مرحله سوم زمانی است که نقش آن را در برنامه ریزی اقتصادی و اجرای برنامه ها و مدیریت عملکرد دولت مطرح می شود(حسن آبادی و نجار 1387).
بدیهی است که در هر مرحله به وظایف بودجه افزوده شده بدون آنکه از اهمیت وظایف قبلی کاسته شود. به موازات این امر پیچیدگی سامانه های بودجه ای ، روش ها و تکنیک های مورد عمل نیز طبیعتا در آنها افزایش یافته است(حسن آبادی و نجار 1387).
2-4-1 بودجه وسیله ای برای کنترل :
بدین منظور لازم است که در اسناد بودجه مشخص شود که اعتبارات در «چه محلی» و به «چه میزان» هزینه شود. سپس نظارت شود که میزان اعتبارات هزینه شده از اعتبارات مصوب تجاوز ننماید و یا محل خرج اعتبارات نیز تغییر نیابد. وقتی که منظور از بودجه کنترل باشد ، نظام بودجه ای بر روی طبقه بندی هزینه ها متمرکز می گردد. این طبقه بندی همان مواد و مواد فرعی هزینه است. در این مرحله از کار ، بودجه دولت عبارت از سندی است که در آن نام هر دستگاه دولتی و ریز و هر یک از هزینه های آن بر حسب مواد مختلف ذکر شده است(حسن آبادی و نجار 1387).
در این نظام بودجه ای مبتنی بر کنترل ، هدف هر دستگاه افزایش اعتبارات خود از طریق بیان مشکلات و کمبودها در فرایند انجام وظایف و هدف سازمان متولی بودجه و دولت تقلیل اعتبارات تا حداقل ممکن است. در اجرای بودجه نیز دستگاه اجرایی موظف است که حساب هر یک از مواد هزینه را در قالب اقلام هزینه و در سقف اعتبارات مصوب نگهداری کند و در اختیار دستگاه های نظارتی مربوط قرار دهد. ممیزی این حساب ها نیز معمولا عبارت از بررسی مجوزهای هزینه کرد به منظور کنترل سقف اعتبارات در هر قلم هزینه ای است. بدیهی است که در این بررسی به میزان تحقق اهداف و ماموریت های دستگاه و چگونگی انجام آنها پرداخته نمی شود(حسن آبادی و نجار 1387).
2-4-2 بودجه وسیله ای برای بهبود مدیریت :
بحران بزرگ اقتصادی سال 1929 منشا تحولات عظیمی در عرصه اداره اقتصاد بخش عمومی شد. اثرات این تحول را باید در گسترش نقش و دامنه فعالیت های دولت و دخالت او در اقتصاد جستجو کرد. وقتی اثرات و فواید فعالیت های دولت مطرح شود ، خواه ناخواه چگونگی انجام این فعالیت ها و نحوه مدیریت انجام آنها نیز مطرح می شود(حسن آبادی و نجار 1387).
افزایش سریع ماموریت ها ، فعالیت ها و وظایف دولت و متعاقب آن هزینه های دولت ، نگهداری حساب تعداد بیشماری مواد هزینه را در مجموعه وسیع دستگاه های دولت به صورت متمرکز ، شکل و پرهزینه نمود. با توسعه فعالیت ها ، حساب های جزئی که برای نگهداری مواد فرعی نگهداری می شوند ، اهمیت خود را از دست می دادند و آنچه مطرح می شد حاصل نهایی فعالیت دولت و چگونگی تحصیل این حاصل بود. به عبارت دیگر تمرکز از چگونگی مصرف اعتبار و کنترل منابع و ورودی ها به خروجی و نتایج تغییر کرد. هنگامی که نتایج فعالیت های دستگاه های دولتی به عنوان هدف هزینه ها تلقی می شود ، وظیفه بودجه را می توان چگونگی تجهیز منابع برای انجام وظایف تعریف کرد. با این نگاه جدید ، بودجه بر روی مسائل مربوط به مدیریت اقدامات فرایندهای انجام کار و برنامه ها در دستگاه های دولتی متمرکز شد(حسن آبادی و نجار 1387).
در نظام بودجه ریز مبتنی بر بهبود مدیریت (از حیث سنجش کارایی و چگونگی بهره برداری از منافع) سند بودجه شامل عنوان هر دستگاه دولتی و در ذیل آن طبقه بندی از وظایف و خروجی اقدامات آنها در قالب اقلام هزینه می باشد. مکانیزم تخصیص در این نظام عبارت از پرداخت درصدی از سقف اعتبارات هر برنامه در هر قلم هزینه ای در فواصل مختلف زمانی می باشد(حسن آبادی و نجار 1387).
2-4-3 بودجه وسیله ای برای برنامه ریزی اقتصادی و مدیریت عملکرد :
از اواخر دهه 1950 و اوایل دهه 1960 تحولات دیگری صورت گرفت که نتیجه آن گرایش به نظارت بر پیامدها و نتایج خروجی های دستگاه های اجرایی می باشد. حاصل این تحولات در نظام بودجه ای برخی کشورهای توسعه یافته ، تجزیه و تحلیل اقتصادی در سطح خرد و کلان در تعیین سیاست های مالی و بودجه ای و وضع تکنیک های جدید آماری و تصمیم گیری بود. که به کمک آنها هنگام تعیین برنامه ها ، این امکان بوجود آمد که نتایج برنامه ها و پیامدهای آن مورد تجزیه و تحلیل کمی و کیفی قرار گیرند و بالاخره بودجه و برنامه ریزی آرام آرام به یکدیگر نزدیک شدند(حسن آبادی و نجار 1387).
در این نظام ، خروجی و اقدامات دستگاه های اجرایی بر اساس برنامه ای استراتژیک و مبتنی بر سیاست های کلان کشور تعیین و میزان اثرات هر یک از خروجی ها بر روی پیامدهای آن اندازه گیری و مدیریت می شود. سپس خروجی ها در قالب شاخص های قابل اندازه گیری تعریف و حاصل آن در مقایسه با آنچه در بخش های دیگر دولت و یا بخش خصوصی ارائه می شود ، مورد ارزیابی و مقایسه قرار می گیرد(حسن آبادی و نجار 1387).
2-4-4 مسیر بودجه ریزی عملیاتی نوین :
پس از جنگ جهانی دوم در کشورهای توسعه یافته به دلایل پیش گفته به طراحی و اجرا نظام هایی مبادرت نمودند که اساسا در دسته نظام های بودجه ریزی مبتنی بر بهبود مدیریت قرار داشته و تحت عنوان «بودجه ریزی عملیاتی» در اشکال گوناگون نامیده شدند و عموما در سال های بعد در بیشتر این کشورها به حیات خود ادامه داده است(حسن آبادی و نجار 1387).
همچنین ادبیات وسیعی در مورد بودجه ریزی برنامه ای وجود دارد که متاسفانه به دلیل عدم وجود الگوی منحصر به فردی از بودجه ریزی برنامه ای و نیز از آنجایی که عباراتی همچون بودجه ریزی برنامه ای ، بودجه ریزی عملیاتی ، نظام های طرح ریزی ، برنامه ریزی و بودجه ریزی

و به دنبال آن بودجه ریزی مبتنی بر نتایج و خروجی ها ، غالبا در جای یکدیگر به کار می روند این ادبیات را به آشفتگی کشانیده است(حسن آبادی و نجار 1387).
خاستگاه بودجه ریزی عملیاتی:
مفهوم بودجه ریزی عملیاتی دارای تاریخچه دیرینه ای است. علیرغم اینکه عناصر نظام بودجه ریزی برنامه ای پیش از جنگ جهانی دوم در ایالات متحده امریکا به چشم می خورد ، اما بودجه ریزی عملیاتی بیشتر به اصلاحات دهه 1950 در آمریکا باز می گردد. هدف از این اصلاحات ایجاد اطلاعات عملکردی برای نظام بودجه ریزی و تغییر رویکرد فرایند بودجه دولت از تمرکز بر ورودی ها به خروجی ها بود. این رویکرد توسط کمیسیون هوور که در ترکیب دولت قرار داشت ، در سال 1949 ترویج و اجرای گسترده آن مورد توجه قرار گرفت. قانون روش های بودجه و حسابداری مصوب 1950 ، روسای دستگاه های اجرایی را موظف ساخت تا با همکاری اداره بودجه ، پیشنهادات بودجه ای خود را با پشتوانه اطلاعات عملکردی و هزینه های برنامه ها در واحدهای سازمانی ارائه دهند. بودجه ایالات متحده آمریکا برای سال مالی 51-1950 اولین بودجه ای بود که اثرات این تغییر رویکرد را در خود جای داد. در اینجا باید به این نکته اشاره کرد که از همان ابتدا کمیسیون هوور اصطلاحات بودجه ریزی برنامه ای و بودجه ریزی بر مبنای عملکرد (عملیاتی) را تقریبا مترادف به کار می برد(حسن آبادی و نجار 1387).
در این ایام ، بودجه ریزی عملیاتی به عنوان یک تغییر اساسی در فرایند تصمیمات بودجه ای محسوب نمی شد بلکه بیشتر به عنوان یک عنصر مفید اما فرعی در مورد برخی خدمات و فعالیت های دولت در نظر گرفته می شد(حسن آبادی و نجار 1387).
دستگاه های اجرایی نیز غالبا ترجیح می دادند که اطلاعات مربوط به اهداف عملیاتی ، حجم کار و استانداردهای عملکرد شفاف نشوند و در بین مواد هزینه ای پنهان بمانند(حسن آبادی و نجار 1387).
دوران نظام طرح ریزی ، برنامه ریزی و بودجه ریزی:
نظام طرح ریزی ، برنامه ریزی و بودجه ریزی به عنوان یک نظام کامل بودجه ای ، ابتدا در سال 1961 در وزارت دفاع آمریکا به کار گرفته شد و پس از چندی در کلیه دستگاه های اجرایی و سپس در تمام دولت های ایالتی و محلی و نیز در برخی کشورهای دیگر مورد استفاده قرار گرفت(حسن آبادی و نجار 1387).
فرایند نظام طرح ریزی ، برنامه ریزی و بودجه ریزی ، همان گونه که از نام آن پیداست ، دارای 3 مرحله اصلی است که به وسیله برنامه ها ، فرایند طرح ریزی و بودجه ریزی را به یکدیگر پیوند می دهد. مرحله طرح ریزی ، مرحله شناسایی اهداف کنونی و اهداف آتی و نیز ارزیابی راه های گوناگون دستیابی به این هدف می باشد(حسن آبادی و نجار 1387).
سپس مرحله برنامه ریزی ، پیشنهادات مرحله طرح ریزی را دریافت کرده و آنها را در درون برنامه هایی که توسط سلسله مراتب اولویت ها مرتب شده اند ، جای می دهد. این اولویت ها را سطوح مختلف سیاسی کشور تعیین می کنند. برای مثال : تعیین اولویت های کلان (طبقه بندی برنامه ها) وظیفه دولت و هیأت وزیران است. در حالی که انتخاب برنامه های بهینه در هر یک از طبقات برنامه ای وظیفه دستگاه های اجرایی است(حسن آبادی و نجار 1387).
مرحله سوم – مرحله بودجه ریزی – هر یک از برنامه های چند ساله را در قالب تعدادی اقدام مشخص سالانه تبدیل می کند و معین می سازد که چه کسی چه کاری را انجام دهد و سپس منابع لازم را به آن تخصیص می دهد. این مرحله ، مرحله دشواری در این فرایند محسوب می گردد. از آنجایی که در ایالات متحده آمریکا ، ساختار اداری اجرایی بودجه از ساختار برنامه ای آن مجزا بود. تخصیص منابع به برنامه ها کاری دشوار است(حسن آبادی و نجار 1387).
در سال 1971 ، نظام طرح ریزی ، برنامه ریزی و بودجه ریزی کنار گذاشته شد و تا حدی قربانی بلندپروازی های خود گردید(حسن آبادی و نجار 1387).
تحکیم و پالایش نظام طرح ریزی ، برنامه ریزی و بودجه ریزی:
علیرغم پایان یافتن عمر نظام طرح ریزی ، برنامه ریز و بودجه ریزی ، بودجه ریزی برنامه ای به یات خود در ایالات متحده ادامه داد اما نه به آن بلندپروازی گذشته با تصویب قانونی در سال 1974 بر موارد زیر تاکید جدی شد(حسن آبادی و نجار 1387) :
بودجه ریزی چند ساله
طبقه بندی بودجه به ماموریت ها ، وظایف و برنامه ها
استفاده از تکنیک های تحلیلی پیچیده توسط اداره بودجه مجلس و اداره کل حسابرسی

 
 
تدوین شاخص های عملکرد