﴿یا بُنَیَّ إِنِّی أَرى فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ﴾[۱۶۶].».[۱۶۷]
در دو فصل آینده فضائل و رذایلی که در ادراک آدمی تأثیر می گذارند را نام می بریم و آیات و روایات مربوطه را بیان می داریم ولی رذایل را مقدم بر فضائل می کنیم چرا که در بحث عملی تخلیه مقدّم بر تحلیه است. و تا «تخلیّه» از رذائل حاصل نشود، هرگز «تحلیه» روی نخواهد داد.
چقدر زیبا مرحوم نراقی; در کتاب شریف جامع السعادات می فرمایند:
«بدان که: تا آن گاه که «تخلیه» حاصل نشود، هرگز «تحلیه» روی نخواهد داد و نفس برای درک فیض های قدسانی استعداد نخواهد یافت، آن سان که تا آینه بی زنگار و عاری از تیرگی ها نشود، استعداد پذیرش صورت ها و نقش های روشن را ندارد، مثل بدن که تا آنگاه که بیمار است تصوّر بازگشت سلامتی، برایش ممکن نیست و مثل لباس که تا پاک نباشد، رنگی به خود نمی گیرد.»[۱۶۸]
ایشان نفس انسان را هم این گونه می داند و قائل است که تا از صفت های نکوهیده مثل «تکبّر»، «حسد»، «ریا» و غیره پاک نگردد، مواظبت نمودن بر طاعات و عبادات ظاهری سودی نخواهد داشت.
«به راستی چه فایده ای در آرایش و زیور ظاهر، با فروگذاری باطن؟»[۱۶۹]
البته این مطلب برای افرادی نظیر ماست که آئینه دلها را با زنگار گناه کدر کردهایم. اما آنهایی که از آغاز پیشگیری کردهاند و نگذاشتهاند که صفحه دل آنها چرکین گردد و به روش بدیع قرآن عمل کردهاند برای آنها تخلیه مقدم بر تحلیه نمیباشد.
بزرگان دینی با مراجعه به آیات و روایات متعدد موانع معرفت را برشمرده اند. در این جا بطور مختصر به اقوال سه نفر اشاره می کنیم.
حضرت آیه الله مصباح یزدی موانع معرفت را این گونه طرح می نمایند:
الف) لذات آنی و هوس های لحظه ای ب) آینده نگری افراطی مادّی ج) دشمنی و انزجار نسبت به خدا، پیامبر و دین.[۱۷۰]
حضرت آیه الله مکارم شیرازی نیز موانع و آفات معرفت را در کتاب پیام قرآن این گونه بیان می دارد. ایشان در یک تقسیم بندی کلّی موانع و حجوب را در دو بخش قرار می دهد:
الف) صفاتی که مانع شناخت هستند.
این صفات عبارتند از: هواپرستی ۲- حبّ دنیا ۳- کبر و غرور و مستی ۴- جهل و غفلت ۵- نفاق ۶- تعصّب و لجاجت ۷- تقلید کورکورانه ۸- اَمانی (آرزوهای دور و دراز).
ب) اعمالی که حجاب معرفت می شوند.
این اعمال عبارتند از: ۱- گناهان ۲- کفر ۳- تجاوز و عدوان ۴- سطحی نگری ۵- ارتداد ۶- دروغ و افتراء ۷- پندار (ظنّ) ۸- رهبران فاسد و گمراه ۹- دوستان گمراه ۱۰- تبلیغات و محیط ۱۱- وسوسه های شیطان.[۱۷۱]
همچنین کتاب علم و حکمت در قرآن و حدیث اثر حجت الاسلام و المسلمین ری شهری موانع معرفت را این گونه بیان می دارد:
۱- پیروی از هوس ۲- پیروی از ظنّ ۳- دنیادوستی ۴- گناه ۵- بیماری دل ۶- ستم ۷- کفر ۸- فسق ۹- اسراف ۱۰- غفلت ۱۱- آرزو ۱۲- تکبّر ۱۳- خودپسندی ۱۴- فریب ۱۵- طمع ۱۶- خشم ۱۷- سرگرمی و خنده فراوان ۱۸- خودرأیی ۱۹- تعصّب ۲۰- مجادله ۲۱- لجاجت ۲۲- شراب خواری ۲۳- پرخوری… .[۱۷۲]
با بررسی کتب مختلف و آیات و روایات می توان به این نتیجه رسید که همه رذایل اخلاقی می توانند به نوعی در ادراک و معرفت آدمی ایجاد دگرگونی نموده و مانعی بر سر راه معرفتی ناب باشند. (این تأثیرگذاری میتواند به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم باشد.)
فصل دوّم:
رذایلی که بر ادراک تأثیر می گذارند

عدم وصول به مقصد با مرکب گناه و نافرمانی حقّ

گناه آدمی را از رسیدن به مقصد باز می دارد خصوصاً اگر مقصدش عالِم شدن باشد.
از آن جا که جهان بر اساس نظم حرکت می کند و همه موجودات رو به سوی حقّند ﴿إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ﴾[۱۷۳]. گناه و طغیان، حرکت در جهت خلاف حقّ است؛ زیرا هیچ موجودی در جهان گناه نمی کند و همه در مسیر اطاعت حقّند. چنان که قرآن کریم در این باره می فرماید: ﴿فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ﴾[۱۷۴] خداوند متعال به آسمان و زمین فرمود: خواه ناخواه به دستور من، حرکت کنید و به طرف من بیائید. آنها گفتند: ما با طوع و رغبت می آئیم.
بنابراین همه ذرّات عالم به سمت کمال و خداوند در حال حرکتند و مسیر امر الهی را طیّ می نمایند و انسان وارسته هم همراه با این قافله جهانی به سمت حقّ حرکت می کند. از این رو می گوئیم: ﴿إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ‏ نَسْتَعِینُ﴾[۱۷۵]. معنای این لفظ با تعبیر «متکلّم مع الغیر» این است که نه تنها من و سایر انسان ها، بلکه همه موجودات جهان تو را می جویند و تو را عبادت می کنند. از این رو کسی که خلاف مسیر همه موجودات حرکت کند، همه موجودات علیه او قیام می کنند. پس امکان ندارد با خلاف و گناه به مقصد برسد. حتّی اگر دنبال ادراک و معرفت و علم باشد.[۱۷۶]
«همان گونه که دست لرزان قدرت ندارد کاسه بلورین را نگه دارد، نیز قلبی که در نوسان و اضطراب است به خاطر إعمال گناه و دوری از خداوند، نمی تواند جایگاه ودیعه الهی که علم و معرفت است باشد.»[۱۷۷]

قلب مریض

با گناه قلب دچار مرض می گردد و گاهی بر آن مهری نهاده می شود که سخت تر از سنگ می شود و لذا چنین قلب بیماری بر اثر زنگار گناه به قساوت می رسد. آیات ذیل بیانگر قلب بیمار است.
قلب مریض به دنبال فتنه و دستاویز است. ﴿فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ﴾[۱۷۸].
قلب مریض دچار قساوت می گردد. ﴿جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِیَهً﴾[۱۷۹].
قلب مریض به خاطر گناه و مرض زنگار می گیرد. ﴿بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ﴾[۱۸۰].
بر قلب مریض مهر خورده می شود. ﴿طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ﴾[۱۸۱].

رذایلی که بر ادراک تأثیر می گذارند (از دیدگاه قرآن و روایت)

۱- کفر حجاب قلب

در فرهنگ قرآنی، کفر یکی از موانع شناخت و ادراک می باشد. طبق آیات الهی، انسان کافر دچار لجاجت و عناد شده و کارش به جمود ختم می گردد و انسانی که دُچار جمود شود دیگر انذار و عدم انذار برایش فرقی ندارد.
﴿إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ﴾[۱۸۲].
چنین انسانی را خداوند به عذاب خود دچار نموده بر دل ها و گوش آنان مهر می زند و در برابر دیدگانشان پرده ای حائل می کند که حقایق را نبینند و برای آنان عذابی بزرگ است.
﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَهٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ﴾[۱۸۳].
خداوند در قرآن مجید، در آیات متعددی ۹ صفت برای قلب کفّار بیان نموده است. که هر یک از این صفات سبب آن می شود که مجاری ادراکی آنان درست عمل نکرده و حقایق عالم را نیابند.
الف) انکار ﴿قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَهٌ﴾ نحل/۲۲٫
ب) تعصّب ﴿فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّهَ﴾ فتح/۲۶٫
ج) انحراف ﴿صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ﴾ توبه/۱۲۷٫
د) قساوت ﴿فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ﴾ زمر/۲۲٫
ه‍ ) موت ﴿لا تُسْمِعُ الْمَوْتى﴾ روم/۵۲٫
و) زنگار ﴿بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ﴾ مطففین/۱۴٫
ز) مرض ﴿فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ﴾ بقره/۱۴٫
ح) ضیق ﴿یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً﴾ انعام/۱۲۵٫
ط) طبع ﴿طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ﴾ نساء/۱۵۵٫
خداوند به خاطر این کفرورزی شان آنها را از نور خارج نموده و در ظلمات داخل می کند.
﴿وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ…﴾[۱۸۴].