض عقد استصناع شده و می نویسد:«استصناع مقاوله ای است که واقع می شود با اهل صنعت که چیزی درست کنند. در این عقد عامل صانع و مشتری را مستصنع و موضوع را مصنوع می نامند، بنابراین عقد، شئیئ مصنوع نتیجه عمل و عینی است که صانع تسلیم مستصنع می کند و به طوری که ملاحظه می شود مصنوع در هنگام انعقاد عقد موجود نیست و در آینده درست شده، تحویل می شود. مع ذلک این عقد را فقها استحساناً و استناداً به سنت و اجماع تجویز نموده اند.[۴۴]

با توجه به آنچه دیدگاه اهل سنت درباره استصناع گفته شد به این نتیجه می رسیم که فقهای مذاهب چهارگانه، عقد استصناع را به عنوان عقدی صحیح پذیرفته اند، لکن اختلاف دیدگاه در ماهیت آن دارند. مالکی ها و شافعی ها آن را ملحق به بیع سلم می دانند و حنبلی ها استصناع را همان بیع سلم می دانند و حنفی ها بر خلاف بقیه مذاهب آن را با ذکر دلایل خود بیع مستقل و یا عقدی مستقل به حساب می آورند.

بند دوم:فقهای امامیه

صاحب نظران فقه امامیه در ارتباط با قرارداد استصناع به دو گروه تقسیم می شوند، گروهی چون شیخ طوسی و طبرسی به ظاهر قائل به بطلان قرارداد استصناع هستند، در مقابل گروه دوم اصل قرارداد استصناع را به عنوان قرارداد صحیح می پذیرند، لکن در تبیین ماهیت آن اختلاف نظر دارند.

در این قسمت، ابتدا دیدگاه قائل به بطلان عقد را بررسی می کنیم و سپس دیدگاه کسانی که استصناع را قراردادی صحیح می دانند، بیان خواهیم کرد.

الف: استصناع قرارداد باطل

-شیخ طوسی در مساله ۳۳ کتاب خلاف در باب سلم در باره استصناع می گوید:

«استصناع اخفاف و انعال و الاوانی من الخشب و اصفر و الرصاص و الحدید، لا یجوز و به قال الشافعی و قال ابوحنیفه: یجوز، لان الناس قد اتفقوا علی ذلک. دلینا علی بطلانه: انا اجمعنا علی انه لا یجب تسلیمها، و انه بالخیار بین التسلیم و رد الثمن و المشتری لا یلزمه قبضه، فلو کان العقد صحیحا لما جاز ذلک و لان ذلک مجهول غیر معلوم بالمعاینه و لا موصوف بالصفه فی الذمه، فیجب المنع منه.»[۴۵]

«استصناع چکمه، کفش، ظروف چوبی، رویی، مسی و آهنی، جایز نیست و شافعی نیز قائل به عدم جواز است و لیکن ابو حنیفه می گوید جایز است؛ زیرا مردم بر جواز آن اتفاق دارند. دلیل ما بر بطلان استصناع آن است که به اجماع مذهب ما، بر سازنده واجب نیست که شیء ساخته شده را تسلیم مشتری کند، می تواند آن را تسلیم کند یا بهای آن را بر گرداند، از طرفی، قبض آن بر مشتری لازم نیست و اگر این عقد صحیح می بود، نباید چنین باشد، دلیل دیگر ما بر بطلان استصناع آن است که کالای سفارش شده، مجهول بوده و نه عین آن معلوم است و نه صفت آن و عقد بر مجهول ، ممنوع است»

• طبرسی نیز در کتاب « الموتلف من المتخلف بین ائمه السلف» ضمن بیان استصناع، همان دیدگاه شیخ طوسی را بیان کرده و قاتل به عدم جواز آن در ظاهر شده است.[۴۶]

در مقابل این دیدگاه که در ظاهر قائل به بطلان استصناع هستند، عده ای از فقها استصناع را عقدی صحیح و لیکن جایز (غیر لازم) دانسته اند، همچنان که ابن حمزه در الوسیله می گوید:«و من استصنع شیاً قبل و فعل الصانع کان مخیراً بین التسلیم و امنع ، و المستصنع بین القبول و الرد.»

«کسی که سفارش ساخت چیزی را بدهد و صانع آن را بسازد، مخیر است که کالای ساخته شده را تسلیم مستصنع کن ویا تحویل ندهد، هم چنین مستصنع مخیر بین قبول و رد کالای ساخته شده می باشد.»[۴۷]

و نظیر این دیدگاه را ابن سعید در جامع الشرایع دارد: و استصناع شی کالخف و فعله الصانع غیر لازم المستصنع و له رد.[۴۸]

در این جا باید گفت، قطع نظر از دلائل شیخ طوسی بر بطلان قرارداد استصناع، برخی از فقها دیدگاه شیخ طوسی را به معنای بطلان قرارداد نمی دانند، بلکه معتقدند مقصود شیخ نفی لزوم قرارداد است، نه بطلان اصل قرارداد، طبق این نظر، به عقیده شیخ طوسی، قرارداد استصناع عقدی صحیح، لکن جایز است و طرفین قرارداد می توانند آن را فسخ کنند یا به آن ملتزم باشند و در این راستا صاحب کتاب «موسوعه الفقهیه» در جمع بین نظرات شیخ طوسی و ابن حمزه و ابن سعید می گوید:

«ممکن است در توجیه کلام شیخ به خصوص با توجه به دو قول ابن حمزه و ابن سعید بگوئیم که احتمال دارد استصناع را به عنوان تعهدی ابندایی (مواعده) محسوب کنیم، که در آن صورت لازم الوفا نیست؛ اما می توان در ضمن عقد لازم خارج آن را واجب الوفا کرد.[۴۹]

افزون بر این ادله شیخ دچار اشکال است، دلیل اول ایشان بر بطلان استصناع اجماع است و این در حالی است که خیلی از فقهای سابق و معاصر ایشان معترض این مسئله نشده اند، علاوه بر این تمسک به اجماع منقول برای اثبات چنین مسائلی مشکل است، دلیل دوم ایشان ادعای مجهول بودن عین و اوصاف کالایی است که سفارش ساخت آن داده می شود، در جواب این استدلال نیز می گوئیم؛ طرفین قرارداد استصناع می توانند خصوصیات کالای سفارش شده را از همه ی جهات معین کنند، به طوری که هیچ ابهامی در آن نباشند، کما این که در غالب قراردادهای استصناع(به ویژه در عصر حاضر)، خصوصیات دخیل در قیمت و منابع طرفین به دقت تعیین و در قرارداد ثبت می شود. بنابراین دلیلی بر بطلان قرارداد استصناع به طور مطلق نداریم، هر چند ممکن است برخی مصادیق آن به دلیل فقدان برخی شرایط باطل باشد.[۵۰]

علاوه بر این همانگونه که دیدیم شیخ طوسی، شافعی را با خود هم نظر می داند. در حالی که دیدیم شافعی حالت خاصی از استصناع (ساختن کالا از دو عنصر) را جایز ندانسته بود. لذا به نظر می رسد، عدم جوازی که شیخ طوسی بیان کرده است نیز معطوف به آن مورد خاص باشد، چرا که در آن صورت، وجود غرر محتمل است.

ب: استصناع قرارداد صحیح

اغلب فقهایی که قرارداد استصناع را مطرح کرده اند، اصل آن را صحیح می دانند. هرچند در تعیین ماهیت و این که قراردادی لازم یا جایز است، اختلاف نظر دارند. قائلین به صحت قرارداد استصناع را می توان به چهار گروه تقسیم کرد:

1. استصناع مصداقی از بیع سلف

برخی از فقهای شعیه، استصناع را از فروعات و مصادیق بیع سلف (سلم) می شمارند، به این معنا که سفارش دهنده، کالای را با اوصاف معینی از سازنده می خرد و سازنده متعهد می شود، تا در سررسید معین کالا را ساخته و تحویل دهد، این گروه از فقها تمام احکام و ضوابط بیع سلف را در استصناع جاری می دانند وبه همین جهت معتقدند، استصناع قراردادی لازم است و همانند سایر مصادیق سلف بایستی کل مبلغ ثمن در مجلس عقد پرداخت شود.

اگر قرارداد استصناع را از باب سلف بدانیم، شرط پرداخت کل ثمن در مجلس عقد، موجب محدودیت قرارداد استصناع می شود، چرا که در غالب موارد استصناع، در حین عقد بهایی پرداخت نمی شود، یا مقدار کمی از بها پرداخت می شود. در نتیجه غالب موارد استصناع باطل و فاسد خواهد بود.

آیت الله مومن از فقهیان شیعه بین انواع قراردادهای استصناع، فرق گذاشته و معتقدند؛ گاهی سفارش دهنده و سازنده پس از گفتگو میان خود، قراردادی امضاء می کنند که مطابق آن سازنده مقداری از مصنوعات خود را به ازاء قیمت مشخص به ملکیت سفارش دهنده در آورد و سفارش دهنده هم این ملکیت را می پذیرد. در این صورت، تملیک و تملک قطعی و بدون حالت انتظار صورت می گیرد. در این مورد تفاوتی بین قرارداد و بیع ملاحظه نمی شود، جز اینکه کالای مورد معامله هنوز ساخته نشده و خریدار شرط کرده است که فروشنده آن را بسازد و تحویل دهد و انضمام این شرط باعث خارج شدن از حقیقت بیع نمی شود. در این صورت باید تمامی شرایط صحت بیع، خواه شرایط خود عقد، خواه شرایط عوضین و یا شرایط فروشنده و یا خریدار را دارا باشد. پس اگر کالای مورد سفارش در حقیقت فروختن یک کالای موجود است. مشروط بر اینکه مقدار باقیمانده بدان ضمیمیه شود. این نوع معامله بیع شخصی است. اما اگر کالای مورد سفارش امر کلی باشد، مصداق بیع سلم خواهد بود که طبق نظر مشهور فقهیان، تمام شرایط بیع سلم از جلمه دریافت کل ثمن، باید موجود باشد.

سپس ایشان به بررسی ادله اشتراط پرداخت ثمن در مجلس عقد در قرارداد سلف می پردازند و همه را مخدوش می دانند و معتقدند همه ی ادله اشتراط قابل جواب است.[۵۱]

در این قسمت خلاصه آن استدال ها و جواب خها را بیان می کنیم.

الف. عدم صدق عنوان سلف یا سلم بدون پرداخت عوض

استدلال شده، سلف و سلم در لغت و عرف در مقابل نسیه است و از دید عرف سلف به آن است که تحویل کالا در آینده و تحویل ثمن، نقد باشد، پس بدون این شرط اصلاً عنوان سلف صدق نمی کند تا مشمول روایات بیع سلف بوده و صحیح باشد.

در جواب می توان گفت: اولاً از دید عرف قوام بیع سلف به این است که بر خلاف بیع نقد و نسیه، مبیع در آینده تحویل داده شود، اما این که پرداخت ثمن به صورت نقد یا نسیه باشد، مدخلیتی در صدق عنوان سلف ندارد. ثانیاً بر فرض که پرداخت نقدی ثمن شرط صدق سلف باشد؛ در نتیجه استصناع از عنوان سلف خارج می شود و این موجب فساد و بطلان نمی شود، چرا که عمومات صحت بیع از قبیل «احل الله البیع» (بقره، آیه ۲۷۵) و »تجاره عن تراض» (نساء، آیه ۲۹) برای صحت استصناع کفایت می کند.

ب: روایت » لایباع الدین بالدین»

مطابق روایتی که از پیامبر اکرم(ص) نقل شده حضرت فرمودند:

«لایباع الدین بالدین« یعنی دین در مقابل دین فروخته نمی شود.[۵۲]

مطابق این روایت هر بیعی که در آن عوضین (مبیع و ثمن)، هر دو مدت دار هستند، باطل خواهد بود.

در جواب می توان گفت: ظاهر بیع دین به دین آن است که مبیع و ثمن یا دست کم مبیع، قبل از انجام معامله دین باشد، به این معنا که کسی بخواهد بدهی خود را در مقابل بدهی دیگری معامله کند، بنابراین شامل معامله ای که در خود همان معامله، مبیع به صورت دین در می آید، نمی شود و مورد استصناع چنین است و سازنده، بدهی سابق خود را نمی فروشد تا بیع دین صدق کند بلکه مبیع کلی را با اوصاف معین می فروشد و بعد از تحقق معامله، تازه مبیع مصداق دین و به عهده فروشنده می شود. افزون بر این از برخی روایات سلف به دست می آید که، بیع سلف به دین درست است.[۵۳]

ج. روایت نهی النبی (ص) عن بیع الکالی بالکالی

اهل سنت روایتی از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده اند که بر اساس آن پیامبر (ص)، از بیع کالی به کالی نهی کردند، از آن جا که در قرارداد استصناع مبیع مدت دار است، اگر ثمن نیز مدت دار شود که به طور معمول چنین است، استصناع از مصادیق بیع کالی به کای خواهد بود.

د. اجماع

گرچه بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت برای اثبات شرط پرداخت نقدی ثمن در بیع سلف به اجماع تمسک کرده اند. لکن احتمال مدرکی بودن اجماع و اینکه اجماع کنندگان تحت تاثیر ادله دیگر به ویژه احادیث نبوی، چنین فتوایی را داده اند، وجود دارد. در نتیجه اجماع به عنوان دلیل مستقل قابلیت استناد نخواهد داشت.

ه. سیره ی متشرعه

ادعا می شود سیره ی متشرعه بلکه بالاتر سیره ی عملی تمام مسلمانان بر این بوده است که زمانی معامله سلف را صحیح و قطعی می دانستند که خریدار کل ثمن را در مجلس عقد بپردازد، حتی می توان گفت: سیره ی عملی عقلا بر این است که هرگاه عوضین، هر دو به صورت مدت دار باشد، آن را مصداق بیع نمی دانند، بلکه آن را نوعی وعده برای معامله به حساب می آورند.[۵۴]

در جواب می توان گفت:

اولاً سیره ی عقلا چنین نیست، از زمان های قدیم به ویژه در عصر حاضر معاملاتی که ثمن و مثمن هر دو مدت دار هستند، بین عقلا رایج است. در بازارهای نفت، مواد اولیه و محصولات کشاورزی بیشتر معاملات از نوع قراردادهایی است که در آن عوض و معوض هر دو مدت دارند.

ثانیاً بر فرض که سیره ی متشرعه ی یا مسلمانان چنین باشد، به احتمال زیاد این سیره ناشی از فتاوای فقهاست.

ثالثاً بر فرض که سیره ی متشرعه، مسلمانان و عقلا در قرارداد سلف صحیح و قابل استناد باشد، مسلماً در قراردادهای استصناع و سفارش ساخت، سیره ی عقلا و مسلمانان و حتی متشرعه بر این است که کل ثمن یا بخش عمده ی آن بعد از تحویل کالا پرداخت می شود، بنابراین از دیدگاه عقلا و متشرعه، پرداخت نقدی ثمن شرط صحت بیع سلف نیست، یا شرط صحت هر سلفی از جمله استصناع نیست و یا استصناع از مصادیق سلف نیست. خلاصه این که با هیچ یک از ادله مذکور نمی توان اطلاق و عموماتی مثل «احل الله البیع»و «تجاره عن تراض» را نسبت به استصناع تقیید و تخصیص زد.

نکته ای که باقی می ماند، این که آیا استصناع با تمام انواع و موارد از مصادیق قرارداد بیع سلف است؟ در پاسخ می توان گفت، گرچه نوع دوم از انواع استصناع، جایی که مستصنع سفارش تولید تعدادی از کالاهای تولیدی سازنده را می دهد، می تواند از نوع بیع سلف باشد، امام سایر اوانع استصناع بویژه نوع اول که کالای نیمه تمامی را می فروشد و نوع چهارم که سفارش احداث پروژه خاصی با ویژگی های معین را می دهد، نمی تواند از مصادیق بیع سلف به حساب آید.[۵۵]

1. استصناع به عنوان اجاره یا جعاله

برخی، قرارداد استصناع را از مصادیق اجاره یا شبه اجاره مانند جعاله می دانند، بر اساس این دیدگاه، مستصنع، سازنده را برای ساختن کالایی که بر آن توافق کرده اند، اجیر می کند و به مقتضای قرارداد، مستصنع مالک عمل (کار) سازنده شده و به تبع آن، مالک حاصل کار (کالای ساخته شده) نیز خواهد بود.

امتیاز این دیدگاه نسبت به دو دیدگاه گذشته در این است که عوض استصناع (اجرت) می تواند به صورت نقد، نسیه یا ترکیبی از آن دو باشد، که با عملکرد عرف شیعه و اهل سنت سازگار است که به مقتضای عقد اجاره، در صورت بطلان عقد، کالای ساخته شده از آن سفارش دهنده خواهدبود و در مقابل ضامن پرداخت اجره المثل است که به طور عمومی برابر با قیمت کالای ساخته شده و عوض استصناع است.[۵۶]

درمقابل کاشف الغطاء در کتاب تحریر المجله با وجود این که در درباره ماهیت استصناع سخنی نگفته است آن را متمایز از اجاره اشخاص می داند. وی در ذیل بحث از اجاره عمل می نویسد:« عقد الاجاره علی العمل، و هنا اجیر کاستئجار الخدمه و العمه و العمله و استئجار ارباب الحرف و الصنائع من هذا القبیل، حیث ان اعطاء السلعه للخیاط مثلاً لیخیط ثوباً یصیر اجاره علی العمل کماان تقطیع الثوب علی ان السعله من اخیاط استصناع»[۵۷]

در تبیین استصناع به عنوان قرارداد اجاره یا جعاله دو اشکال اساسی وجود دارد که باید پاسخ داده شود.

۱٫لازمه ی اجاره بودن استصناع آن است که تلف کالا قبل از تحویل، از مال سفارش دهنده نه سازنده، در حالی که مطابق ارتکاب عرفی، تلف قبل از تحویل از مال سازنده است.

در جواب می توان گفت: به ارتکاب عرف، در چنین اجار ه ای، تحویل عمل (مورد اجاره) به تحویل کالاست و قبل از آن موضوع اجاره تحقق نیافته است.

۲٫مقتضای قرارداد اجاره و جعاله، تملیک منافع است نه اعیان. در حالی که کالای سفارش شده در قرارداد استصناع، عین است نه منفعت، پس تملیک آن نیازمند قراردادی چون بیع است.[۵۸]

در جواب می توان گفت: گرچه در قراردادهای اجاره و جعاله، موضوع قرراداد، کار و عمل است لکن در موارد زیادی این قراردادها منتهی به انتقال ملکیت اعیان نیز می شود. مانند معماری که با مصالح، ساخت و تحویل بنایی را به عهده می گیرد و یا آهنگر یا نجاری ساخت و تحویل در یا پنجره ای را به عهده می گیرد، در این موارد به تبع قرارداد، محصول نیز به ملکیت سفارش دهنده(موجر یا جاعل ) در می آید.

به نظر می رسد نظریه اجاره یا جعاله بودن قرارداد استصناع گرچه بر نوع چهارم استصناع، آن جا که سازنده ساخت و احداث پروژه ای را در مقابل مبلغ معین متعهد می شود، قابل انطباق است؛ کما این که می توان نوع سوم را با قدری مسامحه به عنوان اجیر کردن سازنده برای ساخت کالای مشخص قلمداد کرد، اما به دید عرف عرف موارد دیگر، مصداق اجاره یا جعاله نمی باشند و به ارتکاب عرف احکام اجاره یا جعاله را ندارد.[۵۹]

1. استصناع به عنوان قرارداد مستقل

برخی استصناع را در مقابل بیع و اجاره، قرارداد مستقلی می دانند و معتقدند مفاد آن با بیع و اجاره یا ترکیب بیع و اجاره متفاوت است، به اعتقاد این گروه عقد استصناع عقدی است که به موجب آن سازنده متعهد می شود کالای خاصی را در مدت زمان معین ساخته و به سفارش دهنده تحویل دهد و سفارش دهنده نیز متعهد می شود در قبال آن، بهای مورد توافق را به سازنده بپردازد.[۶۰]

مزیت این دیدگاه آن است که اولاً همه انواع استصناع را شامل می شود، ثانیاً طرفین قرارداد می توانند نسبت به اوصاف کالا، کیفیت ساخت و تحویل، نحوه پرداخت بهاء و شرایط دیگر خارج از محدودیت های عقود معین بیع و اجاره تفاهم کنند.

اشکال اصلی این دیدگاه آن است که آیا عرف و عقلاء، استصناع را همانند بیع و اجاره، از اموری اعتباری و انشائی می دانند، یا استصناع را یک مفهوم تکوینی برای انجام یک مفهوم اعتباری به حساب می آورند؟

ممکن است گفته شود که استصناع از دید عرف، یک فعل اعتباری و انشائی نیست. بلکه یک فعل تکوینی است. در قالب انواع قراردادهای اعتباری قابل تحقق است، به این معنا که سفارش دهنده می تواند معامله را در قالب بیع شخصی( نسبت به مواردی که بخشی از کالا تحقق یافته و سازنده باید آن را کامل کرده و تحویل دهد ) یا درقالب بیع سلف (نسبت به مواردی که کالا به صورت کلی فی الذمه است) یا در قالب اجاره و جعاله (نسبت به مواردی که عمل ساختن نقش اساسی دارد) صورت دهد و در هریک از آن ها قالب ها، احکام و ضوابط آن ها را خواهد داشت.

اشکال این حرف آن است که اگر استصناع را یک فعل تکوینی برای انجا یک فعل اعتباری بدانیم، بایستی عرف و عقلا پشت سر استصناع، اقدام به انعقاد یکی از قراردادهای فوق الذکر کنند، در حالی که عرف به صرف استصناع بسنده کرده و معامله را تمام شده، تلقی می کند. بنابراین استصناع از دید عرف و عقلا یک فعل حقوقی و اعتبار خاص است و چنانکه توضیح داده شد، ماهیت آن نه از نوع تملیک کالا است که از انواع بیع باشد و نه از نوع تملیک کار است که از انواع اجاره باشد و نه ترکیب آن دو، بلکه ماهیت استصناع از سنخ تعهد به ساخت و تحویل یک کالا یا طرح معین در قبال مبلغی مشخص است.[۶۱]

1. استصناع در قالب قرارداد صلح

با توجه به اهمیت و کاربرد استصناع در اقتصاد معاصر، که بخش مهمی از کالاها و طرح های عمرانی و خدماتی به صورت سفارش ساخت انجام می گیرد و با توجه به اختلاف نظرهای شدید که در ماهیت قرارداد استصناع هست، برای حل مساله بایستی از قراردادی که از یک طرف مورد توافق فقهای شیعه باشد و از طرف دیگر انعطاف لازم برای صور و حالات مختلف استصناع را پوشش دهد پیدا نمود. بر این اساس با توجه به توسعه ای که در قرارداد صلح وجود دارد، اشخاص، موسسات مالی و اعتباری، بانک ها، سازمان های دولتی و موسسات وابسته به دولت مانند شهرداری ها، می توانند تمام سفارش های ساخت خود را در قالب قرارداد صلح تنظیم کنند.

۴-۱٫ تعریف صلح

صلح قراردادی است که به موجب آن انسان با دیگری توافق می کند که مقداری از مال یا منفعت مال خود را ملک او کند، یا از طلب، یا از حق خود بگذرد که او هم در عوض، مقداری از مال، یا منفعت مال خود را به او واگذار نماید، یا از طلب، یا حقی که دارد بگذرد.[۶۲]

۴-۲٫ مزایای قرارداد صلح

در طراحی ابزار مالی استصناع بر اساس قرارداد صلح مزایای زیادی وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از :الف. صلح قراردادی است لازم و جز با توافق طرفین یا موارد فسخ مشترک میان معاملات قابل بر هم زدن نیست.

ب. موضوع قرارداد صلح آن اندازه وسعت دارد که سفارش ساخت و طراحی انواع کالاها، پروژه ها، طرح های عمرانی، خدماتی، طراحی برنامه های آموزشی و تربیتی و طراحی و خلق آثار هنری و ارائه برنامه های نرم افزاری و غیره را در بر می گیرد.

ج. در قرارداد صلح، طرفین می توانند به هر نحوی که یخواهند روی اوصاف موضوع قرارداد و کیفیت پرداخت بهای آن از جهت زمان و مکان و نحوه ی پرداخت به توافق برسند.

د: در قرارداد صلح طرفین می توانند برای پرهیز از ضرر و زیان خود، انواع پیشامدها را پیش بینی کرده متناسب با آن شرط مناسبی چون شرط خیار فسخ بگنجانند.[۶۳]

ه: با انجام صلح در مقام معاملات از طرفی ما به نتیجه ای، که به جای آن معامله، صلح واقع شده است، دست پیدا می کنیم و از سوی دیگر از رعایت شرایط و احکام خاصه آن معامله مبری خواهیم بود.

به نظر می رسد اگر نتوان استصناع را به عنوان عقد مستقل کرد، می توان با تدوین با تدوین ضوابط حقوقی آن در قالب قرارداد صلح، اجرای آن از طرف اشخاص حقیقی و حقوقی را نهادینه کرد، کما این که مطالعه موارد عینی استصناع که در میان مردم رایج است و مطالعه حق و حقوقی که طرفین قرارداد برای خود معتقد هستند؛ مثل ، لزوم استصناع، تملیک کالا بعد از تحویل و اختیار سازنده در انتخاب مصادیق در زمان تحویل، نشان می دهد که گویا عرف نیز استصناع را درقالب یک قراردادی که حکایت از یک نوع توافق و تسالم بر ساخت و تحویل کالا در مقابل بهای معین است، انجام می دهند و این چیزی جرز همان صلح نیست، چرا که فقها تصریح دارند:

«در قرارداد صلح لفظ و صیغه خاصی معتبر نیست و هرلفظی که تسالم و سازش طرفین بر موضوعی را برساند کافی است.»[۶۴]

ج: دیدگاه فقهای معاصر درباره استصناع

فقهای معاصر در پاسخ به استفتائی که از ایشان درباره عقد استصناع شده است . هر کدام به نحوی در مقام پاسخ به ماهیت قرارداد استصناع پرداخته اند که در ادامه سئوالات مطرح شده و پاسخ فقها در این رابطه را بیان خواهیم کرد

متن استفتاء از قرار زیر است:[۶۵]

چنان که مستحضرید گاهی مردم عادی یا بنگاه های اقتصادی برای تهیه کالاهای مورد نیاز خود به سازنده آن کالاها سفارش ساخت می دهند. مانند سفارش ساخت در، پنجره، اتومبیل ، کشتی ، هواپیما ، خانه بیمارستان و… در این موارد سازنده طی قراردادی متعهد می شود، کالای مورد نظر را با مشخصات معین ساخته در تاریخ مشخص تحویل دهد و سفارش دهنده نیز متعهد می شود مبلغ معینی را طبق زمانبندی مشخص بپردازد.برای مواد اولیه و مصالح به عهده سازنده است. مستدعی است نسبت به سوالات زیر راهنمایی فرمایید:

س۱: آیا چنین قراردادی صحیح است؟

س۲: آیا این قرارداد که در کشورهای عربی به عقد استصناع معروف است در قالب یکی از عقود متعارف قرارداد می گیرد یا عقد مستقلی است؟

س۳: در صورتی که عقد استصناع عقد مستقل باشد، آیا عقد لازم است یا عقد جایز؟

علاوه بر سوالات مذکور از ولی معظم فقیه، چهار سوال دیگر در این زمینه شده است که عبارتند از:

س۴: در صورتی که عقد استصناع عقد مستقل باشد، چه نوع خیاراتی در آن جاری است؟

س۵: در صورتی که عقد استصناع عقد مستقل باشد، شرایط صحت آن چیست؟

س۶: آیا سازنده می تواند ساخت کالای مورد نظر را به دیگری واگذار نماید؟

س۷: آیا سازنده می تواند کالای ساخته شده ای را خریداری و به سفارش دهنده تحویل دهد؟

در پاسخ به این سوالات مراجع تقلید چنین پاسخ داده اند:

آیت الله بهجت:

عقد مذکور عقد اجاره است که استیجار کرده و شرایط اجاره را دارد و اگر عمل نکند به مقدار عمل اجرت می گیرد.

آیت الله جوادی آملی

عقد مزبور هرچند مرکب از چند عقد است، اما اگر مجموعاً تحت یک عقد قرار گیرند، مصداق یکی از عقود متعارف نبوده و عقد مستقل، صحیح و لازم الطرفین است.

آیت الله خامنه ای (مقام معظم رهبری):

ج۱) قرارداد مزبور از مصادیق بیع و شراء است و مشمول ادله ی صحت و نفوذ بیع است.

ج۲) عنوان بیع و شراء بر آن منطبق است، اگر چه شرایط بیع نسیه . بیع سلف را ندارد، زیرا شرایط مذکوره شرایط حکم است، نه قصد مقوم موضوع

ج۳) باز عقد لازم است.

ج۴) خیار شرط و خیار غبن در آن جریان دارد.

ج۵) همان شرایط عامه ی صحت بیع است.

ج۶) اگر شرط مباشرت خودش نشده باشد، می تواند به دیگری واگذار کند.

ج۷) اگر شرط مباشرت شخص خودش در ساخت آن نشده باشد، مانع ندارد ساخته ی دست دیگری را تهیه نماید و تحویل مشتری دهد.

در پاسخ به این سوالات مراجع تقلید چنین پاسخ داده اند:

آیت الله صافی گلپایگانی:

عقد پیش گفته می تواند تحت عنوان صلح،صحیح باشد و اگر این عقد واجد شرایط صلح باشد از عقود لازمه است.

آیت الله فاضل لنکرانی:

ظاهراً عقد مستقل به حساب آمده، مگر این که خیار در آن قرار دهند یا مشمول خیارات عامه باشد و شرایط کلی صحت معاملات، از جمله عدم جهالت باید در آن رعایت شود.

آیت الله مکارم شیرازی:

در صورتی این قرارداد صحیح است که جنس مورد نظر از تمام جهات تعیین شود و تمام پول را بپردازد. در غیر اینصورت یک قرارداد صوری است و به هنگام آماده شدن جنس برای تحویل، معامله نهایی صورت می گیرد و در این صورت احکام بیع را دارد.

آیت الله نوری همدانی:

این عقد صحیح است و می توانند تحت عناوینی چون بیع و اجاره قرارگیرد و می تواند عقد مستقلی باشد. این عقد، عقدی لازم است و شرایطی که در عقود لازم مانند بیع ضروری است، در آن نیز معتبر می باشد.

علاوه بر نظرات فوق که به صورت جداگانه از مراجعه معظم تقلید بیان داشتیم، عده ای دیگر از فقها نیز به اظهار نظر در این رابطه پرداخته اند که همگی بر صحت این عقد تصریح داشته، ولی درباره ماهیت آن اختلاف نظر دارند. این دسته از فقها همانند مراجعه معظم تقلید، ماهیتی نظیر اجاره، عقد مستقل و بیع را برای استصناع بیان کرده اند. همان طور که دیدیم آیت الله مکارم شیرازی استصناع را تنها در قالب عقد سلم قابل صحیح می دانند، فلذا بر طبق نظر ایشان لازم است که ثمن در مجلس عقد به صانع پرداخت شود و در غیر اینصورت صرفاً معامله ای صوری انجام شده است و لازم است پس از ساخت کالا معامله جدیدی در قالب بیع صورت پذیرد. در حالی که در عرف معاملاتی، همان طور که می دانیم در قرارداد استصناع معمولاً پرداخت ثمن در زمان انجام معامله صورت نمی گیرد و حداکثر قسمتی از ثمن به عنوان بیعانه در ابتدا به صانع پرداخت می شود.

اما با توجه به دیدگاه سایر مراجع معظم تقلید و فقها، استصناع عقدی لازم بوده و ماهیت یکی از عقود لازم و یا ماهیتی مستقل دارد و می توان پرداخت ما به ازای کالای ساخته شده را در زمانی غیر از زمان انعقاد قرارداد پرداخت.

در مجموعه با وجود ادله بیان شده به نظر می رسد استصناع از نظر فقهی همان طور که برخی از فقها به آن اشاره داشته اند، به عنوان عقدی مستقل قابل طرح بوده و متفاوت از بیع سلف و اجاره و جعاله است، اما با توجه به اختلاف نظری که در باره اهمیت این رابطه قراردادی وجود دارد، بهترین راه برای این که بتوان از قرارداد ساخت کالا طبق موازین شرعی استفاده کرد و از احکام و شرایط ویژه عقود مبری شد، این است که از استصناع در قالب عقد صلح استفاده نموده و شرایط ویژه استصناع نظیر پرداخت ثمن به طور موجل را در ضمن عقد صلح با طرف مقابل شرط نمائیم. البته این روش برای افرادی که مقلد آیت الله مکارم شیرازی هستند قابل استفاده نیست. چرا که همانطور که گفتیم ایشان استصناع را از موارد بیع سلم دانسته و در صورت عدم رعایت احکام سلم نظیر پرداخت ثمن در مجلس عقد، معامله را صوری می دانند.

بند سوم: حقوق ایران

الف : عقد استصناع

در حقوق ایران، صاحب نظران این علم چندان متعرض مطلب مذکور نشده و یکی از حقوقدانان که به صورت صریح به بحث استصناع پرداخته، دکتر لنگرودی است. ایشان پس از بیان تعریف استصناع، که قبلاً به آن اشاره کردیم،د درباره آن می گویند:

استصناع بیع است نه مواعده و این بدیهی است و این بیع فاقد عناصر بیع مالیس عندک است و مبیع در آن کلی فی الذمه است.

فرق نمی کند که عمل صانع قبل از دریافت سفارش، صورت گرفته باشد یا بعداً صورت دهد. پس اگر سفارش رسید و مورد تقاضا قبلاً در کارهای آماده صانع وجود داشته باشد، این هم مشمول بیع استصناع است. پس موجل بودن شرط عقد استصناع نیست(به عکس بیع سلم). همچنین دادن ثمن در مجلس عقد که شرط سلم است شرط بیع استصناع نیست.

شک نیست که مصلحت کامله در نهاد هر بیع، اقتضا لزوم را دارد. بحث لزوم بیع استصناع قابل مقایسه با لزوم عقد غائبین است و باید از تاریخ وصول سفارش، به رویت صانع لازم باشد و گرنه نظام این سفارش ها در هم می ریزد»[۶۶]

گرچه ایشان در رابطه با این عقد معترض مطالبی شده اند، و لیکن برخی بیانات ایشان درباره استصناع با واقعیت و حتی ذاتیات عقد استصناع سازگار نیست، به نحوی که بیان گر عدم آشنائی صحیح نویسنده مذکور با مطالب مورد بحث است.

اولاً ایشان مبیع را در عقد استصناع کلی فی الذمه می دانند، در حالی که می دانیم مبیع در اکثر موارد قرارداد استصناع کلی فی الذمه نبوده و خصوصیات مبیع کلی را ندارد، چرا که بنا بر تعریف قانونگذار در صورتی مبیع کلی است که صادق بر افراد عدیده باشد، و چه بسا بتوان گفت که چنان چه مبیع کلی باشد، باید آن را از مصادیق سلم بدانیم نه استصناع.

ثانیاً ایشان حتی در صورتی که مورد معامله استصناع قبل از قرارداد ساخته شده باشد، آن را از مصادیق عقد استصناع می دانند، در حالی که واضح است در این صورت معامله، قرارداد بیع بوده و تابع احکام بیع است.

برخی در مقاله خود در رابطه با ماهیت و لزوم یا جواز استصناع چنین می آورد: «دقت در مجموعه مباحث انجام گرفته در مورد استصناع، نشان می دهد که این تاسیس حقوقی ماهیت عقدی دارد و بر اثر تلاقی دو اراده انشایی سفارش کننده کالا و پذیرنده سفارش بوجود می آید. اگر چه نمی توان عدم دخالت صانع در تهیه مواد اولیه و تبعیت او از طرح و دستور مستصنع را در ساخت کالا همیشه حمل بر قرارداد مقاطعه کاری دانست ولی واقعیت آن است که ساخت یک کالای خاص به صورت عین شخصی و از روی نقشه ی پیشنهادی سفارش دهنده، در موارد محدودی به صورت بیع عین آینده تجلی می کند و در غالب موارد تراضی انجام گرفته به پیمانکاری شباهت بیش تری دارد؛ و لیکن در مواردی که تعهد صانع به ساخت و تحویل یک شیءکلی تعلق می گیرد که اوصاف خاص پیش بینی شده قابل تولید به صورت انبوه است، عمل حقوقی مورد نظر اصولاً در قالب بیع قابل توجیه است تا عقد دیگر در این صورت شاید نتوان عقد استصناع را از قلمرو بیع سلم که دارای گسترده ی وسیع است، خارج ساخت.

اختیار رجوع از سفارش در قرارداد استصناع نیز که برای سفارش دهنده ی کالا و یا صانع در مراحل مختلف تشکیل عقد تا مرحله ساخت و تحویل کالا مورد اشاره قرار گرفته است، نباید حمل بر جواز این عمل حقوقی گردد. مصلحت اساسی نهفته در طبیعت این قرارداد اقتضا دارد که آن را همواره به عنوان یک عقد لازم تلقی کرده و بدین ترتیب پیدایش روزنامه های نقض تعهد و ایراد ضرر به طرف مقابل عقد را مسدود ساخته و موارد خروج از رابطه ی عقدی را محدود به اقاله و یا وجود خیار سازیم.[۶۷]

ب: موارد مشابه

سایر حقوق دانان معروف و صاحب نظر، در کتب خود بیش تر به بحث در ذیل بیع سلم و معامله کلی فی الذمه پرداخته اند و در مواردی نیز که از حیث ظاهری، موضوع شباهت زیادی به عقد استصناع داشته است، عنوان دیگری نظیر « پیش فروش» را بیان کرده و درباره ماهیت پیش فروش را بیان کرده و درباره ماهیت پیش فروش به بحث پرداخته اند. حقوق دانان این موضوع را در ذیل شرط موجود بودن مبیع و همچنین تفاوت بیع و اجاره ذکر کرده اند.

دکتر کاتوزیان، در بیان تفاوت بیع و اجاره اشخاص به ذکر این مطلب می پردازد که: چنان چه می دانیم صنعت گران و هنرمندان بیش از دیگران در انتخاب ابزار و مصالح کار خود بصیرت دارند و به همین جهت در بیش تر قراردادهائی که برای انتقال ساخته های خود می بندند، تهیه وسائل را نیز به عهده می گیرند و نتیجه کار را واگذار می کنند. در این شرایط این سوال پیش می آید که این قراردادها تابع بیع است یا اجاره؟

برای پاسخ به این سوال باید دانست که هدف اصلی در بیش تر این پیمان ها انتقال نتیجه کار است و به همین جهت عرف نیز آن ها را بیع می شناسد. چنان که اگر موسسه ای ساختن چند اتومبیل یا کشتی و هواپیما را به کارخانه ای سفارش دهد، هیچ کس در بیع بودن عقد تردید نمی کند، جز اینکه عقد در چنین موردی عهدی است و مبیع در آینده باید تهیه شود. با وجود این، اگر ارزش کاری که در اشیاء به کار می رود به اندازه ای زیادتر از مصالح به کار رفته باشد که بتوان موضوع اصلی توافق را بهره برداری از کار و هنر طرف قرارداد دانست، باید رابطه حقوقی را تابع اجاره کرد. برای مثال ارزش کاری که هنرمند نقاش انجام می دهد، چنان با رنگ و بومی که به کار برده تفاوت دارد که نمی توان گفت او رنگ و روغن و تابلو می فروشد، باید پذیرفت که موضوع عقد کار و ابداع هنرمند است.[۶۸]

ایشان همچنین در بحث از شرط موجود بودن مبیع، در دو مورد وجود این شرط را لازم ندانسته است، که یکی از این موارد همان طور که می دانیم مبیع کلی است. علاوه بر این وی مواردی را که خریدار ساختن کالای معینی را به فروشنده سفارش می دهد، مستثنی از لزوم وجود این شرط می داند و می نویسد «در این مورد نیز عقد بیع عهدی است و در اثر عقد، مالی به خریدار تملیک نمی شود، بلکه فروشنده عهده دار تهیه و تملیک آن است و در واقع مبیع صورت ویژه ای از کلی است. بنابراین، اگر شرکتی از کارخانه هواپیماسازی ده فروند هواپیما بخرد، که ظرف دو ماه تحویل داده شود. ضرورتی ندارد که هنگام امضای قرارداد، کارخانه هواپیما را اماده داشته باشد. ولی اگر پس از امضای پیمان کارخانه از بین برود یا شرکت سازنده ی آن منحل شود، بیع باطل خواهد شد.

در این فرض نیز می توان توافق کرد که هواپیمای ساخته شده بتدریج که وجود پیدا می کند به ملکیت خریدار درآید تا فروشنده نتواند آن چه را به سفارش خریدار ساخته است به دیگری انتقال دهد.[۶۹]

دکتر حسن امامی نیز در این رابطه می نویسد: ماده ۳۶۱ ق.م می گوید« اگر در بیع عین معین معلوم شود که مبیع وجود نداشته بیع باطل است ماده مزبور اگر چه در مورد بیع می باشد ولی خصوصیت بیع، بطلان آن را ایجاب نمی نماید و حکم مزبور از نظر طبیعت عقد تملیکی است.

در عقد عهدی هم چنان که مالی می تواند مورد تعهد قرار گیرد که در حین عقد موجود باشد، می تواند نیز مالی قرار گیرد که پس از عقد موجود شود، مثلاً کارخانه اتومبیل سازی می تواند تعهد کند که چندین اتومبیل دو سال آینده را طبق عکس و نقشه ساخته و تحویل دهد.[۷۰]

علاوه بر مطالب فوق که به طور کلی از منظر حقوق دانان بیان شد، باید گفت آن چه از حیث موضوع به استصناع شبیه است، پیش فروش آپارتمان و قرارداد پیمانکاری است که به بررسی آن می پردازیم.

1. پیش فروش آپارتمان

در این فرض فروشنده مال موجود را نمی فرود بلکه ملتزم به ساختمان و تحویل آپارتمان مورد توافق می شود و بهای آن را به اقساط از خریدار می گیرد. در واقع با پول همین اقساط خریداران است که ساختمان بنا می شود. در این صورت باید به این سوال پاسخ داد که آیا قرارداد، سند فروش است یا قراردادی است درباره فروش ؟

پاسخ مرسوم این است که تعهد به فروش است یعنی فروشنده ملتزم می شود که ساختمان را بر طبق شرایط پیمان بسازد و به طرف دیگر بفروشد. در نتیجه پیش از پایان ساختمان و انتقال آن خریدار هیچ حق عینی ندارد و فقط طلبکار از فروشنده است.[۷۱]

ولی در فرضی که دو طرف می خواهند بدین وسیله بیع را واقع سازند، تحلیل قرارداد به تعهد به فروش، تفسیری است دلبخواه که بر دو طرف تحمیل می شود.

در تحلیل این مطلب باید بین موردی که دو طرف می خواهند از هم اکنون مال موجود در آینده را تملیک کنند یا بنای آنان بر تملیک مال موجود است، با فرضی که قصد دارند سبب تملیک مال آینده را پس از وجود آن فراهم آورند، تفاوت قائل شد.

در مورد نخست چون حق قائم به معدوم نمی شود طبیعی است که تراضی دو طرف درباره فروش مالی که وجود خارجی ندارد، عقیم ماند. ماده ۳۶۱ ناظر به همین فرض است.

در فرض دوم نفوذ عقد با اشکال پیشین روبه رو نمی شود. زیرا حق مالکیت پس از ایجاد انتقال می یابد و همچنین بر معدوم استوار نمی شود.

تنها اشکالی که تصور می شود امکان جدائی سبب از اثر است بدین بیان که ذات سبب عقد بیع اقتضا دارد که بی درنگ موثر افتد و مسبب را بوجود آورد و تراضی نمی تواند بین این دو ملازم منطقی فاصله اندازد. ولی این اشکال نیز قابل دفع است؛ زیرا در امور اعتباری، چگونگی و زمان و شرایط تاثیر سبب در اختیار سازنده آن است. دو طرف می توانند سببی بر پا سازند که تاثیر سبب را معلق به وجود مبیع در آینده کنند. به ویژه ناظر به مبیع آینده است، بیع مال کلی است که دو طرف به عین خارجی موجود نظر ندارد، بلکه مقدار و جنس و وصفی را در نظر می گیرند و فروشنده به ابتکار خود، مورد انتخاب را به خریدار می دهد. همچنین است در وصیت نسبت به مال آینده که ماده ۸۴۲ ق.م درباره امکان آن صراحت دارد و می گوید: « ممکن است مالی که هنوز موجود نشده است، وصیت نمود» و همین طور است تملیک منفعت در اجاره.

گذشته از ارائه نمونه های تملیک مال اینده، تامل بیش تر در منوضوع ماده ۳۶۱ ق.م نشان می دهد که حکم ناظر به فرض نخست است. در فرض دوم، مبیع عین معین نیست. زیرا، نه تنها هنوز وجود محسوس و خارجی ندارد، ابتکار و انتخاب فروشنده نیز در چگونگی ساخت آن تاثیر دارد. در قرارداد فروش اپارتمان نمای کلی و ابعاد و مساحت آن معین می شود ولی اجرای نقشه ساختمان انتخاب ابزار مصالح ساختمانی وغیره با فروشنده است. پس نمی توان مبیع را در حکم عین معین دانست. مبیع چیزی میانه معین و کلی است و در تقسیم بندی مبیع به کلی شباهت بیش تر دارد. منتها در این فرض با ساخته شدن آپارتمان، مبیع وجود خارجی و معین پیدا می کند و سببی که فراهم آمده است، در تملیک آن موثر می شود و خود به خود به خریدار تعلق می یابد.

بدین ترتیب باید پذیرفت که در فروش آپارتمان بدین صورت، پس از پایان کار، عین ان چه ساخته شده به ملکیت خریدار در می آید و او می تواند به این حق عینی در برابر طلبکاران فروشنده و هر خریدار دیگر استناد کند. به همین قیاس اگر ساختن کالای معینی به کارخانه سفارش داده شود. پس از انجام دادن سفارش، عین ساخته شده به خریدار تعلق پیدا می کند و فروشنده حق ندارد از تسلیم آن خودداری کند.[۷۲]

تملک آپارتمان پس از پایان ساختمان با این که از سوء استفاده های ارادی فروشنده می کاهد.برای تامین حقوق خریداران کافی نیست. احتمال دارد فروشنده در خلال کار متوقف شود یا از فعالیت بازایستد. در این صورت آن چه ساخته شده از آن او و طلبکاران است و مصرف کننده تنها می تواند اقساطی را که به عنوان بهای مبیع پرداخته است پس بگیرد. برای جلوگیری از این وضع آیا در قرارداد می توان شرط کرد که مبیع در حال ساختمان به تدریج به ملکیت خریدار در می آید؟ نفوذ این شرط را به رویه قضائی در فرانسه و حقوق انگلیس پذیرفته و در قرارداد ساخت کشتی ها شایع است. به نظر می رسد که در حقوق ما نیز نافذ باشد. زیرا، اگر تعلیق تملیک به ساخته شدن کامل آپارتمان پذیرفته شود. ساخته شدن جزئی از مبیع نیز از همان گونه است.

به موجب این شرط خریدار بی درنگ ملک سهم مشاع خود را از زمین می شود، زیرا مبیع موجود و قابل تملیک است در مورد ساختمان نیز هر اندازه که ساخته شود خود به خود به ملکیت خریدار در می اید. در نتیجه، مبیع دور از دسترس طلبکاران باقی می ماند و فروشنده نیز پیش از پایان کار نمی تواند ساخته خود را به دیگران بفروشد. [۷۳]

صفائی نیز درباره پیش فروش آپارتمان معتقد به حصول ملکیت تدریجی برای مشتری هستند و بیان می کنند که در ابتدا، افرادی که اقدام به پیش خرید آپارتمان می نمایند به صورت مشاع در زمین مالک بوده و با ساخته شدن هر قسمت از آپارتمان، بر آن قسمت نیز مالک خواهند شد.[۷۴]

۲٫قرارداد مقاطعه کاری

در قرارداد مقاطعه کاری نیز، در مواردی که تهیه مصالح با خود پیمان کار است، شباهت زیادی بین این قرارداد و عقد استصناع مشاهده می شود. دکتر کاتوزیان در این باره می نویسند:

استقلال نسبی مقاطعه کاری در چگونگی اجرای تعهدی که دارد، پاره ای از اقسام اجاره اشخاص را به بیع نزدیک می سازد، چندان که به درستی نمی توان تشخیص داد که پیمان حاکم بر رابطه دو طرفه اجاره است یا بیع. این تردید، بویژه در جائی پیش می آید که صنعت گر یا هنرمندی مصالح کار را نیز خود تهیه می بیند. در این گونه امور بیش از هر چیز باید به قصد مشترک طرفین اهمیت داد و درباره اماره این قصد همانطور که قبلاً گفته شد، باید عمل کرد(چنان چه هدف اصلی در این پیمان ها انتقال نتیجه کار باشد و به همین جهت عرف نیز آن ها را بیع می شناسد، بر اساس قواعد بیع عمل می کنیم اما با وجود این، اگر ارزش کاری که در اشیاء بکار می رود به اندازه ای زیادتر از مصالح به کار رفته باشد که بتوان موضوع اصلی توافق را بهره برداری از کار و هنر طرف قرارداد دانست، باید رابطه حقوقی را تابع اجاره دانست[۷۵]

با توجه به مطالب مذکور در رابطه با عقد استصناع و مصادیق مشابه در دیدگاه صاحب نظران حقوق ایران، به نظر می رسد گرچه استصناع به عنوان یک عقد مستقل در مباحث حقوقی مطرح نشده است و کسانی نیز که خواسته اند آن را در ذیل بیع بگنجانند یا قائل به بطلان آن شده و یا آن را از مصادیق بیع سلم دانسته اند و ضوابط بیع کلی را بر آن بار کرده اند؛ و لیکن می توان این رابطه قراردادی را همانطور که در دیدگاه های فقهی نیز بیان کردیم، بر اساس ماده ۱۰ ق.م که قراردادهای خصوصی را نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده اند در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ می داند،در قالب عقدی مستقل تحلیل کرده و قائل بر صحت چنین قراردادی باشیم.

در این صورت علاوه بر صحت قرارداد و عدم امکان ابطال آن می توان در مواردی که اختلاف نظر بین صاحبنظران در فقه و حقوق وجود دارد(نظیر لزوم یا جواز قرارداد، لزوم پرداخت ثمن در مجلس و…)، با آوردن ضوابط مورد نظر در ضمن قرارداد، از منازعات احتمالی پس از وقوع قرارداد جلوگیری کرد.

البته در حقوق ایران نیز مانند فقه امامیه، می توان از قواعد و مقررات ویژه عقد صلح برای انعقاد استصناع استفاده کرد و این عمل حقوقی را در قالب عقد صلح، محقق ساخت.

مبحث دوم : ابزار های مالی (صکوک)

گفتار اول: تعریف ابزارهای مالی (صکوک)

برای شناخت هر چیز لازم است انسان در ابتدا با حقیقت آن موضوع آشنا شود و این امر از طریق تعریفی که متکلم در آن رابطه ارائه می دهد، حاصل می گردد. به همین سبب در ابتدای بحث از ابزارهای مالی (صکوک)، به بیان تعریف لغوی و اصطلاحی واژه »صک » که در لغت نامه ها و کتب فقهی و حقوقی برای ابزارهای مالی مورد استفاده قرارگرفته، می پردازیم.

بند اول: تعریف لغوی

در رابطه با معنای لغوی واژه «الصک»، اصحاب لغت مطالبی ذکر کرده اند، که در ذیل به آن اشاره می کنیم:

-لغت نامه المنجند واژه «الصک» را چنین معنا کرده است: کتاب نامه، رسید دریافت پول و خیره، معرب کلمه چک است و برای جمع آن از کلمه صکوک، اصک و یا صکاک استفاده می شود[۷۶]

-دایره المعارف قاموس عام لکل فن و مطلب در ذیل کلمه «الصک» چنین بیان می کند: صک به معنای سند و سفتجه(سفته) و معرب واژه چک در فارسی به معنای سند و حواله و حکم است. اعراب این کلمه را توسعه داده و آن را در کلیه انواع حوالجات و تعهدات به کار برده اند. آن ها این واژه را بر کتاب به صورت عام و بر سند اقرار به مال به صورت خاص اطلاق کرده اند. در عرف عرب این کلمه شامل حواله، انواع سفته، سند و هر آنچه که تعهد یا اقراری از آن افاده شود، می گردد.[۷۷]در فرهنگ های لغت فارسی نیز به این کلمه اشاره شده است.

– فرهنگ لغت دهخدا چنین آورده است: ریشه آن حروف]ص ک ک [ بوده و به معنای چک، نامه و یا قباله هاست.[۷۸]– و در فرهنگ معین در ذیل این کلمه بیان شده که معرب کلمه چک بوده و دارای دو معنای ۱- چک و برات ۲-نامه و قباله است.[۷۹]

بند دوم: تعریف اصطلاحی

-در کتاب الموسوعه الفقهیه درباره معنای اصطلاحی «صک» چنین آمده است: هو الکتاب الذی یکتب فیه المعاملات و الاقاریر و وقائع الدعوی[۸۰]

– همچنین در کتاب ترمینولوژی حقوق در ذیل کلمه «صک» علاوه بر معنای لغوی آن چنین آورده شده است:

در فقه هر سند را صک گویند مانند صک اقرار، صک بیع، صک طلاق، صک قدیم (= کهنه قباله) و صک ضیعه(=سند غیر منقول)، صک وقف[۸۱]

-کمیته تخصصی فقهی بورس اوراق بهادار نیز در مصوبه خود در تعریف صکوک چنین مقرر کرده است:

«اوراق بهادار اسلامی(صکوک)، اوراق بهاداری هستند که بر اساس قراردادهای شرعی منتشر می شوند و نشان دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن، در دارایی مبنای انتشار اوراق می باشند.

• • و در نهایت، استاندارد شریعت شماره ی ۱۷ سازمان حسابداری و حسابری نهادهای مالی اسلامی صکوک را این گونه تعریف کرده است:

گواهی هایی با ارزش اسمی یکسان که پس از اتمام عملیات پذیره نویسی، بیان گر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارنده آن مالک یک یا مجموعه ای از دارایی ها، منافع حاصل از دارائی و یا ذینفع یک پروژه یا یک فعالیت سرمایه گذاری خاص می شود.[۸۲]

با توجه به معانی اصطلاحی ارائه شده و همچنین معانی لغوی که به معنای اصطلاحی نزدیک است، می توان برای اوراق بهادار یا صکوک از نظر حقوقی چنین تعریفی ارائه کرد:

«سندی دارای ارزش مادی و قابل مبادله ، که بیانگر حقوق دارنده آن نسبت به تعهدات صادرکننده اوراق ، در سر رسید معین است»

در ذیل این تعریف لازم است به نکاتی در رابطه با ارکان آن اشاره کنیم:

1. 1. از آن جا که اوراق بهادار، بیان گر وجود حقی برای دارنده آن است، می توان نام سند را بر ان نهاد . این حق دارای ارزش مادی و مالی بوده و به سبب این که همه انواع اوراق بهادار قابلیت تبدل خواه به صرف قبض و اقباض (نظیر اوراق مشارکت بی نام) یا از طریق تشریفات خاص در نظر گرفته شده(نظیر اوراق مشارکت با نام و یا اوراق سهام) را دارد، باید آن را سندی قابل مبادله دانست.

۲-در این اوراق برای اشخاصی که سند به نام آن ها و یا در دست ایشان است، منافع وحقوقی در نظر گرفته شده ، که این حقوق و منافع ، همان تعهدات، سررسید یا سررسیدهای زمانی گنجانده شده، که دارنده سند بر طبق این مواعد تعیین شده می تواند به صادرکننده مراجعه کرده و حقوق و منافع در نظر گرفته شده را درخواست نماید. اوراق بهادار تا قبل از زمان سررسید هیچ گونه الزامی به نفع دارنده در مقابل صادر کننده ایجاد نمی کند، و لیکن دارنده می تواند سند را به موجب قراردادی با رعایت سایر موازین قانونی و شرعی به دیگری واگذار کند.

گفتار دوم: انواع ابزارهای مالی

ابزارهای مالی، به عنوان مهم ترین تامین کننده سرمایه برای افرادی که توانائی انجام فعالیت اقتصادی را داشته ولی از سرمایه کافی برخوردار نیستند، دارای انواع مختلفی است که البته برخی از آن ها نظیر اوراق قرضه و بعضی از انواع اوراق سهام ممتاز، از دیدگاه فقه اسلامی به سبب وجود ربا که از اسباب باطل کننده معامله است، غیر مشروع بوده و قابل استفاده در روابط اقتصادی بویژه از طریق بورس اوراق بهادار نیست. همین امر اقتصادانان مسلمان را به فکر انداخت تا برای تامین منابع مالی لازم بنگاه های اقتصادی به بررسی عقود مشروع پرداخته و این عقود را از جهت امکان استفاده به عنوان ابزار مالی مورد بررسی قرار دهند. سرانجام متفکران مسلمان توانستند انواعی از ابزار مالی را مبتنی بر عقود شرعی طراحی کرده و اجرا نمایند. ابزارهای مالی موجود که بر اساس مبانی شرعی شکل گرفته است را می توان بر اساس سودی که به دارندگان آن تعلق می گیرد، به سه دسته عمده تقسیم کرد.[۸۳]

بند اول: ابزارهای مالی غیرانتفاعی

این دسته از ابزارهای مالی، بر اساس قراردادهای خیرخواهانه اسلامی نظیر قرض الحسنه در وقف طراحی شده است و افرادی که مبادرت به دریافت یا خرید این اوراق می نمایند، دارای انگیزه های معنوی و اجر اخروی هستند و آنچه سبب اقدام آنان به این امر می گردد، ترغیب و تشویقی است که از سوی بزرگان دینی بر انجام این امور صورت گرفته است.

با به کار گیری ابزار غیر انتفاعی از طرف سرمایه لازم برای طرح های عام المنفعه و رفع حوائج ضروری افراد تامین می گردد و از سوی دیگر افرادی که به دریافت یا خرید این اوراق اقدام می کنند، علاوه بر اجر اخروی که هدف اصلی آنان است، از منافع مادی دیگری نظیر حفظ و نگهداری سرمایه آنان، قابلیت اوراق برای پرداخت های موجل، قابلیت اوراق برای استفاده به عنوان وثیقه در معاملات و استفاده از جایزه در صورتی که اوراق قرض الحسنه با جایزه باشد، برخوردار خواهند شد.

بند دوم: ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ های سود غیرمعین

این گروه از ابزارهای مالی، بر اساس عقود مشارکتی نظیر شرکت، مضاربه، مزارعه و مساقات طراحی شده است. اوراق بهادار مشارکت یکی از ابزارهای مالی قابل استفاده در بازار سرمایه کشورهای اسلامی است که بر اساس قرارداد شرکت منتشر می شود و به دو صورت است:

۱- ناشر اوراق مشارکت بخشی از سرمایه مورد نیاز تاسیس یک بنگاه اقتصادی یا فعالیت سودآور را تهیه و بخش دیگر را از طریق واگذاری اوراق مشارکت تامین می کند. دارندگان اوراق مشارکت در واقع به صورت مشاع به همراه ناشر اوراق به تناسب سرمایه شان، مالک بنگاه شده و به تبع آن در سود حاصل نیز شریک خواهند بود.

۲- ناشر اوراق تنها به مدیریت پروژه و فعالیت و سود آن هستند. ناشر می تواند به عنوان وکالت، از حق مدیریت نیز برخورداری شود.[۸۴]

ماده ۲ قانون «نحوه انتشار اوراق مشارکت» ، تعریف زیر را برای این اوراق ارائه کرده است: «اوراق مشارکت، اوراق بهادار با نام یا بی نامی است که به موجب این قانون به قیمت اسمی مشخص، برای مدت معین منتشر می شود و به سرمایه گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح های موضوع ماده یک را دارند واگذار می گردد. دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت، در سود حاصل از اجرای طرح مربوط شریک خواهند بود. خرید و فروش این اوراق مستقیماً و یا از طریق بورس اوراق بهادار مجاز می باشد.»

اوراق مضاربه، اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد مضاربه طراحی شده است. ناشر اوراق مضاربه با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان را جمع آوری کرده، در فعالیت اقتصادی سودآور به کار می گیرد و در پایان هر دوره مالی سود حاصله را بر اساس نسبت هایی که روی اوراق نوشته شده، بین خود و صاحبان اوراق نوشته شده، بین خود و صاحبان اوراق تقسیم میکند. دارنده ی اوراق نقش مالک و ناشر اوراق نقش عامل قرارداد مزارعه و مساقات طراحی شده است و سود حاصل از این قراردادها به دارندگان اوراق تعلق می گیرد وناشر اوراق نقش وکیل دارندگان اوراق را ایفا می کند.

بند سوم: ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ های سود معین

ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ های سود معین که مبتنی بر قراردادهای مبادله ای نظیر مرابحه، اجاره، منفعت ارائه شده اند و اوراق استصناع را هم می توان جزء این دسته به حساب آورد.

اوراق مرابحه، اوراق بهاداری است که حکایت از بدهی ناشی از بیع مرابحه می کند و دارنده اوراق، مالک و طلبکار آن دین است.[۸۵]

اوراق اجاره ، اوراق بهاداری است که دارنده آن مالک بخشی از دارایی است که براساس قرارداد اجاره به او واگذار می شود و دارای دو نوع اوراق اجاره عادی و اجاره به شرط تملیک است. اوراق منفعت، سند مالی بهاداری است که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات با منافع آینده از یک دارایی با دوام است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به وی منتقل شده است.مانند گواهی حق اقامت در هتل معین برای روز معین.[۸۶]

اوراق استصناع نیز چنان که بیان شد، از اوراق بهادار با نرخ سود معین به حساب می آید که به تفصیل درباره آن از ابعاد گوناگون صحبت خواهیم کرد.

گفتار سوم: نقش ابزارهای مالی

با توجه به پویایی اقتصاد و تحولات سریع بازارها، پیش شرط ضروری استفاده از تمام ظرفیت ها و اشتغال کامل منابع انسانی و سرمایه داری، وجود بازار سرمایه کار با ابزارهای مالی متنوع است.ابزارهای مالی به عنوان وسیله تامین کننده سرمایه لازم برای انجام پروژه های مهم و عظیم و هم چنین وسیله ای برای مشارکت دارندگان سرمایه در این طرح ها و کسب سود و منفعت حاصل از این طرح ها، دارای اهمیت به سزایی است.هر چند ابزراهای مالی متفاوت،آثار و منافع مختلفی دارد، اما به صورت مشترک نیز دارای ثمرات قابل توجهی است که به آن اشاره می کنیم.

بند اول: تامین منابع مالی

امروزه یکی از راه های مطمئن جمع آوری وجوه لازم برای سرمایه گذاری، انتشار اوراق بهادار جهت تأمین مالی است.دولت ها، شهرداری ها و واحدهای تولیدی و تجاری به جای دریافت تسهیلات از بانک ها می توانند از طریق انتشار و واگذاری اوراق بهادار،نیازهای مالی خود را تأمین کنند.به طور معمول این روش تأمین مالی،ارزان تر و مطمئن تر است.

بند دوم: کسب منفعت برای دارندگان سرمایه

افراد دارای سرمایه راکد،خواه سرمایه های کلان یا ناچیز،می توانند با بهره گرفتن از ابزارهای مالی، متناسب با میزان سرمایه ای که به این امر تخصیص می دهند،از سود و منفعتی که از سرمایه گذاری ناشی از عرضه اوراق بهادار و استفاده از سرمایه حاصل آن در طرح های مختلف اقتصادی به دست می آید، بدون این که خود را درگیر زحمات ناشی از امور اقتصادی کنند،بهره ببرند.

بند سوم:امکان استفاده از سرمایه های کوچک

معمولاً برای انجام امور اقتصادی مهم، لازم است که فرد از سرمایه ای قابل توجه برخوردار باشد، تا بتواند با آن سرمایه اقدام به کسب و تجارت نماید؛ ولیکن با انتشار و عرضه اوراق بهادار، این امکان برای افرادی که سرمایه ناچیز دارند نیز فراهم می شود که بتوانند متناسب با سرمایه خود در این طرح های اقتصادی حضور داشته و از سود حاصل از آن بهره ببرند.

بند چهارم: رونق اقتصادی

با بهره گرفتن از ابزارهای مالی و کسب سرمایه از این طرق، حجم سرمایه گذاری های اقتصادی افزایش یافته و تکاپوی اقتصادی به ویژه در زمینه تولید، افزایش می یابد که این امر در ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی موثر خواهد بود.

بند پنجم: توزیع عادلانه درآمد و تقسیم مالکیت های بزرگ

انتشار غالب انواع اوارق بهادار تأمین مالی (غیر از اوراق قرضه) به معنای تقسیم مالکیت واحدهای اقتصادی بزرگ بین گروه هایی از مردم است، که تقسیم سود را نیز به دنبال دارد.این شیوه باعث تحقق اهداف توزیع عادلانه و ایجاد احساس مشارکت مردم در فعالیت های تولیدی و تجاری می شود.

بند ششم: ابزار سیاست های پولی

بانک مر کزی با ورود در بازار ثانویه اوراق بهادار می تواند در دوران رکود اقتصادی با پیشنهاد قیمت بالاتر به خرید اوراق بهادار در دست مردم و بانکهای تجاری اقدام نموده و حجم پول در گردش موجود در جامعه و قدرت اعتباری بانک ها را افزایش دهد و در زمان تورم با کاهش قیمت اوراق بهادار به فروش آن اقدام نموده و مازاد نقدینگی در دست مردم و بانک های تجاری را جذب نماید.

علاوه بر آنچه گفته شد ابزارهای مالی تأثیرات متعدد دیگری از حیث سیاست های مالی نظیر رشد اقتصادی جامعه، ایجاد فضای رقابتی سالم، تامین کسری بودجه دولت و موسسات و غیره خواهد داشت.

همچنین هر کدام از ابزارهای مالی دارای ویژگی ها و منافع مخصوص به خود بوده، که از موضوع بحث ما خارج است و در مورد نقش اوراق استصناع که موضوع بحث ماست در جای خود به صورت جداگانه صحبت خواهیم کرد.

مبحث سوم: اوراق استصناع

گفتار اول : تعریف اوراق استصناع

در برخی از آثار تحقیقی موجود در زمینه اوراق استصناع، تعاریفی نیز از این اوراق ارائه شده، که در ابتدا به این تعاریف اشاره ای کرده و در نهایت تعریفی حقوقی از اوراق استصناع، با توجه به سایر تعاریفی که از اوراق مشابه در قوانین به عمل آمده، ارائه خواهیم کرد.

-اوراق استصناع، اوراق بهاداری است که به پشتوانه عقد استصناع منتشر می شود. صکوک استصناع نوعی اوراق بهادار است که بر پایه عقد استصناع طراحی می گردد و با توجه به ماهیت این عقد می توان گفت نوعی اوراق بهادار است که دارای نرخ بازده ثابت می باشد[۸۷]

– اوراق صکوک استصناع روشی پیشرفته جهت تامین مالی طرح های ساخت و ساز، پروژه های عظیم صنعتی و تجهیزات بزرگی چون توربین، ایستگاه های برق، کشتی و هواپیما می باشد. موسسه مالی اسلامی، منابع مالی مورد نیاز تولید کننده را در حین عملیات ساخت دارایی تامین می کنند و دارایی را تا زمان تحویل آن تحت مالکیت خود در می آورد. پس از تکمیل ساخت دارایی موسسه یاد شده مالکیت دارایی را به سازنده آن بر می گرداند و بهای آن را می گیرد.[۸۸]

-صکوک استصناع برگه های بهاداری است که از ارزش مساوی برخوردار بوده و به منظور تامین مالی برای تولید محصولات منتشر می شود. دارندگان صکوک در حقیقت صاحبان محصولات تولید شده خواهند بود.

این تعاریف گرچه هر کدام به نحوی بیانگر مشخصات ذاتی اوراق استصناع است، ولیکن تمام ذاتیات این ابزار مالی را روشن نمی سازد، فلذا در تعریف اوراق استصناع از دیدگاه حقوقی می توان چنین نوشت

اوراق بهادار قابل نقل و انتقالی که بر مبنای عقد استصناع و با میزان سود معین منتشر شده و دارنده آن در سر رسیدهای معین می تواند سود خود را دریافت نماید.»

گفتار دوم: اطراف اوراق استصناع

انتشار اوراق استصناع، اشخاص حقیقی و حقوقی متعددی را درگیر این امر می نماید که معرفی این اشخاص و بیان معنای اصطلاحی آن، منظور ما را در اشاراتی که به آن ها خواهیم داشت، روشن و واضح می کند.

اشخاص در گیر با اوراق استتصناع عبارتند از:

۱٫بانی: شخص حقوقی است که انتشار اوراق با هدف تامین مالی وی صورت می گیرد.

2. ناشر(واسط): هر شخص حقوقی است که اوراق بهادار را منتشر می نماید.

۳٫سرمایه گذاران(دارندگان اوراق): اشخاص حقیقی یا حقوقی هستند که با خرید اوراق، بانی را تامین مالی نموده و نسب به ارزش اسمی اوراق در سر رسید، محق خواهند بود.

۴٫امین: شخص حقوقی است که بر کل فرایند انتشار اوراق بهادار نظارت دارد و تمامی نقل و انتقالات مالی با اجازه وی صورت می گیرد.

۵٫شرکت تامین سرمایه: شرکتی است که به عنوان واسطه بین ناشر و سرمایه گذاران فعالیت می نمایند.

6. عامل : بانک یا موسسه مالی و اعتباری که از طرف ناشر نسبت به دریافت وجوه از سرمایه گذاران و پرداخت اصل و سود اوراق در سررسید های معین، طبق قرارداد عاملیت اقدام می نماید.
7. ضامن : شخص حقوقی است که بازپرداخت اصل و سود متعلق به اوراق را در سررسیدهای مقرر تعهد و تضمین می نماید.
8. حسابرس : منظور حسابرس معتمد سازمان است که زیر نظر امین کار می کند.
9. موسسه رتبه بندی: شرکتی است با اخذ مجوز رسمی از سازمان بورس اقدام به تعیین رتبه اعتباری اوراق می نماید.
10. بازارگردان: کارگزار معامله گر یا شرکت تامین سرمایه ای است که با اخذ مجوز لازم با تعهد به افزایش نقد شوندگی و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق و تحدید دامنه نوسان قیمت آن، به داد و ستد آن اوراق می پردازد.
11. ناظر : سازمان بورس و اوراق بهادار است که صدور اوراق به صورت عمومی منوط به اخذ مجوز از آن می باشد.
12. پیمان کار : شخص حقیقی یا حقوقی که براساس عقد استصناع متعهد به ساخت پروژه مورد نظر بوده و در سرسیدهای معین مستحقق دریافت عوض معامله خواهد بود.

گفتار سوم: ویژگی های اوراق استصناع

اوراق استصناع به عنوان یک ابزار مالی باید از ویژگی هایی برخوردار باشد که به شرح زیر خواهد بود:

۱-مدت: سررسید این اوراق می تواند به صورت کوتاه مدت (کمتر از یکسال)، میان مدت (بین یکسال تا پنج سال) و یا بلند مدت (بیش از پنج سال) باشد.

1. قیمت اسمی : قیمت مندرج بر ورقه استصناع، قیمت اسمی این اوراق در زمان سر رسید، از طریق بانک سرمایه گذاری، بانک های عامل یا مراجعه اعلام شده دیگر به دارندگان اوراق تحویل دهد.
2. انتشاردهنده: این اوراق با مجوز دولت و بانک مرکزی توسط وزارتخانه ها، سازمان ها، موسسات و شرکت های دولتی و غیردولتی برای اجراء، تکمیل طرح های صنعتی، کشاورزی، مخابراتی، مسکونی.. قابلیت انتشار دارد.
3. تضمین: برای اطمینان از دریافت مبلغ اسمی در زمان سررسید، لازم است با اخذ وثیقه های لازم از انتشاردهنده آن، مراجع معتبری نظیر وزارت اقتصاد، بانک مرکزی این مبالغ را تضمین کنند.
4. ورود به بازار بورس: باید پیش از انتشار این اوراق مجوز ورود به بورس مورد تایید شورای عالی بورس قرار گرفته تا پس از انتشار با احراز شرایط لازم دارندگان آن بتوانند در این بازار به خرید و فروش اوراق بپردازند.

گفتار چهارم: مدل های عملیاتی اوراق استصناع

برای استفاده از اوراق استصناع در تامین مالی، مدل هائی توسط صاحب نظران در این زمینه ارائه شده که به بیان این مدل ها، ویژگی های آن و روابط حقوقی موجود که بر اثر انتشار این اوراق به وجود می اید، به طور جداگانه خواهیم پرداخت. در این مدل ها محاسن و معایبی از دیدگاه مدیریت مالی وجود داشته که سبب خارج بودن از بحث ما به آن ها نمی پردازیم

مهمترین مدل های عملیاتی اوراق استصناع تا کنون مطرح شده است عبارتند از:

بند اول : اوراق استصناع مستقیم

بر اساس این روش بانی (وزارتخانه، سازمان ها یا شرکت هایی که می خواهند طرح هایی را در سطح ملی، منطقه ای یا شهری اجرا کنند، اما اعتبارات لازم برای اجرای آن را در زمان حاضر ندارند می تواند با شخصیت های حقوقی یا حقیقی در جایگاه پیمانکار، قرارداد استصناع ببندد، بدین گونه که سفارش ساخت طرح های بزرگی نظیر راه سازی، سد سازی، شهرسازی یا طرح های کوچک نظیر احداث ساختمان، شرکت، تکمیل پروژه های مورد نظر یک شرکت موجود یا حتی طرح های انفورماتیک در زمینه ترافیک، حمل و نقل و… را به پیمانکاران بدهد و در مقابل به جای پرداخت همه یا بخشی از مبالغ قرارداد، به پیمانکار، اوراق استصناع با سررسید مشخص، که طرح در ان سررسید به اتمام می رسد، در یک زمانبندی متناسب با قرارداد، بپردازد. پیمانکاران و مجریان طرح ها می توانند با سرمایه های دیگری که احیاناً در اختیار دارند طرح را آغاز و به پیش برند و در سررسید با تحویل اوراق استصناع مبالغ را از سفارش دهنده دریافت دارند و در صورتی که به هر دلیل نیاز پول نقد دارند می توانند همه یا بخشی از این اوراق را در بازارهای ثانویه یا بانک های عاملی که واسطه هستند، ارائه کنند و با فروش همراه تنزیل آن اوراق به مبالغ مورد نظر دست یابند . بدیهی است قیمت این اوراق در بازار قیمت سررسید آن نخواهد بود. بلکه به تناسب زمان باقیمانده تا دررسید به قیمت اسمی نزدیک می شود خریداران این اوراق نیز می تواند در صورتی که خواستند ان را به پول نقد تبدیل کنند یعنی هر زمان قبل از سررسید به بازار ثانویه یا بانک های عامل مراجعه، و به تناسب مدت باقیمانده به فروش آن اقدام کنند و درصورتی که تا زمان سررسید صبر کنند، می توانند از منتشر کننده اوراق قیمت اسمی آن را که مندرج در آن است، دریافت دارند[۸۹]

بند دوم: اوراق استصناع موازی (غیر مستقیم)

در این روش بانی (مانند یک وزارتخانه یا شهرداری یا شرکت دولتی یا خصوصی) با تشکیل موسسه واسط، تامین مالی و اجرای پروژه را از طریق قرارداد استصناع به آن می سپارد و به جای قیمت پروژه اوراق بهادار استصناع با سررسیدهای معین می پردازد. واسط، طبق قرارداد استصناع دومی، ساخت پروژه مورد نظر را به پیمانکار مربوطه سفارش می دهد و در مقابل متعهد می شود قیمت پروژه را طبق زمان بندی مشخص به وی بپردازد، سپس واسط اوراق بهادار استصناع که حکایت از بدهی بانی می کند را از طریق شرکت تامین سرمایه به مردم می فروشد و بدهی خود به پیمانکار را می پردازد.[۹۰]

بند سوم: اوراق استصناع و اجاره به شرط تملیک

در این روش بانی (مانند یک وازرتخانه یا شهرداری یا شرکت دولتی یا خصوصی) با تشکیل یک موسسه واسط، از وی می خواهد که متعهد شود کالا یا پروژه خاصی را احداث یا تولید نموده و ان را به بانی به صورت اجاره به شرط تملیک، ارائه دهد.

واسط طبق قرارداد استصناعی ساخت کالا یا پروژه مورد نظر را به پیمانکاران سفارش می دهد و در مقابل متعهد می شود قیمت کالا یا پروژه را طبق زمانبندی مشخص بپردازد، واسط بعد از کسب مجوزهای لازم، اوراق بهادار استصناعی را منتشر و از طریق شرکت تامین سرمایه به مردم واگذار کرده و وجوه آنان را جمع آوری می کند؛ سپس به وکالت از انان قیمت پروژه را به پیمانکاران می پردازد.

واسط کالا یا پروژه را از پیمانکارن تحویل گرفته و به وکالت از طرف صاحبان اوراق به بانی اجاره به شرط تملیک می دهد بانی از محل بودجه خود یا از طریق واگذاری دارایی ساخته شده، اصل سرمایه و سود صاحبان اوراق را در قالب حقوقی اجاره به انان می پردازد.[۹۱]

بند چهارم: اوراق استصناع و اجاره عادی

در این روش بانی(یک وزارتخانه یا شهرداری یا شرکت دولیتی یا خصوصی ) با تشکیل یک موسسه واسط متعهد می شود چنانچه واسط کالا یا پروژه خاصی را احداث یا تولید نماید آن را ازواسط در یک زمانبندی مشخص اجاره نماید. این نوع از قراردادها در حالیت اتفاق می افتد که بانی نیاز به کالای خاص در یک بازده زمانی مشخص به منظور استفاده از منفعت این کالا را دارد. بانی در این نوع از قرارداد نمی خواهد هزینه ای برای ساخت کالابپردازد و به دنبال مالکیت این کالانیست.. در این قرارداد ابتدا کالاساخته می شود و سپس اجاره داده می شود. در پایان دوره نیز کالا فروخته می شود. بنابراین دارندگان صکوک استصناع علاوه بر دریافت اجاره بها می توانند اوراق را فروخته و از افزایش قیمت آن سود ببرند.

واسط طبق قرارداد استصناعی ساخت کالا یا پروژه مورد نظر را به پیمان کار سفارش می دهد و در مقابل متعهد می شود قیمت کالا یا پروژه را طبق زمان بندی مشخص بپردازد، واسط بعد از کسب مجوزهای لازم، اوراق بهادار استصناعی منتشر و از طریق تامین شرکت تامین سرمایه به مردم واگذار کرده وجوه آنان را جمع آوری می کند سپس به وکالت از آنان قیمت پروژه را به پیمانکار می پردازد.

واسط کالا یا پروژه را از پیمانکار تحویل گرفته به وکالت از طرف صاحبان اوراق به بانی اجاره می دهد. بانی از محل بودجه خود، سود صاحبان اوراق را در قالب حقوقی اجاره به آنان می پردازد. بعد از پایان اجاره کالای ساخته شده به بانی یا در بازار به فروش می رسد و دارندگان اوراق به اندازه مابه التفاوت قیمت ساخت و قیمت فروش سود می کنند. اجاره بها می تواند به شکل کوپن در ابتدا به برگه اوراق ضمیمه می شود یا اینکه آخر دوره به افراد پرداخت شود.[۹۲]

بند پنجم : اوراق استصناع و اجاره با اختیار فروش

در این روش تامین مالی، بانی سفارش ساخت آنچه را که مورد نیاز وی است را داده، پس از ساخت و تکمیل، آن را طی یک قرارداد اجاره با اختیار فروش در اختیار می گیرد. روش کار در این روش تامین مالی بدین شرح است که بانی با تشکیل یک موسسه واسط با وی قراردادی را به امضاء رساند که طی آن واسط مکلف می شود که کالای مورد نیاز را بانی ساخته یا پروژه ای را تکمیل می کند و آن را برای مدت زمان معین طی یک قرارداد اجاره با اختیار فروش به سفارش دهنده اجاره دهد. پس از آن واسط به پیمانکار مراجعه کرده، با وی قرارداد استصناعی را به امضاء رسانند و از او می خواهد که در مقابل دریافت مبلغی معینی در سر رسیدهای معین کالایی را تولید و یا پروژه ای را احداث و یاتکمیل نمایند. سپس موسسه واسط اوراق بهادار استصناع و اجاره با اختیار فروش منتشر کرده و از طریق یک بانک تامین سرمایه به سرمایه گذاران فروخته و وجه آن را جهت تسویه حساب با پیمانکاران مورد استفاده قرار می دهد. پس از تکمیل پروژه، موسسه واسط آن را تکمیل و طی یک قرارداد اجاره با اختیار فروش برای مدت زمان معینی به سفارش دهنده اجاره می دهد و اجاره بها را دریافت کرده و از طریق بانک تامین به سرمایه گذاران منتقل می کند. در پایان دوره اجاره که با سرسید اوراق نیز برابر است. شرکت واسط با توجه به ارزش دارایی در آن زمان، اختیار فروش را اعمال کرده و یا به خریداران دیگر فروخته و بهای آن را جهت توسیه اوراق مورد استفاده قرار می دهد.[۹۳]

بند ششم : اوراق استصناعی و فروش اقساطی

در این روش بانی (مانند یک وزارتخانه و شهرداری و یا شرکت دولتی و خصوصی) با تشکیل یک موسسه واسط متعهد می شود چنانچه واسط کالا یا پروژه خاصی را احداث یا تولید نماید، آن را از واسط در یک زمانبندی مشخص در قالب قرارداد فروش اقساطی خریداری نماید. در این قرارداد ابتدا کالا ساخته می شود و سپس به بانی در قالب قرارداد فروش اقساطی فروخته می شود.

واسط طبق قرارداد استصناعی ساخت کالا یاپروژه مورد نظر را به پیمانکار سفارش می دهد و در مقابل متعهد می شود قیمت کالا یا پروژه را طبق زمان بندی مشخص بپردازد. واسط بعد از کسب مجوزهای لازم، اوراق بهادار استصناعی را منتشر و از طریق شرکت تامین سرمایه به مردم واگذار کرده وجوه آنان را جمع آوری می کند، سپس به وکالت از آنان قیمت پروژه را به پیمانکار می پردازد.

سود سرمایه گذاران در این نوع قرارداد از سود حاصل از فروش کالا به بانی بدست می آید. دارندگان اوراق به اندازه مابه التفاوت قیمت ساخت و قیمت فروش سود می کنند.[۹۴]

گفتار چهارم: حکم فقهی مبادله اوراق استصناع

در اوراق استصناع از ابتدای انتشار تا سررسید اوراق معاملات متعددی انجام می شود که در مدل های مختلف این روابط حقوقی متفاوت است ولی می توان تمامی آنها را در قالب عقود اسلامی منعقد نمود. معاملات اصلی اوراق استصناع و توجیهی فقهی آن به شرح ذیل است:

بند اول: تشکیل موسسه ناشر اوراق

موسسه ناشر اوراق استصناع می تواند در قالب شرکت های سهامی خاص یا عام و با مجوز سازمان بورس و اوراق بهادار تشکیل شود که از نظر فقهی تابع عقد شرکت خواهد بود. کما این که این موسسه می تواند یک بانک و یا وزارتخانه یا نهاد خصوصی یا دولتی باشند

بند دوم: واگذاری اوراق به سرمایه گذاران

واگذاری اوراق استصناع و اخذ وجوه آن ها از سرمایه گذاران توسط موسسه واسط در بیش تر مدل های موجود در قالب قراداد وکالت خواهد بود. بدین صورت که متقاضیان اوراق با اعطای وجوه و اخذ اوراق استصناع به موسسه مالی ناشر اوراق، وکالت می دهند تا وجوه آنان را جهت ساخت یا تکمیل پروژه یا کالای خاص جمع آوری نموده از این طریق به شکل مشاع در ساخت یا تکمیل کالا یا پروژه ای خاص و واگذاری آن از طریق فروش یا انواع اجاره به اشخاص حقیقی یا حقوقی به موازی، اوراق توسط واسط به سرمایه گذران فروخته می شود که به آن خواهیم پرداخت.

بند سوم : قراراد ساخت کالا

قرارداد ساخت یا تکمیل کالا یا پروژه مورد نظر در قالب قرارداد استصناع با پیمانکار صورت می گیرد؛ که در باره ماهیت و صحت آن در مبحث قبل به طور مفصل صحبت شد.

بند چهارم: معامله اوراق استصناع

در بازار ثانوی از آن جا که بیع دین است، طبق نظر مشهور فقهای امامیه صحیح بوده و هم چنین با توجه به آیین نامه موقت تنزیل اسناد و اوراق تجاری که در شورای نگهبان نیز مطرح شده و با اکثریت آراء مغایر با موازین شرعی و قانون اساسی شناخته نشده است. هم از جهت فقهی و هم از جهت قانونی صحیح می باشد.[۹۵]

فصل دوم

اوراق استصناع(موازی)

اوراق استصناع موازی یکی از مدل های پیشنهادی از انتشار اوراق استصناع است که به سبب مزیت های موجود در آن، مورد توجه بورس اوراق بهادار قرار گرفته و به سمت عملیاتی شدن پیش می رود. به همین سبب یکی از فصول این نوشتار را به موضوع اوراق استصناع موازی (غیر مستقیم)، اختصاص داده و پس از بیان کلیاتی در زمینه معرفی این اوراق، که قبلاً نیز به قسمتی از آن نی زاشاره کردیم، روابط معاملاتی و حقوقی انتشار آن را با توجه به شخصیت های حقیقی و حقوقی که در این روابط طرفین معامله به حساب می آیند، از دیدگاه فقهی و حقوقی مورد مطالعه قرار خواهیم داد.

مبحث اول : تبیین موضوعی

در این روش بانی (مانند یک وازرتخانه یا شهرداری یا شرکت دولتی یا خصوصی) با تشکیل موسسه واسط تامین مالی و اجرای پروژه را از طریق قرارداد استصناع به آن می سپارد و به جای قیمت پروژه اوراق بهادار استصناع با سررسیدهای معین می پردازد. واسط طبق قرارداد استصناع دومی، ساخت پروژه مورد نظر را به پیمانکار مربوطه سفارش می دهد و در مقابل متعهد می شود قیمت پروژه را طبق زمانبندی مشخص به وی بپردازد، سپس واسط اوراق بهادار استصناع که حکایت از بدهی بانی می کنند را از طریق شرکت تامین سرمایه به مردم می فروشد و بدهی خود را به پیمانکار را می پردازد.

برای مثال وزارت مسکن و شهرسازی با تشکیل یک موسسه واسط از طریق اوراق استصناع اجرای پروژه معینی چون احداث یک مجموعه ۱۰۰۰ واحدی مسکونی را می خواهد موسسه مالی انجام پروژه را در مقابل هزار میلیارد ریال متعهد می شود، وزارت مسکن و شهرسازی آن مبلغ را به صورت اوراق استصناع با سررسیدهای معین برای مثال سه تا هفت ساله می پردازد. واسط بر اساس قرارداد استصناع دیگری ساخت پروژه را به پیمان کار خاصی واگذار می کند، پیمانکار متعهد می شود پروژه را طبق زمان بندی مشخص مثلاً سه ساله در مقابل پانصد ریال تحویل دهد. بعد از شروع پروژه واسط اوراق استصناع هزار میلیارد ریالی را به صورت تنزیلی و زیر قیمت اسمی اوراق از طریق بانک عامل یا شرکت تامین سرمایه به مردم می فروشد.

آن گاه از محل وجوه بدست آمده بدهی خود به پیمانکارن را می پردازد و واحدهای مسکونی ساخته شده را تحویل گرفته، به مقتضای قرارداد استصناعی که با وزارت مسکن و شهرسازی دارد به آن وزارتخانه تحویل می دهد، سپس وزارت مسکن و شهرسازی با فروش تدریجی واحدهای مسکونی به متقاضیان مسکن، اوراق استصناع را تسویه می کند[۹۶] در بررسی این روابط حقوقی باید اذعان نمود که:

1. بانی با انتخاب یا تاسیس موسسه واسط احداث پروژه را از وی می خواهد، واسط مطابق قرارداد استصناع اول، احداث و تحویل پروژه را متعهد می شود.
2. بانی معادل بهای پروژه اوراق استصناع با سررسیدهای معین را به واسط می پردازد.
3. واسط با پیمانکار، قرارداد استصناع دوم را منعقد می کند و متعهد می شود متناسب با پیشرفت پروژه قیمت آن را بپردازد.
4. موسسه رتبه بندی مورد تایید سازمان بورس و اوراق بهادار، رتبه اعتباری بانی، واسط و پروژه را اعلان می کند.
5. موسسه امین مورد تایید سازمان بورس و اوراق بهادار نیز نظارت مالی پروژه را از ابتدا تا انتها به عهده می گیرد.
6. واسط با کسب مجوز از سازمان بورس اوراق بهادار اوراق استصناع را منتشر و در اختیار شرکت تامین سرمایه می گذارد.
7. و ۸ . شرکت تامین سرمایه با فروش اوراق به صورت تنزیلی (زیر قیمت اسمی ) وجوه مردم را جمع آوری می کند.
8. شرکت تامین سرمایه پس از کسر درصدی به عنوان کارمزد، قیمت اوراق را به واسط می پردازد.
9. واسط از محل فروش اوراق، بدهی خود به پیمانکار را می پردازد.

۱۱ و ۱۲٫ بانی با فروش دارایی ساخته شده (برای مثال واحدهای مسکونی ) به متقاضیان، در سررسید، مبلغ اسمی اوراق را از طریق شرکت تامین سرمایه به سرمایه گذاران می دهد.

مبحث دوم: انتشار اوراق استصناع

همان طور گفته شد، پس از انعقاد قرارداد استصناع بین بانی و واسط بانی اوراقی را که بیان گر مدیون بودن او ،سبب قرارداد استصناع است، در قبال تعهد واسط به ساخت و تحویل پروژه به واسط می دهد.

از آن جا که این اوراق عین معین نبوده، بلکه از این نوع دین موجلی است که در سر رسیدهای تعیین شده، قابل وصول می باشد، جای بررسی فقهی و حقوقی دارد که در مبحث پنجم به آن خواهیم پرداخت.

در این مبحث صرفاً به شرایطی که برای انتشار اوراق استصناع باید توسط واسط رعایت گردد و همچنین احکام و آثار این انتشار می پردازیم.

گفتار اول: شرایط ناشر اوراق

ارائه اوراق استصناع توسط بانی تعهدی است که وی در قبال واسط به موجب عقد استصناع دارد و از آنجا که در زمان عقد قرارداد منابع مالی لازم برای پرداخت عوض معامله را نداشته است، به جای پرداخت ثمن حال به واسط سندی مبنی بر بدهی خود ارائه کرده است. مبلغ درج شده در این سند به سبب این که بنابر توافق طرفین به صورت اقساطی و در دراز مدت پرداخت شود، صادر می گردد.

در انتشار اوراق معمولاً دولت ها متناسب با شرایط اقتصادی، ضوابطی را تعیین می کنند که رعایت این ضوابط توسط ناشر الزامی است.

در قوانین ایران نیز این ضوابط برای اوراق مشارکت دیده می شود. ضوابط مربوط به اوراق قرضه در موارد۵۱ تا ۷۱۴ لایحه قانونی سال ۴۷ قانون تجارت، به صورت مفصل بیان شده است، لیکن مقررات مربوط به اوراق قرضه به سبب وجود ربا در ان از سوی شورای نگهبان خلاف شرع تشخیص داده شد و از شمار قوانین خارج گردید.

با خارج شدن اوراق قرضه، خللی به وجود آمد که به واسطه آن دولت، موسسات و شرکت های اقتصادی نمی توانستند منابع مالی لازم برای طرح های خود را تامین کنند و چاره ای جز این نداشتند که به سراغ استقراض از بانک ها بروند و در این صورت لازم بود اولاً سود بالائی پرداخت کنند و در ثانی بانک ها برای دادن تسهیلات وثیقه مطالبه می کردند.

در نهایت قانونگذار ایران در سال ۱۳۷۶، قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت را به تصویب رساند، تا به وسیله این اوراق خللی را که پس از ممنوعیت اوراق قرضه در تامین مالی ایجاد شده بود، به نحوی جبران نماید و موسسات و شرکت ها بتوانند از منابع مالی موجود و راکد در دست مردم استفاده نمایند.

اما اوراق مشارکت همانگونه که گفته شد ماهیتاً دارای سود غیر معین است، در حالی که اوراق بهادار با سود معین در بازار سرمایه از مطلوبیت بیش تری برخورداری بوده و افراد بیش تری را به خود جذب می کند، پس لازم است بورس اوراق بهادار برای رونق بیش تر این بازار اوراقی با سود معین را نیز منتشر کند، در همین راستا اوراق اجاره به عنوان اولین اوراق با ویژگی سود معین، مطرح گردید و دستور العملی نیز برای آن تدوین شد و در مراحل پایانی اجرائی شدن است.

اوراق استصناع نیز هرچند هنوز به مرحله اجرا نرسیده، اما به سبب ویژگی های مثبت پس از اوراق اجاره در اولویت استفاده در بازار سرمایه است و در بررسی ضوابط انتشار این اوراق کلی مقررات اوراق مشارکت و اوراق اجاره استفاده می کنند.

در قوانین موجودشرایطی برای ناشر اوراق بهادار در نظر گرفته شده است که تنها در صورت وجود ان شرایط به وی اجازه منتشر کردن اوراق را خواهند داد و ما در این بند به بررسی این ضوابط خواهیم پرداخت.

بند اول : دارا بودن شخصیت حقوقی

اوراق استصناع از آن جائی که به منظور تامین مالی پروژه های مهم و دارای ارزش اقتصادی بالا منتشر می شود. تنها توسط اشخاص حقوقی که قانون گذار اجازه چنین اقدامی را به آن ها می دهد. قابل انجام است و شخص حقیقی اجازه انتشار اوراق بهادار را ندارد.

این اشخاص حقوقی را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

1. اشخاص حقوقی عمومی یا دولتی که شامل وزارتخانه ها، شرکت های دولتی ، شهرداری ها، موسسه ها و نهادهای عمومی غیر دولتی می شوند.

در انتشار اوراق توسط دولت باید به این مسئله توجه داشت که به میزانی که در قوانین بودجه ی سالانه ی کل کشور پیش بینی می شود، منتشر گردد و از این حد تجاوز نکند.

1. اشخاص حقوقی خصوصی که شامل شرکت های سهامی عام و خاص و شرکت های تعاونی می گردد. در این شرکت ها اوراق منتشره ممکن است، قابل تبدیل به سهام شرکت (سهامی عام) باشد که در این صورت مجمع عمومی فوق العاده اجازه این امر هد داد. چرا که لازمه انتشار اوراق قابل تبدیل به سهام، افزایش سرمایه شرکت است و افزایش سرمایه بنابر ماده ۸۳ لایحه قانونی تجارت در شرکت های سهامی منحصراً در صلاحیت این مجمع است، اما برای انتشار اوراق ساده و یا قابل تعویض با سهام، مجمع عمومی عادی به صلاحیت عامی که دارد، تصمیم گیری می کند. [۹۷]

بند دوم: اخذ مجوز انتشار

مجوز انتشار اوراق مشارکت تا قبل از سال ۱۳۸۴ بر اساس ماده ۴ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت توسط بانک مرکزی و پس از بررسی دارا بودن توجیهات اقتصادی، فنی و مالی صادر می شد، پس از سال ۱۳۸۴ که قانون اوراق بهادار تصویب شد، بر طبق ماده ۲۶ آن قانون مقرر شد که این وظایف و اختیارات به سازمان بورس واگذار شود.بنابراین در حال حاضر مرجعی که مجوز انتشار اوراق بهادار را در کشور صادر می کند، بورس اوراق بهادار و بانک مرکزی است ؛ البته آنچه برخی اساتید بیان داشته اند که صدور مجوز انتشار اوراق مشارکت توسط همه شرکتها(حاضر و غیر حاضر در بورس) به بورس واگذار شده است[۹۸] چندان صحیح نیست چرا که در تبصره همان ماده، قانونگذار اوراق مشارکتی را که به موجب همین قانون معاف از ثبت نزد سازمان اوراق بهادار باشد را از شمول این ماده مستثنی کرده است و بلافاصله در ماده ۲۷ به ذکر اوراق بهاداری که از ثبت نزد سازمان معاف است پرداخته که عبارتند از:

1. اوراق مشارکت دولت، بانک مرکزی و شهرداری ها
2. اوراق مشارکت منتشره توسط بانک ها و موسسات مالی و اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی
3. اوراق بهادار عرضه شده در عرضه های خصوصی
4. سهام هر شرکت سهامی عامی که کل حقوق صاحبان سهام آن کمتر از رقم تعیین شده توسط سازمان باشد
5. سایر اوراق بهاداری که به تشخیص شورا نیاز به ثبت نداشته باشند،از قبیل اوراق منتشره توسط سازمانها و مراجع قانونی دیگر

بند سوم: دارا بودن وضعیت مالی مطلوب

از آنجا که پس از انتشار اوراق بهادار، ناشر متعهد است که در سررسید، مبلغ مورد تعهد را به دارنده سند پرداخت کند، ناشر باید از وضعیت مطلوب مالی و اقتصادی برخوردار باشد، به این معنا که از سوئی میزان دارائی او مثبت باشد و از سوی دیگر در سال های گذشته جریان عملیات های مالی مثبت داشته باشد، تا به این وسیله این اطمینان حاصل شود که پس از پایان دوره، مبلغ مورد تعهد را به دارندگان می پردازد.

گفتار دوم: احکام و آثار انتشار اوراق

قانون گذار برای انتشار اوراق بهادار، در قوانین مختلف احکام و آثاری را تعیین کرده که در این گفتار به بیان این موارد و هم چنین احکام و آثاری که از ماهیت اوراق ناشی می شود، می پردازیم.

بند اول: معین بودن سود و سررسید اوراق

ویژگی اصلی اوراق استصناع نسبت به سایر اوراق آنچنان که بیان شد، معین بودن میزان سود در سررسید معین است، که این امر توسط ناشر در ابتدای امر مشخص خواهد شد و در این مدل، ناشر همان اوراق استصناعی را که از بانی به عنوان عوض قرارداد استصناع دریافت کرده است، در اختیار سرمایه گذاران قرار می دهد و آنها در مواعد مقرر می توانند با مراجعه به بانی، وجوه مقرر در اوراق استصناع را به همان ارزش اسمی اوراق است، دریافت کنند.

همانطور که بیان خواهد شد، واسط اوراق استصناع را به سرمایه گذاران زیر قیمت اسمی می فروشد و دارندگان اوراق در سررسید، مبلغ اسمی اوراق را از بانی دریافت می کنند و تفاوت ارزش اوراق در زمان خرید و ارائه به بانی، سود سرمایه گذاران را تشکیل می دهد.

در صورتی که بانی از پرداخت ارزش اسمی اوراق که بیانگر میزان بدهی اوست خودداری کند و برای پرداخت مبلغ اوراق، ضامنی وجود نداشته باشد سرمایه گذاران به عنوان طلبکاران دین، حق طرح شکایت علیه او به سبب امتناع از پرداخت دین را در مراجع قانونی خواهند داشت و در صورتی که بانی تاجر محسوب شود (شرکت های سهامی و تعاونی)، هر یک از طلبکاران براساس ماده۴۱۵ ق.ت می توانند صدور حکم ورشکستگی تاجر را از محکمه درخواست نمایند. با صدور حکم ورشکستگی، شرکت مذکور حق مداخله در اموال خود را نداشته و اداره اموال وی به مدیر تصفیه سپرده خواهد شد.

البته در انتشار اوراق بهادار، با توجه به تضمیناتی که از ناشر در زمان کسب مجوز اخذ می گردد، می توان حقوق سرمایه گذاران را استیفا نمود.

بند دوم: امکان فروش اوراق

اوراق استصناع، همانگونه که بیان شد از اوراق بهاداری است که متناسب با نزدیک شدن به زمان سررسید، ارزش بیشتری می یابد، تا اینکه در زمان سررسید، ارزشی معادل ارزش اسمی که قابل اخذ از بانی است، خواهد داشت. بنابراین علاوه بر بازار اولیه که در آن اوراق توسط واسط منتشر می گردد، بازار ثانویه ای نیز به وجود خواهد آمد تا دارندگان اوراق در صورت نیاز به ارزش اوراق در آن زمان بتوانند با فروش اوراق، به سرمایه خود دست یابند و همچنین چنانچه افرادی بخواهند در قالب این اوراق سرمایه گذاری کنند، با خرید آن به مقصود خود برسند.

بند سوم: قابلیت تعویض یا تبدیل به سهام

یکی از ویژگی هایی که برای اوراق مشارکت در ماده ۶ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت در نظر گرفته شده است، قابلیت تبدیل یا تعویض آن سهام است که درباره اوراق استصناع نیز قابل تصور است و در این بند درباره هر یک به صورت جداگانه صحبت خواهیم کرد.

در اوراق قابل تبدیل به سهام، چنین مقرر می کنند که صاحب ورقه در صورتی که وضع شرکت ناشر به دلیل اقتصادی و سوددهی بهتر از زمان انتشار اولیه اوراق باشد، بتواند با تبدیل ورقه خود به سهم شرکت از بهبود وضعیت اقتصادی شرکت بهره ببرد.[۹۹]

اما در مورد اوراق قابل تعویض با سهام بر خلاف اوراق قابل تبدیل به سهام، شرکت ناشر الزامی به صدور سهام جدید برای تعویض با اوراق متقاضیان ندارد، بلکه کافی است که شرکت ناشر سهامی در دیگر شرکت های حاضر در بورس داشته باشد و هرگاه صاحب ورقه اراده کرد، سهام مزبور را در مقابل تسلیم اوراق به صاحبان آن منتقل کند. بنابراین صاحب ورقه در شرکت ناشر شریک نمی شود، بلکه در شرکت های دیگری شریک می شود که شرکت ناشر در آن صاحب سهم است.[۱۰۰]

بند چهارم:مصرف در غیر طرح مربوط

ناشرانی که اجازه انتشار اوراق برای تأمین منابع مالی آنها در زمینه خاصی توسط مراجع زیربط صادر می گردد، باید اموالی را که ازاین طریق به دست می آورند، تنها در همان راه صرف کنند و از استفاده این منابع در زمینه های دیگر خودداری کنند. در صورت تخلف ناشر از این امر، توسط نهاد نظارتی«امین» مورد مؤاخذه قرار خواهد گرفت.

البته در این اوراق، بر خلاف اوراق مشارکت که در آن سرمایه گذاران شرکاء یکدیگر در طرح مورد نظر هستند، دارندگان اوراق تنها افرادی هستند که دیون ناشر را خریداری کرده اند و در پروژه ای که به سبب آن اوراق منتشر شده است، هیچ گونه مالکیتی ندارند. بنابراین اگر نظارت های قانونی توسط امین در نظر گرفته نشود، ناشر حق هرگونه تصرفی در اموال بدست آمده را خواهد داشت.

بند پنجم: مالکیت ورقه سهام

افرادی که اقدام به سرمایه گذاری در قالب خرید اوراق استصناع می نمایند، مالکین این اوراق به حساب آمده و حق هرگونه تصرف مالکانه در این اوراق از جمله انتقال آن به صورت معوض یا غیر معوض را خواهند داشت و ناشر به هیچ وجه نمی تواند حقوق مالکانه آن ها را محدود کند، بلکه صادر کننده این اوراق باید در زمان مقرر ارزش اسمی این اوراق را به هر فردی که مالکیت آن را داراست، بپردازد و نمی تواند به این بهانه که اوراق به فرد دیگری واگذار شده است، از تعهدات خود سرباززند.

بند ششم: رابطه ناشر و خریداران اوراق(خرید و فروش دین)

برخلاف اوراق اجاره که رابطه وکیل و موکل بین ناشر و سرمایه گذاران برقرار می گردد، آورندگان سرمایه در اوراق استصناع، خریداران اوراق منتشر شده بر مبنای قرارداد استصناع هستند و مالکیت این اوراق را به دست می آورند. بنابراین پس از خرید این اوراق رابطه حقوقی مابین سرمایه گذاران و ناشر خاتمه یافته و البته این قرارداد نسبت به طرفین و اشخاص ثالث قابل استناد خواهد بود. دارندگان اوراق با به دست آوردن مالکیت این اوراق دو راه پیش روی خود خواهند داشت، یا باید منتظر بمانند تا سررسید اوراق فرا برسد و با ارائه آن اوراق به بانی، ارزش اسمی اوراق را که بیش از مبلغی است که برای خرید آن صرف کرده اند، دریافت کنند و یا این اوراق را پس از مدتی با مبلغی بالاتر از هزینه ای که برای خرید آن نموده اند، به دیگران فروخته و ارزش اوراق در آن زمان را دریافت نمایند.

بند هفتم:تضمین اوراق

بر اساس ماده۳و۴ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت، چنان چه این اوراق توسط دولت منتشر شده باشد، تضمین بازپرداخت اصل و سود ا وراق، توسط وزارت امور اقتصادی و دارائی انجام می گیرد؛ اما سایر شرکت ها و مؤسساتی که اوراق مشارکت منتشر می کنند، بر اساس این قانون باید خودشان تضمین لازم را نزد بانک عامل بسپارند تا در صورت عدم اجرای تعهدات توسط ناشر، عامل بتوانند از منابع این تضمین، به ایفای تعهدات اقدام نماید.

هرچند در قانون مذکور صحبتی از ضامن به عنوان نهادی مستقل نشده است، اما در آئین نامه اجرایی ماده این آئین نامه، این شخص حقوقی را ضامن پرداخت سود علی الحساب و اصل مبلغ اوراق مشارکت دانسته است. البته باید توجه به ماده ۲۲ آئین نامه مذکور باید ضامن را متعهد به پرداخت سود قطعی نیز دانست.[۱۰۱]

لازم به ذکر است که در آئین نامه وجود ضامن ضروری دانسته نشده، بلکه حضور آن به اختیار ناشر گذاشته شده است و در صورت وجود ضامن این امر در امیدنامه شرکت خواهد شد.(بند«ی» ماده ۱ آئین نامه اجرایی انتشار اوراق مشارکت شرکت های پذیرفته شده در بورس)

در دستورالعمل مربوط به انتشار اوراق اجاره نیز برخلاف قانون انتشار اوراق مشارکت، نهادی مستقل از ناشر برای ضمانت اوراق در نظر گرفته اند و در بند«و» ماده اول این قانون از آن نام برده شده است. در این بند آمده است:«ضامن شخص حقوقی است که پرداخت مبالغ اجاره بها و حسب مورد بهای خرید دارایی مورد اجاره توسط بانی به نهاد واسط را تضمین می نماید.»

در ماده ۵ این دستورالعمل همچنین به بیان ویژگی های ضامن پرداخته است، که عبارتند از:

1. مستقل از بانی بوده و استقلال آن توسط حسابرس بانی تأیید گردد.
2. توسط بانی معرفی شود.
3. صرفاً از میان بانک ها، مؤسسات مالی و اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بیمه ها و شرکت های تأمین سرمایه، شرکت های سرمایه گذاری یا نهادهای عمومی مورد تأیید سازمان باشد.
4. عدم الزام وجود ضامن در صورتی که اوراق دارای رتبه اعتباری باشند.

در مورد اوراق استصناع نیز به سبب مشابهت زیاد این اوراق با اوراق اجاره به نظر می رسد که باید همان شرایط ضامن در اوراق اجاره را برای این اوراق در نظر گرفت و نهادی مستقل از بانی را برای تضمین بازپرداخت ارزش اسمی اوراق در زمان سررسید تعیین شده، معرفی کرد که در صورت عدم ایفای تعهدات از سوی بانی، سرمایه گذاران بتوانند به ضامن مراجعه کرده و اصل سرمایه و سود را، که ارزش اسمی اوراق را تشکیل می دهد دریافت کنند. بنابراین در تعریف ضامن در انتشار اوراق استصناع می توان گفت:«شخص حقوقی که پرداخت مبلغ اسمی اوراق توسط بانی به سرمایه گذاران را تضمین می کند.»

بند هشتم: بانام و بی نام بودن اوراق

قانون انتشار مشارکت، امکان انتشار اوراق به هر دو صورت بی نام و با نام را در نظر گرفته اما دستورالعمل انتشار اوراق اجاره، تنها انتشار اوراق به صورت با نام را مجاز دانسته و در تعریف اوراق اجاره آن را از اوراق بهادار با نام معرفی نموده است.

در مورد اوراق استصناع با توجه به این که این اوراق توسط سرمایه گذاران خریداری می شود و شبیه به اوراق اجاره نیست که در آن قسمتی از مالکیت مال مورد اجاره متعلق به دارندگان اوراق باشد، فلذا برای تسهیل فروش این اوراق در بازار ثانویه باید این اوراق را نیز به دو صورت با نام و بی نام در نظر بگیریم، تا افرادی که قصد مبادله این اوراق، قبل از فرا رسیدن سررسید را دارند، بتواند با دریافت اوراق بی نام به راحتی به مقصود خود برسند. البته انتشار اوراق بی نام به جهت این که دارنده آن، مالک ورقه به حساب می آید، از خطر بیشتری نسبت به اوراق بانام برخوردار بوده و ممکن است در صورت مفقود شدن یا به سرقت رفتن مورد سودجویی افراد دیگر قرار بگیرد.

بند نهم: رهن اوراق

اوراق استصناع در مدل مورد بحث چنان که گفته شد، سندی است مبنی بر طلب دارنده آن از بانی، که در زمان تعیین شده قابل دریافت است. حال سئوالی مطرح می شود این است که دارنده این اوراق می تواند از این برگه به عنوان وثیقه استفاده کرده و آن را به رهن بگذارد؟

در بحث از عقد رهن در قانون مدنی یکی از شروط مورد رهن بر اساس ماده۷۷۴، عین معین بودن مال مرهون بیان شده است و در ادامه همان ماده قانونگذار رهن دین و منفعت را باطل دانسته است. این درحالی است که در میان فقها تنها افرادی چون علامه حلی و محقق ثانی بر بطلان رهن دین تصریح دارند و رهن دین از سوی بسیاری از فقها پذیرفته شده است. حتی فقهایی همچون شهید ثانی، صاحب جواهر و محقق اردبیلی که قبض را شرط رهن دانسته اند، رهن دین را ممکن دانسته و در نتیجه رهن دین و عین کلی را صحیح می دانند.[۱۰۲]

به نظر میرسد که نویسندگان قانون مدنی نیز بر اساس دیدگاه اول، عین معین بودن مال رهن را لازم دانسته اند. درحالی که فقهای نامدار این امر را ضروری ندانسته و در میان فقهای معاصر نیز افرادی نظیر آیات عظام سیستانی، صافی، مکارم، و نوری همدانی امکان تصرف در مال و قابلیت خرید و فروش را شرط مال مرهون دانسته و از ضرورت عین معین بوده آن سخنی به میان نیاورده اند.(توضیح المسایل مراجع مذکور در ذیل رهن)حتی آیت الله بهجت در کتاب جامع المسایل بیان میدارد که:«متعلق می شود رهن به عین شخصیه مملوکه که قابل قبض باشد. و در تعلق آن به منافع و دین. و با وثوق به وصول به نتیجه حاصله از رهن عین، قابل تأمل است.و خصوصاً در منافع قابل تبدیل به عین»[۱۰۳]

بنابراین با وجود این که به نظر می رسد رهن دین از جهت شرعی بلااشکال باشد، و لیکن قانون مدنی این امر را منع کرده و رهن دین را باطل دانسته است و از آنجا که اوراق استنصاع نیز سند دین است، قابل استفاده به عنوان رهن نیست. در حالی که این اوراق و اوراق شبیه به آن از جهت سهولت نگهداری و نقل و انتقال بهترین وسیله برای وثیقه است و جامعه کنونی نیاز به اعتبار و صحت رهن دین دارد.آقای کاتوزیان در کتاب عقود معین با اذعان به این مسئله که در قانون مدنی بی جهت رهن دین باطل دانسته شده است، راه حلهایی برای وثیقه نهادن دین پیشنهاد می دهند که به نظر میرسد از این راه حلها به جای رهن اوراق می توان استفاده کرد. یکی از این راه حلها استفاده از معامله با حق استرداد است به این نحو که طلبکاری که مایل به رهن طلب خویش است، می تواند آن را بطور شرطی و با حق استرداد به مرتهن انتقال دهد و از بابت آن اعتبار بگیرد و چنانچه مبلغی را که به وام گرفته است نپردازد، خریدار شرطی(وام دهنده) حق دارد از محل مورد مطالبه پول خود را وصول کند. همچنین برای استفاده از دین به عنوان وثیقه، بدهکار می تواند به بستانکار وکالت دهد تا طلب او را وصول کند و هرچه را به دست می آورد، نزد خود به عنوان وثیقه نگه دارد یا بابت طلب تملک کند.[۱۰۴]

بند دهم: سایر احکام و آثار

علاوه بر احکام و آثاری که برای اوراق استصناع در موارد قبل بیان شد، از موارد دیگری نیز می توان نام برد که به صورت مختصر به آن اشاره خواهیم کرد.

۱-بر اساس ماده ۷ قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید مصوب سال ۱۳۸۸، برخلاف آنچه در ماده ۷ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت بیان شده است، از سرمایه گذاران به سبب سود حاصل از خرید اوراق بهادار و انتقال آن هیچگونه مالیاتی دریافت نخواهد شد و این اوراق از مالیات معاف هستند.

همچنین بر اساس ماده۱۱ این قانون، نهاد واسط نیز از پرداخت هرگونه مالیات و عوارض نقل و انتقال و مالیات بر درآمد آن دسته از دارایی هایی که تأمین مالی آن از طریق انتشار اوراق بهادار به عموم صورت می گیرد، معاف است.

۲-درصورت فروش صددرصد اوراق استصناع منتشر شده در مدت مقرر بانک مرکزی اجازه برداشت از وجوه جمع آوری شده را به ناشر خواهد داد، اما در صورت عدم فروش صددرصد اوراق منتشر شده در مدت مذکور بانک مرکزی باید از طریق تمدید مهلت فروش یا طرق دیگر چگونگی تأمین کسری منابع مورد نیاز طرح را توسط ناشر معین نماید.در صورت عدم تأمین کسری منابع توسط ناشر طی مهلت مقرر، بانک مرکزی دستور انظار اطلاعیه مربوط به استرداد وجوه دارندگان اوراق را حداکثر ظرف یک هفته به عامل خواهد داد. هزینه های مالی ناشی از این امر بر عهده ناشر خواهد بود(برگرفته از ماده۱۱ آئین نامه انتشار اوراق مشارکت)

۳-چنانچه ناشر از اوراق در سررسید معین نتواند ارزش اسمی اوراق را به دارندگان اوراق تحویل دهد؛ با توجه به مقررات مربوط به اوراق مشارکت، مشمول پرداخت وجه التزام تأخیر تأمین منابع به میزان مقرر در قرارداد عاملیت خواهد شد.(برگرفته از ماده۱۶ آئین نامه انتشار اوراق مشارکت)

مبحث سوم: نقش حقوقی شرکت تأمین سرمایه

همانطور که بیان شد واسط اوراق استصناع را در اختیار شرکت تأمین سرمایه قرار می دهد تا به سرمایه گذاران با قیمتی تنزیلی( زیر قیمت بازار) بفروشد. براین اساس می توان گفت که در این رابطه باید واسط را فروشنده و موکل، شرکت تأمین سرمایه را وکیل واسط و سرمایه گذاران را خریدار در نظر گرفت.

در این مبحث به صورت جداگانه به رابطه شرکت تأمین سرمایه با واسط و همچنین با سرمایه گذاران می پردازیم.

گفتار اول: رابطه واسط و بانک عامل یا شرکت تأمین سرمایه

رابطه واسط و شرکت تأمین سرمایه بر مبنای عقد وکالتی است که در آن واسط به شرکت تأمین سرمایه وکالت می دهد اوراق منتشره توسط وی را زیر قیمت اسمی به سرمایه گذاران واگذار کند و پول حاصل از آن را به واسط بپردازد و هم چنین مبلغی را که بانی در سررسید اوراق در اختیار شرکت تأمین سرمایه قرار می دهد به سرمایه گذاران پرداخت کند. در مقابل این اقدامات، شرکت تأمین سرمایه مبلغی از درآمد حاصل از فروش اوراق را به عنوان حق الوکاله اخذ خواهد کرد.

قرارداد وکالت به عنوان یکی از عقود معین در فقه و حقوق دارای شرایط و احکام و آثاری است که به صورت جداگانه به آن خواهیم پرداخت.

بند اول: شرایط صحت قرارداد

در وکالتی که واسط به شرکت تأمین سرمایه می دهد، باید شرایط اساسی معاملات که در ماده ۱۹۰ق.م. به آن اشاره شد و قبلاً نیز مفصلاً به آن پرداختیم، رعایت گردد. در نتیجه طرفین معامله باید دارای قصد و رضا نسبت به قرارداد وکالت بوده و همچنین دارای اهلیت انجام معاملات (بالغ،عاقل و رشید) باشند.

درباره موضوع وکالت نیز بیان شده که این موضوع باید دارای شرایطی باشد تا بتوان قرارداد را صحیح دانست این موارد عبارتند از:

۱-امکان انجام بوسیله موکل:

ماده ۶۲۲ق.م به این مسئله اشاره کرده و بیان می کند که وکالت باید در امری داده شود که خود موکل بتواند آن را بجا آورد. منظور از توانایی موکل در انجام کار این است که وی توانایی حقوقی انجام آن را داشته باشد. فلذا چنانچه موکل به سبب حجر یا نداشتن حق تصرف در مال به سبب ورشکستگی و نظیر آن نتواند در مال، تصرف حقوقی کند، حق ندارد به دیگری نیز در آن رابطه وکالت دهد.

۲-قابلیت نیابت دادن به دیگری:

به این معنا که مباشرت موکل در آن امر ضروری نباشد. البته برای انجام همه اعمال حقوقی توکیل امکان دارد، مگر در جایی که قانون یا ضرورت های ناشی از اخلاق یا نظم عمومی آن را ممنوع کند[۱۰۵]

۳-معلوم بودن موضوع:

گرچه در عقود معلوم بودن موضوع آن ضروری است، اما در عقد وکالت که به منظور راه گشایی و رفع نیازها تشریع شده است و باید آن را در زمره عقود مسامحه آورد نه معامله، معلوم بودن موضوع وکالت به طور کامل ضرورت ندارد و از امور خاصی است که علم اجمالی به موضوع عقد برای نفوذ آن کفایت می کند(ماده ۲۱۶ق.م)[۱۰۶]

در این عقد نیز شبیه به سایر عقود باید جهت معامله مشروع بوده و طرفین با هدفی که با قانون و شرع مخالفت نداشته مبادرت به انعقاد قرارداد وکالت نمایند.

بند دوم: احکام و آثار قرارداد

عقد وکالت یکی از پرکاربردترین عقود است که در روابط حقوقی به وفور مشاهده می شود و به همین سبب مباحث متعددی نیز در رابطه با آن مطرح شده است که ذکر همه آن موارد از حوصله بحث خارج است؛ به همین سبب در این رابطه به ذکر مهم ترین آنها اشاره ای خواهیم کرد.

الف:عقد جایز

عقد وکالت یکی از عقود اذنی است و به همین اعتبار نظیر سایر عقود اذنی جایز بوده و هریک از طرفین می تواند هر موقع که بخواهد این عقد را منحل کنند و همچنین با فوت و حجر یکی از آنان نیز منفسخ می شود، اما تا قبل از برهم زدن قرارداد توسط یکی از طرفین یا منفسخ شدن آن، آثار اعمال حقوقی که توسط وکیل برای موکل انجام می شود به حساب موکل گذاشته می شود(ماده ۶۷۸ق.م). بنابراین واسط می تواند هرموقع که خواست شرکت تأمین سرمایه را از وکالتی که برای ارائه اوراق به سرمایه گذاران دارد برکنار کرده و شرکت یا بانک دیگری را به عنوان وکیل خود در عرضه اوراق به خریداران معرفی کند.

البته طرفین عقد وکالت را نظیر سایر عقود جایز به دو نحو می توان به این عقد پایبند کرد تا نتوانند به صرف اراده آن را برهم زنند؛ ماده ۶۷۹ق.م به این دو طریق اشاره کرده است. یکی این که وکالت وکیل را ضمن عقد لازمی شرط کنند و دیگر اینکه عدم عزل وکیل را در ضمن عقد لازمی شرط نمایند.[۱۰۷]

ب: حق توکیل

از آنجا که معمولاً موکل در انتخاب وکیل معیارهایی نظیر تخصص یا تعهد و امانت داری وی را در نظر گرفته و او را به این عنوان برمی گزیند در نتیجه وکیل نمی تواند برای آن امری که وکیل قرار داده شده به دیگری وکالت دهد؛ چراکه با اینکار از حدود اذن خود تجاوز کرده است؛ مگر اینکه بر اساس ماده ۶۷۲ق.م موکل صریحاً این حق را به وکیل خود بدهد و یا آنکه قرائن دلالت براین امر نماید که وکیل از چنین حقی برخوردار است. بنابراین شرکت تأمین سرمایه نمی تواند شخص حقوقی دیگری را به عنوان وکیل خود در عرضه اوراق معرفی کند، بلکه خود باید توسط شعبی که در نقاط مختلف دارد اقدام به این امر نماید. لازم به ذکر است که عرضه اوراق توسط شعب بانک، توکیل به حساب نمی آید چرا که شعب یک شرکت یا بانک، با مرکز اصلی آن شخصیت حقوقی واحد به حساب می آیند که به صورت واحد در برابر موکل(واسط) پاسخگو خواهد بود.

ج: رعایت مصلحت موکل

از آنجا که، امین موکل به حساب می آید باید در اقداماتی که از سوی وی انجام می دهد، در حدود متعارف،مصلحت موکل را رعایت کند و چنانچه مشخص شود این امر را رعایت نکرده است، مسئول خواهد بود ؛ اما چنانچه وکیل در حدود متعارف عمل کند و مصلحت موکل را رعایت نماید، ولی در نهایت معامله به مصلحت موکل واقع نشود، معامله نافذ خواهد بود چرا که تعهد او به وسیله است نه تعهد به نتیجه. فلذا شرکت تأمین سرمایه باید بر اساس دستوراتی که واسط به او می دهد، عرضه را انجام دهدو از این حدود تجاوز نکند مثلاً اگر واسط قیمت ۷۰۰ تومان را برای فروش اوراق استصناع در نظر گرفته است، شرکت تأمین سرمایه چنانچه با عدم استقبال از خرید اوراق مواجه شود، نمی تواند اوراق را به بهانه رعایت مصلحت موکل با مبلغ ۶۰۰ تومان بفروشد و در صورت اقدام به این امر معامله فضولی بوده و در مقابل خسارت دیدگان مسئول خواهد بود.

د:اقدام در حدود اذن

چنانچه حدود اذن وکیل در قرارداد مشخص شده باشد، وی حق ندارد از این حدود پا را فراتر نهاده و اقداماتی را انجام دهد که در انجام آن نیابت نداشته است؛ هرچند آن عمل به مصلحت موکل باشد. در صورتی که از حدود اذن خارج شود عمل حقوقی او غیرنافذ است و تنها در صورت تنفیذ موکل صحیح خواهد بود.(ماده۶۶۳ق.م)

ه:اجرای لوازم و مقدمات وکالت

درماده ۶۷۱ق.م قانونگذار به این مطلب اشاره دارد که وکالت در هر امر مستلزم وکالت در لوازم ومقدمات آن نیز هست مگر این که تصریح به عدم وکالت شود. در این رابطه باید مقدمات و لوازم عقلی، عرفی و عادی را در نظر گرفت و چنانچه امری در دید عرف از لوازم و مقدمات انجام مورد وکالتا باشد، وکیل بدون داشتن اذن از موکل می تواند اقدام به آن نماید. البته چنانچه در قرارداد تصریح به عدم وکالت شود، وکیل حق اقدام به آن را نخواهد داشت.[۱۰۸]

بنابراین شرکت تأمین سرمایه در عرضه اوراق استنصاع می تواند اقداماتی نظیر گرفتن اطلاعات مورد نیاز از سرمایه گذاران، گرفتن امضاء در مقابل تحویل اوراق به خریداران صرف هزینه لازم برای عرضه و … را که از لوازم و مقدمات عرضه اوراق به حساب می آید، اخذ مجوز از واسط انجام دهد.

و: عدم اجرای مورد وکالت

ماده ۶۶۶ ق.م، هرگونه تقصیر وکیل که خسارتی برای موکل به بار آورد و عرفاً وکیل مسبب آن محسوب می شود را موجب مسئولیت او می داند. مصداق اتم این تقصیر را در حالتی باید دانست که عقد وکالت به جای خود باقی است اما وکیل از انجام مفاد آن خودداری کند یا آن را به تأخیر بیندازد، در این صورت وی مسئول زیان هایی است که از این طریق به موکل وارد می شود.

بنابراین به عنوان مثال چنانچه بانک موظف بوده در تاریخ مشخصی عرضه اوراق را شروع نماید ولیکن از این اقدام خودداری کرده و این امر سبب شود مدت زمان مجوز انتشار اوراق به اتمام برسد و یا با وجود اینکه مجوز همچنان باقی است به سبب عرضه اوراقی دیگر که مطلوبیت بیشتری در بازار داشته، این اوراق به فروش نرود، در مقابل واسط به سبب خساراتی که ناشی از اقدامات اوست، مسئول خواهد بود.

ز:پرداخت اجرت و هزینه ها به وکیل

وکالت ممکن است مجانی یا با اجرت باشد؛ اما چنانچه بر این امر تصریح نشده باشد باید آن را بر دارا بودن اجرت حمل کرد؛چرا که ظاهر بر این است که کسی به رایگان برای دیگری اقدامی انجام نمی دهد و بر این اساس عمل هیچ کس نباید بدون اجرت بماند و به همین سبب ماده ۶۷۷ق.م نیز به این مسئله اشاره داشته است. همچنین در صورتی که میزان حق الوکاله وکیل مشخص نشده باشد، این مقدار بر اساس عرف و عادت باید پرداخت شود و اگر در آن زمینه عادت مسلمی نباشد، وکیل مستحق اجرت المثل خواهد بود. (ماده ۶۷۶ق.م) در مورد هزینه هایی که وکیل برای انجام مورد وکالت کرده است نیز موکل مسئول بوده و باید آن را به وکیل پرداخت کند. زیرا این هزینه ها را وکیل به دستور موکل و به سود او انجام داده است و پرداخت این هزینه ها منوط به حصول نتیجه مورد نظر موکل نیست.[۱۰۹]

بنابراین شرکت تأمین سرمایه می تواند هزینه هایی که برای عرضه اوراق در حدود متعارف نموده و همچنین حق الوکاله خود را در صورتی که از قبل تعیین شده است و اگر تعیین نشده به میزان اجرت المثل این عمل از منابع مالی که در نتیجه اوراق حاصل می گردد، کسر کرده و باقیمانده را به واسط تحویل دهد.

گفتار دوم: رابطه بانک عامل یا شرکت تأمین سرمایه و سرمایه گذاران

بانک عامل به عنوان وکیل واسط، تنها وظیفه عرضه اوراق و دریافت مبلغ آن از سرمایه گذاران و همچنین پرداخت مبلغ اسمی که توسط بانی در سررسید اوراق، در اختیار وی قرار داده می شود را دارد. بنابراین باید گفت در این رابطه، شرکت تأمین سرمایه تنها نقش نماینده واسط را داشته و فعالیتی که انجام داده به نام و برای واسط بوده است و با منافع و تکالیفی که از این قرارداد ناشی می شود، بیگانه خواهد بود. در نتیجه سرمایه گذاران نمی توانند وی را طرف دعوای خود قرار داده و علیه وی شکایت کنند و شرکت تأمین سرمایه نیز نمی تواند علیه سرمایه گذاران طرح دعوی نماید. البته در صورتی که وکیل در رابطه قراردادی با سرمایه گذاران از حدود اذن خود تجاوز کند،بر اساس قواعد مسئولیت مدنی در مقابل آنان مسئول خواهد بود.

بنابراین چنانچه عامل اوراق استنصاع را با مبلغی کمتر از مبلغ تعیین شده توسط واسط به فروش برساند یا در صورت تعیین شرایطی توسط واسط برای خریداران از این ضوابط تخطی کند، از حدود اذن خارج شده و معامله فضولی انجام داده است، که در صورت عدم اجازه بعدی واسط، این قرارداد باطل خواهد شد و اگر در اثر بطلان این قرارداد خسارتی به سرمایه گذاران وارد شود، شرکت تأمین سرمایه ملزم به جبران این خسارات خواهد بود.

مبحث چهارم: بیع دین

قراردادی که در این مدل از انتشار اوراق بین واسط و سرمایه گذاران واقع می شود، بر اساس عقد بیع است، چرا که واسط فروشنده اوراق استصناع و سرمایه و سرمایه گذاران خریداران این اوراق هستند. همچنین در بازار ثانویه که سرمایه گذاران اولیه اوراق خود را به افراد دیگری که قصد سرمایه گذاران در زمینه این اوراق دارند، واگذار می کنند رابطه قراردادی به همین شکل خواهد بود.

البته باید به این مسئله توجه کرد که عقد بیع مورد بحث ما دارای دو ویژگی است:

۱-نه بیع عین بلکه بیع دینی است که واسط از بانی دارد و در قالب اوراق، این دین به فروش می رسد.

۲-قیمت فروش این اوراق با ارزش اسمی آن متفاوت بوده و زیر قیمت ارزش اسمی به سرمایه گذاران فروخته می شود.

این دو ویژگی قرارداد بیع را تا حدودی با تأمل در صحت آن مواجه می کند که لازم است به آن پرداخته شود. در این مقام ابتدا به صحت این قرارداد از دیدگاه فقه و حقوق اسلامی پرداخته و سپس از آثار آن سخن به میان خواهیم آورد.

گفتار اول: شرایط صحت قرارداد:

اقدامی که فروشنده در این معامله انجام می دهد اصطلاحاً تنزیل یا بیع دین پولی نام دارد. یعنی بیع دینی که حاکی از بدهی پولی است و قبل از سررسید موعد پرداخت آن، به قیمتی کمتر از ارزش درج شده در سند به فروش می رسد.

در اینجا مراد از دین، هر مالی است که در ذمه ی شخص به یکی از اسباب ثابت شده باشد لذا بیع بودن این معامله از جهت عین بودن مبیع اشکالی ندارد؛ چون مقصود کسانیکه در حقیقت بیع، تملیک عین یا مبادله عین را معتبر دانسته اند، این است که مبیع هنگام وجود خارجی باید عین باشد؛ هرچند در حال حاضر وجود خارجی ندارد و در ذمه است؛ بنابراین بیع سلف را حقیقت، بیع دانسته اند و غرض آنها از اعتبار این قید، خارج کردن اجاره است که تملیک منافع به شمار می رود.[۱۱۰]

با توجه به اینکه مورد معامله دین است نه عین؛ در رابطه با صحت چنین قراردادی، نظرات مختلفی از سوی اندیشمندان مسلمان بین شده است، که در این گفتار ابتدا به دیدگاه های فقهی و حقوقی در رابطه با بیع دین پرداخته و بر اساس هر یک از این دیدگاه ها به صورت خاص نظرات آن ها درباره تنزیل را روشن خواهیم کرد.

بند اول: فقه عامه:

اهل سنت در بحث از بیع دین بعد از تعریف دین که آن را شامل ثمنی که در مقابل مبیع باید پرداخت شود و بدلی که قرض گیرنده در مقابل مالی که قرض گرفته است، باید پرداخت کند و نظیر آن می دانند، دو نوع تقسیم بندی برای بیع دین بیان می کنند:

۱-فروش دین به کسی که آن دین برعهده اوست یا به غیر او

۲-فروش دین نقداً و به صورت حال یا نسیه و به صورت مؤجل

در نتیجه ۴ حالت برای بیع دین در نظر گرفت که هر یک را در ضمن یک مثال بررسی خواهیم کرد:

الف: بیع دین به نسیه و مدیون

بر اساس نظر ایشان بیع دین به صورت نسیه همان چیزی است که به آن بیع کالی به مالی یا بیع دین به دین میگویند و این نوع بیع شرعاً ممنوع دانسته شده است و دلیل آن نیز نهیی است که پیامبر از بیع کالی به کالی نموده اند و همچنین گفته شده است که اجماع بر این وجود دارند که بیع دین به دین جایز نیست.

برای این مورد در کتب اهل سنت این مثال را بیان کرده اند که شخصی به دیگری می گوید از تو یک مد گندم در مقابل یک دینار می خرم و تسلیم یک ماه دیگر باشد و هنگامیکه زمان تسلیم فرا می رسد، بایع گندم مورد معامله را برای تحویل به مشتری نداشته باشد پس به مشتری می گوید این مقدار گندمی که من به تو بدهکارم را به من بفروش تا در مقابل در زمانی مؤجل بیشتر از آن را به تو تحویل دهم و هیچ گونه تقابضی نیز بین آنها اتفاق نمی افتد. دراین مثال آن زیاده ربا خواهد بود چرا که با قاعده «تو به من در مدت بده و من در مقابل به تو مقدار بیشتری می دهم» تطابق دارد.

ب:بیع به صورت نسیه به غیر مدیون

بیع دین به این صورت نیز همان بیع کالی به کالی بوده و شبیه به مورد قبل باطل است.

مثال این مورد در جایی است که فردی به دیگری می گوید گندمی را که من نزد فلانی دارم را به تو در مقابل فلان مبلغ می فروشم که تو آن مبلغ را بعد از یک ماه به من بپردازی.

ج: بیع دین به صورت نقد به مدیون

این صورت از بیع دین را مشهور فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت بر اساس روایتی منسوب به پیامبر اجازه داده و صحیح می داند زیرا آنچه مانع از صحت بیع دین به دین است، عدم امکان تسلیم آن می باشد و در این فرض که دین را به خود مدیون می فروشیم، دیگر نیازی نیست چرا که دین متعلق به خود اوست.

به عنوان مثال طلبکار، دینی را که از مدیون دارد به او در مقابل چیز دیگر از غیر جنس آن می فروشد و در نتیجه دینی که در این معامله مبیع بوده است، ساقط می گردد و در مقابل مدیون باید عوض آن را که از غیر آن جنس است بپردازد.

البته از میان علمای اهل سنت، ظاهریه(گروهی که در فهم متون دینی بر ظاهر آن تأکید می کنند و معنای تحت اللفظ را تنها ملاک برای فهم قرآن و حدیث می دانند.) این بیع را جایز ندانسته و ابن حزم که بزرگترین عالم این گروه است آن را اکل مال به باطل می داند، چرا که مبیع در این صورت مجهول بوده و غرر در آن وجود دارد.[۱۱۱]

د: دین به صورت نقد به غیر مدیون

در این مورد از بیع دین، اختلاف نظر قابل توجهی بین فقهای اهل سنت دیده می شود که به سبب اهمیت آن به ذکر دیدگاه های مختلف و طرفداران آن می پردازیم.

۱-اکثر فقهای عامه از حنیفه،حنابله و مشهور شافعیه این نوع بیع را به سبب عدم امکان تسلیم، جایز نمی دانند و می گویند بیع دین با کسی که دینی بر عهده او نیست، منعقد نمی گردد،زیرا دین قابل تسلیم نیست مگر دینی که بر عهده بدهکار است که به او فروخته شود.

البته حنیفه در سه مورد قایل به جواز شده است که عبارتند از:

۱٫درصورتی که بایع(طلبکار) مشتری را در قبض دین از مدیون وکیل کرده باشد.

۲٫در جایی که بایع، مشتری را مدیون حواله دهد.

۳٫در صورتی که بایع بعد از فروش، وصیت کند که بعد از موت او، دین را به مشتری بدهند.[۱۱۲]

۲-برخی از شافعیه نظیر شیرازی، نوری، زکریای انصاری و … برخلاف گروه قبل بیع دین را به صورت نقد چه به بدهکار یا غیر بدهکار جایز می دانند. البته در صورتی که این دین مستقر باشد[۱۱۳]و بیع قبل از قبض مورد دین، انجام پذیرد. چرا که به نظر نمی رسد در این صورت مانعی بر امکان تسلیم آن وجود داشته باشد. علت جواز این حالت عدم وجود غروی است که از عدم قدرت طلبکار بر اخذ طلب ناشی می شده است.

اما چنانچه دین مستقر نباشد(نظیر آنچه به صورت سلم فروخته می شود و ممکن است به سبب فقدان آن مال، تعذر از تسلیم به وجود آمده و بیع فسخ گردد.)، قبل از قبض آن، به دلیل نهیی که از بیع مالم یقبض شده است؛ نباید تصرفی در آن صورت گیرد.

همچنین در صورتی که دین،ثمن در عقد بیع باشد، جایز است در آن مال، قبل از قبض آن، تصرف صورت گیرد ودلیل آن یکی روایت پیامبر که فرمودند:«لا بأس مالم تتفرقا و بینکما شیء» است و دیگر اینکه در این فرض ترسی از انفساخ عقد به سبب از بین رفتن مورد دین وجود ندارد.[۱۱۴]

۳-برخی نظیر احمد و ابن تیمیه و ابن قیم و برخی دیگر از شافعیه تملیک دین به شخص ثالث را جایز دانسته اند و بیان می کنند که فروش دین در مقابل عوض حال از مصادیق کالی به کالی از آن نهی شده است، نمی باشد[۱۱۵]

۴-مالکیه نیز بیع دین به غیر مدیون را در صورتی که شروط زیر رعایت شود، صحیح می دانند:

۱-بیع مذکور با یکی از محظورات شرعی نظیر ربا و غرر و نظیر آن روبرو نشود. پس

الف)دین باید از چیزهایی باشد که قبل از قبض بتوان آن را فروخت. نظیر مالی که در مقابل قرض بایدپرداخت شود.

ب)در مقابل ثمن مقبوض باشد، تا لازمه آن بیع دین به دین نشود.

ج) ثمن از جنسی غیر از جنس دینی که مبیع است، باشد و یا اگر از همان جنس است، برای جلوگیری از ربا به همان مقدار باشد.

د) در صورتی که دین نقره است، ثمن طلا نباشد تا سبب شود که بیع پول به پول به صورت نسیه صورت گیرد.

۲-ظن غالب بر حصول دین وجود داشته باشد به نحوی که:

الف: مدیون در شهری که بیع دین صورت می گیرد وجود داشته باشد تا وضعیت او از لحاظ تنگدستی یا گشاده دستی مشخص باشد.

ب:مدیون بر دین خود اقرار داشته باشد به صورتی که بعد از بیع دین آن را انکار نکند. پس جایز نیست بیع حقی که در آن نزاع وجود دارد.

ج: مدیون از افرادی باشد که به دین خود ملتزم هستند.

د: بین مشتری و مدیون عداوت و دشمنی وجود نداشته باشد تا به سبب آن مشتری متضرر گردد.

وهبه زحیلی پس از بیان این دیدگاه ها در کتاب «فقه اسلامی و ادله آن»بیان می دارد که به نظر ما دیدگاه مالکیه بین همه مذاهب راجح است.[۱۱۶]

و اما وی در مورد فروش اوراق سفته به غیر مدیون به کمتر از حقی که آن اوراق بیانگر آن است و در زمان ما متعارف است، قائل به عدم صلاحیت است.[۱۱۷]

در خصوص بیع دین پولی یا تنزیل، از سوی اهل سنت، مطالب متنوع و مباحث مختلفی مطرح گردیده است؛ اما در مورد حکم فقهی تنزیل چنین می توان گفت که بنابر آنچه در بررسی نظر فقهی علمای عامه در مورد بیع دین مطرح گردیده، ایشان عموماً بیع دین را جایز نمی دانند و نتیجه طبیعی چنین رویکردی، عدم پذیرش تنزیل خواهد بود. اما به هر حال مانند هر موضوع دیگری، در مورد تنزیل نیز آرای مختلفی ابراز شده است. به عنوان مثال از رفیق المصری نقل شده که در موافقت با جواز تنزیل گفته است:

«در مورد بعضی از معاملات، تصور بر این است که ربوی می باشند و حال آن که چنین نیست، این معاملات شامل موارد مختلفی می گردد، از جمله کم کردن از ثمن مدت دار برای تعجیل در وفا به آن که همان تنزیل است.»[۱۱۸]

یا در موردی دیگر آمده است:بعضی تنزیل اوراق تجاری را بر اساس عقد حواله حق یا عقد القرض و یا «ضع و تعجل»(از مبلغ کم کن و در پرداخت نسبت به سررسید تعجیل نما)، جایز می دانند.[۱۱۹]

البته عموماً تنزیل را جایز ندانسته و نسبت به آن نظر منفی دارند و مشکل عدم جواز تنزیل برای ایشان به طور عام باقی است.

بند دوم: فقه امامیه

در میان امامیه نیز در مورد بیع دین به غیر مدیون همانند فقهای عامه نظرات مختلفی وجود دارد که این دیدگاه ها را بطور کلی می توان در پنج دسته مورد بررسی قرارداد.

نظریه اول را بسیاری از فقیهان پذیرفته اند که صاحب حدائق و صاحب شرایع و یحیی بن سعید و شهید در دروس از آن جمله اند. این نظریه، بین دین حال و مؤجل تفصیل قائل می شود و بیع دین حال را صحیح، و مؤجل را باطل می داند. دلیل بر این تفضیل، یکی از این وجوه است:

دلیل اول: در صحت بیع، ملکیت معتبر است و اگر دین مؤجل باشد طلبکار بالفعل، مالک چیزی در ذمه مدیون نیست.

دلیل دوم: از شرایط صحت بیع، قدرت بر تسلیم مبیع است و در دین مؤجل، طلبکار نمی تواند مبیع را تسلیم کند؛ زیرا امکان دارد، بدهکار، دین را فراموش یا آن را انکار کند یا مفلس شود.

نظریه دوم این است که بیع دین به مدیون درست؛ ولی به شخص ثالث باطل است و ابن ادریس در سرائر این نظر را برگزیده و دلیل او این است که بیع های صحیح در شرع، در بیع اعیان و بیع در ذمه منحصر است و بیع اعیان به مشاهد و موصوف تقسیم می شود(عین شخصی، یا حاضر است که با مشاهده خریداری می شود یا غایب است که با وصف آن را می خرند)، و بیع دین، داخل هیچ یک از اقسام پیشین قرار نمی گیرد و این بیع به واسطه این که متعلق آن، حتی برای صاحبش معلوم نیست تاآن را وصف کند و به واسطه تخلف وصف خریدار، خیار داشته باشد، غرری، و مشمول روایت«نهی النبی عن بیع الغرر» می شود و نهی بر فساد دلالت میکند.

نظریه سوم که بسیاری از فقیهان آن را اختیار کرده اند، این است که بیع دین مؤجل به ثمن حال(نقد) جایز است؛ چه به مدیون فروخته شود و چه به شخص ثالث؛ ولی بیع دین به نحو نسیه و ثمن مؤجل باطل است و از کسانی که این نظر را برگزیده اند می توان محقق در جامع المقاصد شهید در لمعه و مقدس اردبیلی و مقدس را نام برد؛ گرچه مقدس اردبیلی در فروش نسیه به مدیون مطلقاً جواز را اختیار کرده است. مستند این تفصیل، روایت طلحه بن زید است که از رسول خدا نقل می کند که فرمود:«لا یباع الدین بالدین».

نظریه چهارم که شیخ طوسی و ابن براج و شهید در دروس آن را پذیرفته اند و آن این است که بیع دین به کمتر، صحیح است، ولی مشتری، بیشتر از آن مقدار که به طلبکار پول داده است نمی تواند از بدهکار بگیرد و ذمه بدهکار از مابقی دین بریء می شود. مستند این نظر دو روایت است که فقیهان از آن بحث کرده اند.

نظریه پنجم که فقیهان معاصر و بسیاری از فقیهان پیشین آن را اختیار کرده اند، این است که بیع دین مطلقاً صحیح است و خریدار، مالک تمام دینی می شود که خریده است.

آیت الله العظمی سید کاظم یزدی صاحب عروۀالوثقی در کتاب اسفتائات، بیع دین را به اقل تجویز کرده است. آیت الله العظمی بروجردی می گوید:اگر کسی از دیگری طلبی دارد که از جنس طلا و نقره و چیزهایی که با وزن یا پیمانه معامله می شود، نباشد، می تواند آن را به شخص بدهکار یا به دیگری، به کمتر بفروشد و وجه آن را نقد بگیرد و این کار که در حال حاضر بین تجار و کسبه معمول است که برات یا سفته هایی که طلبکار از بدهکار گرفته و مدت آن نرسیده است، به بانک یا شخص دیگر به کمتر می فروشد و پول آن را نقد می گیرد، اشکال ندارد؛ چون اسکناس با وزن و پیمانه نمی شود.

آیت الله خویی در کتاب منهاج الصالحین می نویسد: بیع دین در مقابل مال موجود صحیح است؛ هرجند ثمن کمتر باشد؛ در صورتی که ربوی یا هم جنس نباشند.

همچنین آیات عظام، وحید خراسانی، تبریزی،سیستانی و زنجانی، این معامله را صحیح دانسته و گفته اند:مشتری می تواند تمام دین را از بدهکار بگیرد.

دلیل بر این نظریه، این است که حقیقت این معامله، بیع شمرده می شود و ادله عامه، مثل آیه«اوفوا بالعقود» و آیه«الا أن تکون تجاره عن تراض» شامل آن می شود و چون مخصصی برای ادله نیست، باید به صحت آن حکم کنیم و آن چه بیع بر آن واقع شده، تمام دین است و مشتری باید بتواند همه را بگیرد.[۱۲۰]

در خصوص تنزیل و بیع دین پولی، از آنجا که بدهی حاکی از پول بوده و محکی بدهی، پول است، لذا خرید و فروش دین پولی فرع این دو مطلب است که اولاً پول مالیت داشته باشد و ثانیاً خرید و فروش آن جایز باشد. ما در اینجا مالیت پول را مفروض گرفته ولذا بحث خویش را در مورد خرید و فروش پول، دنبال می کنیم. بیع پول را عموم فقها و مشهور، جایز می دانند و استدلال ایشان این است که پول، از مکیل و موزون نبوده بلکه از معدودات است و چون موضوع ربای معاملی نزد ایشان مکیل و موزون بودن است، ربای معاملی در بیع پول راه ندارد. البته کسانی مانند شیخ مفید که ربای معاملی را معدود ( البته معدودهایی غیر از مانند ثوب، دار،شاه و…)نیز جاری می داند و مثل شهید صدر که موضوع ربای معاملی را اشیای مثلی و مثلیات(در برابر قیمیات) می داند ( پول هم مثلی است) و یا مثل شهید مطهری که موضوع ربای معاملی را مقدرها(یعنی اشیای قابل تقدیر و اندازه گیری که ارزش آنها کمیت است)یا امور مثلی و مثلیات یا غیر مشاهدها (که شامل مکیل و موزون و معدود فابریکی می شود)می داند (و پول، مقدر یا مثلی و یا غیر مشاهد است) در نتیجه ربای معاملی در بیع پول نیز جریان دارد، اما نظر مشهور بر خلاف این دیدگاه است.

البته مراد از بیع پول، مبادله پول با پول است در صورتی که از یک جنس باشد مثل تومان با تومان و نیز اعم از نقد و نسیه است؛ اگرچه بعضی در بیع نسیه پول اشکال کرده اند .

اما به هر حال بایستی توجه داشت که حکم بیع پول مدخلیت تام در حکم بیع دین پولی ندارد و لذا شهید صدر با آن که بیع پول را جایز نمی داند، اما بیع دین پولی و تنزیل اوراق را به اقل بی اشکال می داند، اگرچه در جواز اخذ تمام دین توسط مشتری از مدیون اشکال می کند.

شهید صدر به این امر در عبارت ذیل تصریح می کند:

«بیع سفته دوستانه همان بیع پول است که به نظر ما ربای معاملی است و جایز نیست اما بیع سفته واقعی را نباید با آن قیاس کرد.»

به بیان دیگر معامله بر روی دین با معامله بر روی محکی دین، دو چیز است و درست است که دین چیزی جز محکی آن نیست، اما معامله بر روی محکی، معامله روی محکی بالفعل است که در خارج موجود است، اما معامله بر دین، معامله بر روی کلی محکی است ولذا در معامله بر روی پول ممکن است ماهیتاً و حقیقتاً در بعض موارد، همان قرض ربوی یا تخلص از ربا اتفاق می افتد، اما در معامله بر روی دین پولی، چنین نیست.

البته بطور کلی در تنزیل و بیع دین پولی، جواز آن به واقعی بودن دین و بدهی مشروط شده است.

حضرت امام (ره) غیر از شرط فوق علاوه بر آن، شرط دومی را نیز مطرح می کند و آن عدم قصد تخلص از ربای قرضی است.

شاید بر همین اساس باشد که حضرت امام خمینی (ره) در جواب به استفتائات در این زمینه و سئوال در موردفروش چک یا سفته حکم به ربا و حرمت آن کرده اند.

اما به نظر می رسد که مورد تنزیل و فروش چک یا سفته، مشکل از جهت فروش بدهی پولی به اقل نیست بلکه مشکل در مبلغی است که مشتری در ذمه مدیون مالک می شود و مدیون ملزم به پرداخت آن است و لذا با تفکیک این دو موضوع اصل فروش جایز می شود و می توان به اقل فروخت. اما اینکه مشتری چه مبلغی را در ذمه مدیون مالک می شود، آیا به مقدار مبلغ دین یا به مقدار مبلغی که مشتری به دین داده است، امری جداگانه است که ممکن است مثل شهید صدر در اخذ تمام مبلغ دین، اشکال کنند. ضمن آنکه با قبول این دیدگاه که فروش به اقل جایز است، اما اخذ مابه التفاوت مبلغ دین با مبلغ پرداختی مشتری، جایز نیست به مشکلی بر می خوریم که آن این مابه التفاوت که داین در ذمه مدیون مالک بوده با چه مجوزی از ذمه مدیون وملکیت داین خارج می شود؟به هر حال مهم در این زمینه دیدگاه مشهور در این خصوص است که تنزیل و بیع دین پولی را جایز می دانند. همانطور که بعضی به این امر اذعان داشته اند. شهید صدر نیز تصریح می کند که بسیاری از علما آن را جایز می دانند. در این خصوص می توان به آیات عظام خویی، گلپایگانی، تبریزی، سیستانی، صافی، مکارم شیرازی و… اشاره کرد.[۱۲۱]

بند سوم: حقوق ایران

در حقوق ایران با وجود این که بحث مفصلی در این رابطه وجود ندارد، ولیکن حقوق دانان نیز به پیروی از مشهور فقهای امامیه این نوع بیع را صحیح دانسته و در ذیل بحث از مبیع کلی به آن اشاره ای نموده اند.

دکتر امامی در بیان اموالی که می تواند به عنوان مبیع، مورد معامله بیع قرار گیرد، از مبیع کلی یادکرده و در ذیل بحث از این نوع مبیع به دین نیز اشاره نموده و می نویسد:

دین به اعتبار تعلقش به ذمه مدیون در زمان عقد، قبل از بیع موجود بوده و از اقسام کلی فی الذمه است و می تواند مبیع قرار گیرد، چنانکه کسی یکصد کیلو چائی که از دیگری طلب دارد بفروشد.[۱۲۲]

در رابطه با بیع دین با توجه به این که مورد معامله دارای شرایط اساسی صحت( داشتن مالیات، متضمن منفعت عقلانی، دارا بودن منفعت مشروع، معین و معلوم بودن و مقدور بودن التسلیم بودن) که قبلاً درباره آن صحت کردیم، بوده و منعی نیز از انجام این بیع از سوی قانون صورت نگرفته است، باید این بیع را صحیح بدانیم.

آنچه بیش از مسئله بیع دین بطور کلی مورد توجه حقوقدانان قرار گرفته است، بحث از فروش اوراق بهادار نظیر برات و سفته و… است، که بر اساس عرف تجاری این اسناد را قبل از فرا رسیدن مؤعد سررسید آن، زیر قیمت ارزش درج شده در آنها به بانک می فروشند و به آن در اصطلاح تجاری، تنزیل اوراق می گویند. از آنجا که این اوراق نیز بیانگر وجود دینی است که به وسیله این سند نمایش داده شده است، باید برای آن ماهیتی نظیر بیع دین و احکام آن، متصور باشیم.

در حال حاضر این عملیات بر مبنای آئین نامه موقت تنزیل اسناد و اوراق تجاری و مقررات آن که در جلسه شورای پول و اعتبار در سال ۶۱ به تصویب رسیده و سپس در شورای نگهبان نیز مطرح و به اکثریت آراء، مخالف شرع و قانون اساسی شناخته نشده است، انجام می شود.

در نامه شورای نگهبان به بانک مرکزی چنین آمده است:

«آئین نامه موقت تنزیل اسناد و اوراق تجاری (خرید دین) مصوب شورای پول و اعتبار که در جلسه رسمی شورای نگهبان مطرح و مورد بررسی قرار گرفت و با اکثریت آراء مغایر با موازین شرعی و قانون اساسی شناخته نشد.»[۱۲۳]

لازم به ذکر است که قابلیت انتقال اوراق مشارکت در ماده ۳ آئین نامه اجرائی انتشار اوراق مشارکت و ماده ۶ آئین نامه انتشار اوراق مشارکت شرکت های پذیرفته شده در بورس بطور ضمنی و در بند «الف» دستورالعمل انتشار اوراق اجاره به صورت صریح پیش بینی شده است، که با توجه به آن و بحثی که درباره مشروعیت انتقال اوراق بهادار داشتیم، باید خرید و فروش اوراق استصناع را نیز صحیح و بر طبق مقررات بدانیم.

گفتار دوم: احکام و آثار قرارداد

از آنجا که ما بیع اوراق استصناع را از مصادیق بیع دین دانسته و بر صحت آن، تصریح نموده ایم این قرارداد همان احکام و آثار بیع کلی فی الذمه را دارد که به آن اشاره خواهیم کرد.

بند اول: عقد لازم

همانطور که می دانیم عقد بیع عقدی است لازم و در این مسئله تردیدی وجود ندارد. فلذا بایع و خریدار باید بر سر پیمان خود باشد و نمی توانند هرگاه که بخواهند، بدون رضای طرف دیگر آن را برهم زنند، مگر اینکه یکی از خیارات در عقد وجود داشته باشد، که درباره آن صحبت خواهیم کرد.

همچنین در اثر دیگر لزوم این عقد این است که برخلاف عقود جایز، موت و جنون طرف معامله در آن تأثیری نخواهد داشت؛ چرا که با انعقاد عقد و انتقال مالکیت رابطه قراردادی بین طرفین به اتمام رسیده و طرفین تعهدی نسبت به یکدیگر ندارند، تا استمرار شرایط صحت عقد در آن شرط باشد.

بنابراین در انتقال اوراق استصناع در قالب بیع نیز، طرفین نمی توانند معامله را بدون رضای طرف دیگر معامله برهم بزنند و موت یا جنون فروشنده(و انحلال آن در صورتی که شخصیت حقوقی باشد) تأثیری در مالکیت خریدار اوراق نداشته و وی می تواند حقوق مالکانه خود را بر آن اعمال کند.

بند دوم: تعیین اوصاف

در بیع کلی فی الذمه برخلاف عین معین که با مشاهده رفع جهالت برای مشتری حاصل می شود، بایع باید ویژگی های اصلی مبیع (مقدار، جنس و وصف) را برای خریدار تعیین نماید تا از این طریق خریدار نسبت به آنچه می خرد آگاه بوده و دچار ضرر و زیان نشود.

در فروش اوراق استصناع نیز که از نوع بیع کلی بوده و مبیع در زمان انعقاد موجود نمی باشد، فروشنده اوراق (واسط)، باید اوصاف دینی را که به سرمایه گذاران می فروشد، تعیین نماید که این امر از طریق اطلاعاتی که در اوراق درج شده است، صورت می گیرد. در اوراق استصناع جنس مبیع که از نوع وجه نقد است، تعیین شده و میزان آن همان ارزش اسمی اوراق است را مشخص کرده اند. وصف مهم اوراق نیز مؤجل بودن آن است که در همان برگه سررسید تعیین شده و دارنده باید تا فرا رسیدن آن منتظر بماند.

بند سوم: انتقال مالکیت

مهمترین اثر عقد بیع که در ماده ۳۶۲ق.م. از آن نام برده شده است، انتقال مالکیت است، که پس از وقوع عقد، ملکیت مبیع به مشتری و ملکیت ثمن به بایع خواهد شد. ولیکن لازمه عقد بیع این نیست که ملکیت مبیع و ثمن فوراً و بدون قید و شرط انتقال یابد، بلکه تملیک بدین شرط انجام می شود که موضوع قرارداد قابلیت آن را داشته باشد. فلذا در مبیع کلی تا وقتی که فرد مورد تملیک از طرف فروشنده تعیین نشود، خریدار نمی تواند بر هیچ چیز در عالم خارج، حق عینی پیدا کند.[۱۲۴]

به همین منوال در فروش اوراق استصناع نیز که بیان داشتیم، بیع دین بوده و مبیع از نوع کلی فی الذمه است، فردی که خریدار اوراق به حساب می آید، در واقع طلبی که فروشنده( حسب مورد ناشر در بازار اولیه و سرمایه گذاران در بازار ثانویه) از بانی داشته را خریداری نموده است و حق عینی مشخصی نسبت به مالی ندارد، بلکه باید صبر کند تا در مؤعد مقرر در اوراق ، این دین به عین تبدیل شده و سپس با مراجعه به مدیون از وی بخواهد مصادیقی را که با مورد معامله تطبیق دارد، تسلیم وی نماید. پس از تسلیم مبلغ اسمی اوراق توسط بانی به دارنده اوراق، وی مالکیت عینی بر آن مال داشته و می تواند حقوق مالکانه خود را بر آن مال اعمال کند. البته باید توجه داشت که لزوماً لحظه تسلیم مبلغ اسمی اوراق به دارنده اوراق لحظه انتقال مالکیت نیست، بلکه همین که بانی فردی را که باید تسلیم کند، تعیین نماید، این فرد خودبه خود به ملکیت سرمایه گذار در می آید.

لازم به ذکر است در صورتی که قانون گذار برای انتقال اوراق استصناع تشریفاتی را تعیین کند، کما اینکه در اوراق بانام، برای انتقال مالکیت باید تشریفات تعیین شده رعایت شود، تنها با رعایت آن تشریفات است که عقد واقع می شود و انتقال مبیع صورت می گیرد.

بند چهارم: الزام به تسلیم مبیع

بر طبق ماده ۳۶۷ق.م. تسلیم عبارت است از دادن به تصرف مشتری به نحوی که متمکن از انحاء تصرفات و انتفاعات باشد. بنابراین تصرف مشتری در مبیع شرط تسلیم نیست، بلکه همین که مبیع در اختیار مشتری قرار داده شود، کفایت می کندو تسلیم محقق شده است.[۱۲۵]

تسلیم نسبت به انواع مبیع، متفاوت است و یک امر عرفی است که متناسب با کالای مورد معامله صورت می گیرد.

در عقد بیع چنانچه زمانی برای تحویل مبیع تعیین نشده باشد، مبیع فوراً به تسلیم مشتری درآید و بر اساس ماده ۳۷۵ق.م. در صورتی که مکانی برای تسلیم مبیع مشخص نشده باشد، مبیع باید در محل انعقاد عقد تسلیم شود، مگر اینکه عرف و عادت مقتضی تسلیم در مکان دیگری باشد.

همچنین در تسلیم مبیع، مخارج آن به سبب این که جزء مقدمات تسلیم به حساب می آید و تصریحی که ماده ۳۸۱ق.م. در این باره بر عهده فروشنده است، مگر اینکه خلاف آن را طرفین معامله بین خود شرط کرده باشند.

در عقد بیع کلی، از آنجا که مبیع مؤجل است، حق حبس برای طرف مقابل وجود ندارد و وی ملزم به پرداخت ثمن در مؤعد مقرر است، فلذا برای تسلیم مورد معامله باید از اجبار فروشنده به تسلیم در مؤعد مقرر استفاده کنیم.

درفروش اوراق استصناع، ازآنجا که بیع دین صورت گرفته است، تسلیم مبیع(مبلغ اسمی اوراق)، پس از حال شدن سررسید اوراق و توسط بانی از طریق بانک عامل صورت می گیرد. هزینه تسلیم مبیع( هزینه ای که بانک عامل در راستای این امر می نماید) بر عهده بانی بوده و از وی اخذ می شود و مکان تسلیم ارزش اسمی اوراق، در محل بانک عامل است که عرفاً یا بر اساس توافق، دارنده اوراق برای دریافت، باید به آن مراجعه کند.

بند پنجم: الزام به تأدیه ثمن

همانگونه که بایع با انعقاد بیع ملزم به تسلیم مبیع می شود، مشتری نیز باید ثمن معامله را طبق توافق انجام شده پرداخت نماید. اگر در زمانی که برای پرداخت ثمن تعیین نشده باشد و عرف مسلمی نیز وجود نداشته باشد، باید آن را حال دانست و بلافاصله پس از بیع به فروشنده تحویل داده شود. محل تأدیه ثمن نیز بر طبق ماده ۲۸۰ق.م. محل وقوع عقد است، مگر اینکه بین متعاملین قرارداد مخصوصی باشد یا عرف و عادت ترتیب دیگری اقتضاء نماید.[۱۲۶]

در خرید اوراق استصناع نیز، مشتری باید ارزشی را که برای اوراق تعیین شده است، در زمان خرید اوراق در محل وقوع شعبه بانک عامل که وکیل واسط است، به وی تحویل دهد و چنانچه از تأدیه ثمن سرباززند می توان در درجه اول الزام به پرداخت ثمن و در مرحله بعد فسخ قرارداد را خواست.

بند ششم: ضمان درک

یکی از آثاری که برای عقد بیع در ماده ۳۶۲ تعیین شده است، ضامن شدن بایع نسبت به درک مبیع و مشتری نسبت به درک ثمن است. به این معنا که اگر مالی که به عنوان مبیع یا ثمن به طرف مقابل تحویل داده شده است، مستحق للغیر درآید و مالکیت آن متعلق به فردی غیر از بایع یا مشتری باشد، مشتری و بایع که این مال را به موجب عقد بیع دریافت کرده اند باید مال را به مالک آن مسترد کنند و در صورت جهل آنها به فساد بیع به سبب تعلق مالکیت مال به فرد دیگر، طرف دیگری که این مال را، درحالی که متعلق به وی نبوده و به آنها منتقل کرده است، باید علاوه بر استرداد عوضی که از وی گرفته است، از عهده غرامات وارده به طرف دیگر برآید.(ماده ۳۹۱ق.م)

در فروش اوراق استصناع نیز چنانچه مشخص شود اوراق فروخته شده متعلق به دیگری بوده(بویژه در اوراق بی نام که احتمال مفقود شدن یا سرقت آن وجود دارد) و فرد فروشنده مالکیت آن را نداشته است، مالک اصلی می تواند از کسی که اوراق به وی منتقل شده و او با ارائه اوراق، اقدام به دریافت ارزش اسمی آن نموده است، بخواهد که آن مبلغ را به وی تحویل دهد.

خریدار اوراق نیز چنانچه از متعلق بودن به غیر فروشنده مطلع بوده، تنها حق دریافت ثمنی که برای خرید اوراق پرداخته را خواهد داشت و اگر از این امر بی اطلاع بوده، علاوه بر دریافت ثمن پرداختی می تواند، خسارتی که به وی در اثر این امر وارد شده است را دریافت کند. به عنوان مثال می تواند سودی را که از زمان خرید اوراق تا سررسید اوراق به وی تعلق می گرفته را از فروشنده دریافت نماید، چرا که این مبلغ خسارتی است که از مستحق للغیر بودن اوراق به وی وارد شده و قطعی الحصول نیز بوده است.

بند هفتم: خیارات

در عقد علاوه بر وجود خیارات مشترک نظیر خیار غبن، عیب، تدلیس و …که در سایر عقود نیز به تناسب موضوع وجود دارد، سه خیار ویژه نیز در نظر گرفته شده است که مختص بیع بوده و در سایر معاملات وجود ندارد.

این خیارات عبارتند از خیار مجلس و حیوان و تأخیر ثمن، که از میان این سه خیار، خیار حیوان به سبب این که مورد معامله حیوان نیست و خیار تأخیر ثمن نیز به سبب این که متعلق به صورتی است که مبیع عین خارجی باشد، درحالی که مورد معامله در اوراق استصناع دین بوده و از نوع مبیع کلی است، از بحث ما خارج است. لذا در این قرارداد علاوه بر خیارات مشترک باید خیار مجلس و احکام آن را در صورتی که خیارات در ضمن عقد یا بعد از آن ساقط نشده باشد، جاری بدانیم.

بنابراین در صورتی که اسباب یکی از خیارات موجود در این قرارداد نظیر غبن فاحش، تدلیس و نظیر آن وجود داشته باشد، با این که خریدار در مجلس عقد، قبل از اینکه تفرق حاصل شود، از انعقاد عقد پشیمان شده و قصد برهم زدن معامله را داشته باشد، به فسخ معامله به دلیل وجود یکی از خیارت اقدام نماید.

مبحث پنجم: نقش حقوقی مؤسسه اعتبارسنجی

گرچه هنوز در کشور ما حضور و نقش مؤسسات رتبه بندی یا اعتبارسنجی در انتشار اوراق بهادار جدیت لازم را نیافته و مؤسساتی برای این امر شکل نگرفته است، ولیکن به سبب اهمیت این مؤسسات در زمینه کاهش ریسک سرمایه گذاران، از طریق اطلاعات مفیدی که در اختیار آنها قرار می دهند، بازار سرمایه ایران نیز به این سمت می رود که نظیر سایر کشورهای موفق در زمینه بازارهای مالی، از نقش این مؤسسات بهره ببرد. از همین رو دستورالعمل اوراق استصناع شرایط ثبت و نظارت بر مؤسسات رتبه بندی اعتباری در بورس اوراق بهادار تدوین شده ولی هنوز به مرحله تصویب نرسیده است، فلذا ما در بحث از انتشار اوراق استصناع نیز که در مدل های آن برای این مؤسسات نقشی تعریف شده است، با توجه به این دستورالعمل به طرح مباحث حقوقی می پردازیم.

مؤسسه رتبه بندی اعتباری بر اساس دستورالعمل مذکور چنین تعریف شده است: «مؤسسه ای است که نزد سازمان برای رتبه بندی انواع اوراق بهادار قابل رتبه بندی و ناشر مربوطه، به ثبت رسیده است»

بر اساس تعریف فوق و سایر خصوصیات مؤسسه اعتبارسنجی، می توانیم ویژگی های حقوقی زیر رابرای این مؤسسات مطرح می نماییم.

گفتار اول: شرایط شکل گیری

به سبب فعالیت تخصصی ویژه ای که این مؤسسات انجام می دهند، باید علاوه بر شرایط عمومی نهادهای مالی از ویژگی های خاصی نیز در این زمینه برخوردار باشند.

در این گفتار با توجه به دستورالعمل پیشنهادی مؤسسات رتبه بندی، به شرایطی که این مؤسسات باید برای دریافت مجوز در این زمینه کسب کنند، می پردازیم.

بند اول: دارا بودن شخصیت حقوقی تجاری

مهمترین ویژگی نهادهای مالی، دارا بودن شخصیت حقوقی است. در مورد مؤسسات رتبه بندی نیز در وضعیت به همین شکل بوده و این مؤسسات باید در قالب شخصیت حقوقی شکل گرفته باشند. همچنین به نظر می رسد با توجه به این که ماده ۶ دستورالعمل، این مؤسسه را دارای ساختار سهام اداری معرفی کرده است، باید گفت که از شرکت های تجاری به حساب می آید. پس در نتیجه قواعد حاکم بر اشخاص حقوقی تجاری بر آنها حاکم خواهد بود.

بند دوم: ثبت شدن

این مؤسسه برای اینکه بتواند فعالیت خود را آغاز کند، لازم است از سوی سازمان اوراق بهادار به ثبت برسد. بورس اوراق بهادار نیز برای ثبت چنین مؤسساتی باید پس از دریافت تقاضانامه، اساسنامه، تعهدنامه و سایر مدارک لازم، ظرف حداکثر ۳۰ روز به بررسی وجود شرایط مقرر برای اعطای مجوز از جمله دارا بودن سرمایه لازم، دارا بودن صلاحیت حرفه ای مدیر و اعضاء و غیره در مؤسسه مذکور رسیدگی کرده و در نهایت نظر هیئت مدیره را به متقاضی ابلاغ کند. (ماده ۲ تا ۵ دستورالعمل)

پس از اعطای مجوز به متقاضی وی تنها ۶۰ روز برای ارائه خدمات رتبه بندی فرصت خواهد داشت و در صورت عدم اقدام به این امر در مدت مقرر، مجوز صادر شده کأن لم یکن تلقی خواهد شد.(ماده ۳ دستورالعمل)

بند سوم: استقلال و بی طرفی

از آنجا که این مؤسسات به تعیین رتبه اعتباری اوراق و ناشر آن می پردازند و تعیین این رتبه در میزان استقبال سرمایه گذاران تأثیر قابل توجه دارد، ممکن است از سوی برخی از افراد مورد سوءاستفاده قرار گیرد. بنابراین برای جلوگیری از سوءاستفاده های احتمالی که منجر به ضرر و زیان سرمایه گذاران شده و اعتبار این مؤسسات را دچار خدشه می کند باید مؤسسه رتبه بندی از سوی سازمان اوراق بهادار به نحوی انتخاب شود که از استقلال لازم برخوردار بوده و بی طرفانه به تعیین رتبه اعتباری اوراق و ناشر بپردازد.

بند چهارم: تعهد و تخصص

فعالیت این مؤسسات در تعیین رتبه اعتباری، امری تخصصی است که نیاز به آگاهی و تجربه کافی در این زمینه داشته و از عهده یک کارمند ساده خارج است. بنابراین کارمندان این مؤسسات باید از دانش کافی در این زمینه برخوردار بوده تا بتوانند با دقت و مبنای علمی به این فعالیت بپردازند. همچنین از آنجا که شرکت های ناشر اوراق، اطلاعات خود را برای تعیین رتبه اعتباری در اختیار آنها قرار می دهند باید افرادی امین بوده تا از افشای اطلاعات محرمانه خودداری کنند. همچنین در تعیین رتبه اعتباری با توجه به اطلاعات داده شده و با بکارگیری دانش خود در این زمینه اقدام به این امر نمایند.( ماده ۷ دستورالعمل)

گفتار دوم: وظایف

مهمترین وظیفه ای که توسط این مؤسسات صورت می گیرد، تعیین رتبه بندی اعتباری برای اوراق و ناشر آن هاست. در راستای حسن اجرای این وظیفه اصلی، در دستورالعمل مذکور وظایف دیگری برای مؤسسه تعیین شده است که به بیان آن می پردازیم.

بند اول: تشکیل کمیته رتبه بندی