مدل مربوط به انجمن غنی سازی ازدواج (A. C. M. E) [1]

حرکت غنی­سازی ازدواج در انقلاب های اجتماعی دهه ۱۹۶۰ بوجود آمد که از چند منبع سرچشمه گرفت. در همان زمان که گابریل کالو[۲]، یک کشیش کاتولیک در بارسلون اسپانیا، زوج ها را راهنمایی می کرد به عنوان آغاز رویارویی زناشویی به حساب می آید. هربرت اتو[۳] یک حرکت انسانی کار با زوج ها را در  کالیفرنیا پایه ریزی کرد. در اکتبر ۱۹۶۲ دیوید و ورا میس[۴] یک گروه از زوج های کویکر[۵] را در مرکزی در پنسلوانیای غربی مورد راهنمایی قرار می دادند. میس یک پیشرو در رشد مشاوره ازدواج در برتانیا و ایالات متحده بود. میس در سال ۱۹۷۳ انجمن غنی سازی ازدواج برای زوج ها را (آ، سی، ام، ای) بوجود آمورد و مدل غنی سازی ازدواج که میس بوجود اورد، الگوی اصلی این برنامه شد. در دهه۱۹۶۰،اسمیت[۶] آزمایشگاهی را برای ارتباط زوج ها طراحی کرد. در اوایل دهه۱۹۷۰، میس و اسمیت برنامه هایشان را ترکیب کردند.برنامه های این پیشروان از نظر چهارچوب و روش تفاوت دارند اما آنها در دو باور اصلی مشترکند: ۱- رابطه زناشویی کلید زندگی خانوادگی موفقیت آمیز است. ۲- مداخله های پیشگیری موثرتر و مفید تر از درمان هستند(برگر و هنا، ۱۹۹۹).

حتی پس از گذشت حدود ۴۰ سال، اصطلاح غنی سازی ازدواج دارای تعریف دقیق و استانداردی نیست. بیشتر افرادی که در این حوزه کار می­ کنند، در این زمینه اتفاق نظر دارند که غنی سازی ازدواج عبارت است از برنامه هایی که برای آن دسته از زوج هایی طراحی می شوند که کارکرد رابطه ای خوبی دارند، اما مایلند رابطه­شان را هر چه بیشتر رضایت بخش­تر نمایند. میس عقیده داشت که هریک از زوج ها یک ظرفیت طبیعی برای کامل شدن و رشد دو سویه را دارند که در بیشتر موارد در حد نامناسبی باقی می ماند. او عقیده داشت در بسیاری از موارد ازدواج­ها به این دلیل با شکست روبرو می شوند که زوج ها نمی توانند منابع بلقوه خویش را به فعلیت برسانند. از این رو برنامه طراحی می شوند تا به زوج هاکمک کنند که توانمندی های بالقوه خویش را به ظهور رسانند. این برنامه ها نه تنها می توانند از شکست ازدواج در بسیاری از موارد جلوگیری کند، بلکه کیفیت بسیاری از رابطه ها را بهبود می بخشند(فقیرپور،۱۳۸۳).

کاترون[۷] مفهوم غنی سازی ازدواج را در شکل(۲-۶) نشان می دهد.

تصور کنید که تجارب زندگی در یک پیوستار از درمان تا غنی سازی توزیع شده است. افراد زیادی برای حل  یک مشکل طبی، عاطفی یا زناشویی نیازمند درمان هستند. در این حالت آنها در یک جو درمانی قرار می گیرند.  هدف درمان حرکت دادن بیمار با مراجع از حوزه درمان  به حوزه عملکرد بهنجار است. فضای کارکرد بهنجار عبارت است از توانایی مقابله با مسائل و خواسته های زندگی روزانه. پیشگیری در این فضا قرار  می­گیرد. زیرا در اینجا برای جلوگیری از برگشت یک فرد یا یک زوج به داخل حوزه درمان برنامه ریزی  می­ شود. بیشتر افراد دو فضای نخست را تجربه می کنند. بنابراین این دو فضا عموماً قابل فهم هستند. اگر شما  در فضای بهنجار نباشید، احتمال دارد که در فضای درمانی قرار داشته باشید. کاترون عقیده دارد که پیوستار از درمان و مقابله فراتر می رود و غنی سازی را نیز در بر می گیرد. غنی سازی حرکت به طرف رشد رابطه زناشویی است. رشد رابطه زناشویی عبارت است از تقویت رابطه زناشوی از طریق ایجاد اهداف و جهت­ها برای ازدواج(فقیرپور،۱۳۸۳).

۲-۳-۱-۱- ویژگی ها

مدل غنی سازی ازدواج (A. C. M. E) دارای ویژگی های زیر است:

۱- برنامه ­های غنی سازی ازدواج برای زوج هایی است که زندگی زناشویی سالم دارند. درعمل این برنامه ها برای زوج هایی است که در بحران زناشویی نیستند و به دلیل مشکلات بدنبال درمان نمی باشند.

۲- برنامه بوسیله یک نفر و یا بیش از یک نفر آموزش دیده  با روش (آ،سی،ام،ای) و زوج های ثبت نام کننده، هدایت می شود و رهبر سبک تعاملی و مشارکتی را اعمال می­ کند.

۳- روش اساساً مبتنی برتجربه و پویاست، نه تعلیمی و استدلالی.

۴- زوج های شرکت کننده برای تعامل و گفتگوی خصوصی در یک زمینه گروهی فرصت دارند.

۵- ممکن است از تمرین های تجربی ساخت دار استفاده شود.

۶- زوج های شرکت کننده، اغلب در تعیین موادمورد بحث در برنامه نظر می دهند(آ،سی،ام، ای،۱۹۹۵؛ به نقل از برگر و هنا،۱۹۹۹).

۲-۳-۱-۲- ساختار برنامه

برنامه غنی سازی ازدواج از نظر ساختار متفاوت است. یعنی در بعضی زمینه­ها دارای انعطاف پذیری می باشد. همچنین در این مدل افراد مختلف با دیدگاه های ویژه خودشان ساختار برنامه را تغییر می دهند(برگر و هنا، ۱۹۹۹).

۲-۳-۱-۳- اهداف

برای برنامه های غنی سازی ازدواج اهداف عمومی زیر توسط انجمن غنی­سازی ازدواج(A. C. M. E) پذیرفته شده است، اگرچه متناسب با موقعیت های خاص، ممکن است اهدافی نیز اضافه شود (برگر و هنا، ۱۹۹۹).

۱- افزایش آگاهی هر زوج از خود  و همسرش با تاکید بر توانمدی ها و بالقوه های فردی و رابطه ای.

۲- شناختن جهت های رابطه برای رشد دان رابطه .

۳- رشد دادن و تشویق کردن استفاده از ارتباط اثربخشف حل مساله و مهارت های  حل تعارض.

۴- یادگیری مهارتها و کشف راههایی که از طریق آنها رشد به طور مثبت رخ دهد.

۵- افزایش صمیمیت دو سویه و همدلی.

۲-۳-۱-۴- مهارت ها

مهارت هایی که در A. C. M. E مورد توجه قرار می گیرند عبارتند از:

• نشان دادن نحوه مشارکت مثبت برای یک رابطه زناشویی سالم.
• نشان دادن همکاری و مشارکت با همسر.
• نشان دادن گرمی و توجه.
• برقرار کردن ارتباط موثر و داشتن فهم و بینش به دیگران.
• سهیم شدن تجارب زناشویی با دیدی باز.
• نشان دادن حساسیت به نیازهای دیگران در گروه.
• نشان دادن توانایی مقابله موثر با موقعیت مشکل در گروه.
• نشان دادن برنامه ریزی موثر و مهارت های طراحی برنامه.

۲-۳-۲- رویکرد ارتباط زوج (C. C) [8]

برنامه ارتباط زوج ها بیشتر تحت تاثیر نظریه های نظام های خانواده بوده است و چندین نفر در رشد این برنامه نقش اساسی داشته اند که از جمله می توان به افراد زیر اشاره کرد. روبن هیل[۹]، ویرجینیا ستیر و همکارانش، دان جکسون[۱۰]، پاول واتزلاویک[۱۱]، سیدنی جورارد[۱۲] و ویلیام هیل[۱۳].

اهداف کلی برنامه ارتباط زوج برای کمک کردن به زوج ها در موارد زیر می باشد: ۱- در موضوعات روزانه به طور موثرتر ارتباط برقرار کنند.

تعارضات را کنترل و حل کنند.

یک رابطه زنده و رضایت بخش بوجود آورند(فقیرپور،۱۳۸۳).

[۱] - Association for Couples in Marriage Enrichment (A. C. M. E)

[۲] - Gabriel Calvo

[۳] - Herbert Otto

[۴] - David & Vera Mace

[۵] - فرقه­ ای از پروتستان­های آمریکا

[۶] - Smith

[۷] - Cotron

[۸] - Couple Comminication(CC)

[۹] - Reuben Hill

[۱۰] - Don Jackson

[۱۱] - Paul Watzlawick

[۱۲]- Sydney Jourard

[۱۳]- William Hill

کیفیت برنامه ارتباط زوج -کیفیت روابط زناشویی

در برنامه یادگیری مهارت های موثر در ارتباط زوج ها ابعاد مهمی وجود دارد. این برنامه زوج ها را به موارد زیر مجهز می کند:

۱-  نقشه های ادراکی برای فهم خود و همسر و اینکه آنها در چه حد به طور موثر ارتباط برقرار می کنند و یا بدون اثربخشی باهم ارتباط برقرار می کنند.

۲-   یازده مهارت ویژه صحبت کردن و گوش دادن برای ارسال و دریافت روشن و صحیح پیام ها.

۳-   ابزار و راهبرد هایی برای پردازش پیامدها و حل تعارضات.

• تسریع فنون مهارت آموزی برای کمک به زوجها تا مهارت ها و مفاهیم ارتباط زوج را به زندگی روزانه شان انتقال دهند.
• آگاهی از هر دو جنبه نگرشی و رفتاری حل تعارض و پایه ریزی رابطه.
• تمرینات ارتباطی برای بکارگیری مهارت ها با کودکان به منظور قوی کردن ارتباط خانوادگی شان.
• اعتماد به اینکه  مفاهیم و مهارتهای اموزش داده شده از لحاظ نظری و تحقیقی دارای عملکرد مناسب هستند.
• یک نظام ارتباطی عملی و کامل که کوتاه ،ساخت دار، کم هزینه و اثربخش باشد(میلر و شرارد، ۱۹۹۹).

۲-۳-۲-۲- اهداف برنامه

این برنامه از نظریه نظام ها بوجود آمده است و چهار هدف عمده دارد:

۱- افزایش اگاهی از خود، همسر و رابطه (صفات، فردیت،همبستگی درونی، مرزها و همکاری)

۲- آموزش مهارت های صحبت کردن و گوش دادن موثر ( متمایز سازی، پردازش اطلاعات)

۳- گسترش افکار برای غنی کردن رابطه (کنترل خود،خود جهت دهی ، خود بازنگری و اصلاح کردن خود)

۴- افزایش رضایتمندی در ارتباط با موضوعات و رابطه(برگر و هانا، ۱۹۹۹).

۲-۳-۲-۳- چهارچوب اجرایی

این برنامه را هم می توان برای یک زوج در یک زمان و هم در یک چهارچوب گروهی آموزش داد. به صورت یک زوج (به صورت خصوصی) در شش جلسه ۵۰ دقیقه ای، گروه کوچک با دو یا چهار زوج در چهار جلسه ۲ ساعتی. گروه بزرگ با پنج تا دوازده زوج در  چهار جلسه دو ساعتی. هر جلسه چهارچوب های مفهومی عملی( سازمان دهنده های شناختی)، مهارت های ارتباطی ویژه (ابعاد رفتاری) و فرایند های تعاملی (خطوط راهنما) را برای بحث و حل مسائل فراهم می­ کند. یادگیری از طریق موضوعات واقعی زندگی زوج ها که در جریان برنامه مورد بحث قرار می گیرند و همچنین از طریق پسخوراند و رهبری تعاملاتشان که از جانب آموزش دهنده و دیگر شرکت کنندگان، اتفاق می افتد.

در اینجا چهارچوب هر جلسه به طور مختصر بررسی می شود.

جلسه اول: مراقبت خود

جلسه اول بر مراقبت خود، فردیت و عزت نفس تمرکز دارد. از آنجا که هر شخص منحصر به فرد است، بنابراین آنچه را که یک همسر در ارتباط با یک موضوع یا موقعیت مربوط به رابطه زناشویی تجربه می کند با آنچه که همسر دیگر تجربه  می کند، به میزان زیادی تفاوت دارد. برنامه ارتباط زوج ها بر این عقیده  تاکید دارد که تفاوت های فردی ممکن است منشاء تعارض یا همکاری باشد و وسیله ای برای ارتباط برقرار کردن منحصر به فرد همسران است و این تفاوت ها به عنوان یک منشاء مثبت برای همسران به حساب می آید. چرخه آگاهی[۱] که در اولین جلسه ارائه می شود به همسران کمک می کند تا برخودشان تمرکز کنند و از این طریق بتوانند:

۱-   خودآگاهی شان را افزایش دهند.

۲-   موضوعات و موقعیت ها را بهتر درک کنند.

۳-   اطلاعات مربوط به خود را برای ارتباط موثر و رضایتبخش بکار برند.

این اهداف از طریق زیر بدست می آیند:

• مشخص کردن سه نوع پیامد اساسی (موضوعی، شخصی، رابطه ای)
• تمرین صحبت با خود (استفاده از چرخش آگاهی برای انعکاس و پردازش پیامدها)
• یادگیری شش مهارت صحبت کردن(مبتنی بر چرخش آگاهی) برای بیان خود روشن و حساس بودن.

چرخه آگاهی اولین نقشه ادراکی و ابزار عملی است که در برنامه بوجود می آید. از جنبه نظری، چرخه آگاهی ساختار اطلاعاتی یک موقعیت یا موضوع را ارائه می کند. همانطور که یک جمله دارای یک ساختار گرامری است، یک موقعیت یا موضوع نیز دارای یک ساختار اطلاعاتی است. این ساختار، داده ­های حسی، افکار، احساسات، تمایلات و اعمال را در بر دارد و برای اصلاح و سازمان دادن آگاهی یک شخص بکار می­رود. وقتی که شخص این ساختار کلیدی را درک کرد، می تواند موقعیت ها و فرایند ها را به طور موثر و با شایستگی تحلیل کند. مفهوم فردیت خود عبارت است از تعادل تنش طبیعی و جاری بین جدایی(استقلال شخصی) و همبستگی (دوسویه بودن، خود در ارتباط با افراد مهم دیگر). فردیت گرایی نه به معنای محو کردن خود است و نه به معنای خودبینی.

جلسه دوم: مراقبت همسر

جلسه دوم بر مراقبت همسر تمرکز دارد. متمایز سازی و شکل دهی عزت دیگری ، آگاهی از دیگری و فهم ان برای پایه ریزی یک رابطه زنده بسیار مهم است. مهارت های تمرکز بر دیگری به طریقه های زیر اموزش داده می شوند.

• مرور کردن چرخش آگاهی به عنوان اساس ردیابی دیگری
• یادگیری پنج مهارت گوش کردن که تمرکز بر دیگری را به طور سازنده و دقیق تسهیل می کند.
• تمرین سیکل گوش دادن به عنوان یک راهبرد مهارتی برای بدست آوردن اطلاعات با کیفیت بالا از دیگری، مخصوصاً در موقعیت های استرس زا و پیچیده.

جلسه سوم: حل تعارضات

جلسه سوم بر حل تعارض ها تمرکز دارد. تجارب و تحقیقات نشان می دهند که هم سطح رضایتمندانه و هم تداوم رابطه به کیفیت ارتباط و توانایی زوج ها در حل تعارض ها بستگی دارد. در جریان مرحله سوم شرکت کنندگان نشان می دهند که چگونه می­توانند تعارض ها را به طور موثر حل کنند و به روش های زیر عمل می کنند:

• یادگیری یک چهارچوب اختیاری با کارکرد خوب یا بد به منظور دست بکار شدن با تعارض.
• شناسایی الگوهای حل تعارض همسر و سطوح همراه شده با این فرایند و پیامد الگوها.
• یادگیری و بکارگیری هشت گام نقشه کشی برای یک موضوع، در ارتباط با فرایند مبتی بر شش مهارت صحبت کردن و پنج مهارت گوش دادن.

در حالیکه فردیت و متمایزسازی مهمترین مفاهیم نظری جلسه های اول و دوم هستند و همکاری مهمترین مفهوم جلسه سوم است. همکاری به معنای با هم کارکردن (ترکیب اطلاعات) به عنوان یک گروه (کل) است که با یک هدف مشترک برای رشد هنه اعضای خانواده صورت می گیرد.

جلسه چهارم: انتخاب سبک های ارتباطی

جلسه چهارم به همسران کمک می­ کند تا اثرات مثبت و منفی سبک های ارتباطی مختلف و یا طریقه های مختلف صحبت کردن و گوش کردن با هم را، تمیز دهند. محتوای آموزشی این جلسه همسران را تشویق می کند تا از طریق انتخاب روش های ارتباطی اثربخش و متناسب با موقعیت، زندگی و رابطه شان را بهبود بخشند. این اهداف از روش های زیر بدست می آید:

• ارائه یک نقشه از چهار سبک اساسی صحبت کردن و گوش دادن
• شناسایی سبک های ارتباطی شرکت کندگان توسط خودشان
• متحد کردن چرخش آگاهی و مهارت های صحبت کردن و گوش کردن
• تمرین صحبت مستقیم و گوش دادن فعال در بحث پیرامون یک موضوع واقعی(برگر و هانا، ۱۹۹۹).

[۱] - Awareness Wheel

کیفیت روابط زناشویی - ترکیب و چارت زمانی برنامه های R. E

برنامه ­های غنی­سازی، پیشگیری از مسئله و درمان R. E   می تواند با افراد، یک زوج، یا یک خانواده و یا با گروهی از افراد و زوج ها و خانواده ها استفاده شود. قالب و چارت زمانی انعطاف­ناپذی وجود ندارد. برنامه های غنی­سازی و پیشگیری از مشکل می توانند به دو بخش یک روزه تقسیم شوند که در روز اول مهارت های اصلی  و محوری و روز دوم برای مهارتهای پیشرفته می­باشد و یا در دو روز متوالی مثل تعطیلات آخر هفته انجام شود. همچنین در یک سری نشست­های هفتگی نیز قابل اجرا می­باشد. این نشست ها دو ساعت در هفته و به مدت ۱۰ الی ۱۵ هفته طول می­کشد. موارد دیگر اشکال زمانی شکل نیم روزی است که از ۱ الی ۴ هفته به طول می انجامد. اگر چه قالب های یک روزه­ی بلند مدت برای بسیاری از زوج­ها راحتتر است، ولی برای یک برنامه اهمیت زیادی دارد که در طول چند هفته تداوم یابد. در این حالت فرصت بیشتری برای بررسی مهارت ها در خانه وجود دارد.  و مهمتر  اینکه به زوجین این امکان را می دهد که فرصت بیشتری داشته باشند تا این مهارت ها را برای حل مسئله  و گسترش مهارتها در خانه به کار برند. به علاوه نتیجه­ مستقیم مفیدی که بدست می­آید این است که فضایی خارج از جلسات فراهم می­ کند و همچنین فرصتی برای استفاده­ی بیشتر از فرصت­ها و شکل­های دیگر کاربرد مهارتهای آموخته شده، فراهم می­ کند. مثلاً  تکالیف منزل به دلیل این که در زندگی روزمره به کار می­روند امکان بازبینی، نظارت و ارزشیابی فراهم می­آورند(سوکا، ۲۰۰۵).

۲-۴-۵- قالب­های زمانی جلسات R. E

جلسات درمانی R. E  دارای اشکال ذیل می باشد: ماراتون (۱ تا ۲ روز متوالی در هفته). مینی ماراتون(۳ تا ۴ ساعت)، جلسات هفتگی( معمولاً ۱ ساعت)، تک جلسه( ۵۰ دقیقه). جلسات  ماراتون و مینی ماراتون به ویژه برای مراجعان حرفه­ای مفید است(که ممکن است ۲ روز تحت مراقبت بودن را نتیجه بخش­تر و مفیدتر  از کمتر ۲ روز بدانند). برای مراجعینی که از خارج  شهر می­آیند و مراجعینی که مسافت زیادی را طی می­ کنند، و نیز حل بحرآنها و تصمیم ­گیری در مورد چگونگی آشتی دادن بسیار خوب می­باشد. درمان R. E  از طریق تلفن نیز قابل اجرا است (سوکا،۲۰۰۵).

۲-۴-۶- سبک های درمان R. E:

روش حل بحران زمانی به کار می رود که بحرانی وجود دارد که باید در عرض ۵-۱  ساعت حل شود. به خاطر اینکه زمان محدودی برای درمان وجود دارد، و یا به دلیل اینکه مشکل باید قبل از تاریخ خاصی که تعیین شده است حل شود، یا به دلیل نیازهای یک یا چند تن از اعضای خانواده این روش برای حل یک تعارض، بسته به مهلت تعیین شده در یک تا ۵ ساعت طراحی شده است، که می ­تواند به شکل جلسات ماراتن یک یا دو هفته­ای، یک روزه یا نیم روزه باشد. درمانگر نقش مراجع را در طولانی مدت در نظر می گیرد و از روش های درمانی خاص R. E استفاده می­نماید که شدن (یا تبدیل شدن) و شستشو دادن نامیده می­شوند و در بخش­های بعدی توضیح داده می­شوند. این درست است که شروع مراجعان به کار روی مشکلات جدی خود بسیار سریعتر از زمانی است که منتظر بمانند تا اینکه کاملاً مسلط بر مهارت­ های هسته­ای و محوری R. E  شوند و باعث صرفه­جویی در وقت می شود ولی این خطر را ایجاد می کند که مراجعان نتوانند به صورت کامل و مطمئن مثل روش زمانبندی شده مهارت ­ها را یاد بگیرند. در سبک زمانبندی شده  بر اساس اطلاعات بدست آمده در زمان پذیرش، از چگونگی مدت زمانی که صرف مراجعان برای حل مساله اصلی آنها می شود و آنها می توانند از مهارت ها در زندگی روزمره خود استفاده کنند برآوردی صورت می­گیرد. سعی براین  است که از آنها تعهدی برای یک بازه­ی زمانی مشخص گرفته شود. معمولاً این زمان بین ۲۰-۱۰ ساعت  است، اما این زمان می تواند طولانی­تر شود، بویژه اگر مشکلات با هم ترکیب شده باشد( مثلاً احتمال نیاز به تخلیه­ی هیجانی گسترده به خاطر آسیب­های زندگی، یک پیشامد با عواقب نامعلوم، ترک مکان قبلی و جابجاشدن، سوء استفاده از مواد و الکل). زوج می­داند که این براورد با این  فرض ایجاد شده که آنها خارج از جلسه­ی درمان بر روی یادگیری مهارت­ های R. E  کار کنند و هنگامی که بر این مهارتها تسلط یافتند، مسائل و تعارض­هایشان را حل نمایند. در رابطه با پذیرش این روش­ها انعطاف وجود دارد. برای مثال شخصی ممکن است با روش زمانبندی شده شروع کند و به دلایل مختلف تصمیم بگیرد به روش حل بحران بپردازد و از این فرمت استفاده کند یا فردی ممکن است بعد از حل بحران اولیه، به روش زمانبندی شده بپردازد(جورنی و کاودو[۱]، ۱۹۹۹، جورنی و سوکا،۲۰۰۴) .

۲-۴-۷- روش های مداخله

یکی از نشانه­ های مهم برای فهم فرایند R. E  این است که زمانی که مهارتهای پایه آموخته می­شوند و کار در مراحل اولیه است، هرگز به مراجعان اجازه­ی برخورد ناشیانه و بدون تجربه با مسائل داده نمی­شوند. وقتی یکی یا هر دو نتواند ماهرانه برخورد کند درمانگر به عنوان مربی مهارتها، از روش­های رفع ایراد، سرمشق دهی، شدن و شستشو دادن استفاده می­ کند( این مهارت ها در بخش های بعدی توضیح داده می­شوند). همچنین مهم است که دانسته شود که بعد از آموختن مهارت­ های پایه تعاملات تقریباً مخصوص بین شریک­ها می­باشد. مهارت بحث و مذاکره تضمین می­ کند که هر دو شریک زمانی که خود را ابراز می­ کنند، همدلی دریافت می­نماید. این هم به نوبه­ی خود باعث می­ شود که در تمام مدت صحبت، هر کدام از شریک­ها در مقابل دیگری یکی از دو سبک رفتاری را که قابل ادغام در همدیگر نیست، بکار برد. یعنی این که یا از روش همدلی یا از روش ابرازگری استفاده می­ کنند طوری که زمانی که یکی ابرازگر است، دیگری پاسخ همدلانه می­دهد و برعکس. رهنمودهای بحث و مذاکره به آنها نشان می دهد که چگونه به روش سازنده و هماهنگ از یک حالت به حالتیی دیگر بروند، طوری که همزمان به نیازهای عاطفی­شان هم پرداخته شود. وقتی به شرکت­کنندگان یک مهارت R. E  آموخته می­ شود، عموم مراحل زیر در قالب­هایی به کار برده می­ شود که بیش از یک روز یاآخر هفته طول می کشد:

۱-   ارائه دلیلی عقلانی برای یک مهارت و اینکه چگونه می تواند برای رسیدن به اهداف ارتباطی کمک کند.

۲-    ارائه ی تکالیف خواندن برای مطالعه ی مهارت های پایه R. E  شامل: الف)راهنمای برنامه­ی غنی سازی روابط( جورنی ، ۱۹۹۱)، یا راهنمای کمکی غنی­سازی روابط(جورنی، ۱۹۹۱)؛  ب) برنامه­ی شنیداری غنی­سازی روابط( جورنی ، ۱۹۹۴) و ج ) نوارهای سمعی غنی سازی روابط( جورنی و اگلسنگ[۲]، ۱۹۸۱).

۳-   استفاده از نوارهای ویدیویی یا نقش بازی­کردن زنده در جلسه برای نشان دادن مهارت

• طراحی و پاسخ دادن به سوالاتی در مورد قسمتهای مختلف مهارت
• نظارت بر زوجین در تمرین مهارت، با کار بر روی موضوع خاصی که برای زوج اهمیت دارد.
• ارائه­ تکالیف منزل برای تمرین هر مهارت، که کاربرد غنی سازی روابط را در خانه نشان می­دهد
• به تدریج ارائه ی تکلیف منزل برای تمرین مهارت ها در خانه سخت­تر از زمانی می شود که عنوان ، موضوعات و طرح های غنی سازی  و مسائل و تعارضات واقعی وجود دارد.
• تکمیل پرسشنامه روابط، چک لیست ها و گزارش های کوتاه و نوارهای صوتی که افراد از جلسات حل مسئله و تعارض در خانه تهیه می­ کنند.
• نظارت بر پیشرفت کامل و تاثیر گذاری کامل مهارت ­ها با بهره گرفتن از آنچه در بالا آمد.
• چنانکه شرکت کنندگان کاملاً در کاربرد مهارت ماهر شدند، ممکن است نظارت روز مره بر نوارهای صوتی کنار گذاشته شود، ولی گزارش تمرینات و سایر تکالیف ادامه می یابد(گینزبرگ، ۲۰۰۰).

۲-۴-۸- توالی موضوع در R. E

معمولاً در برنامه های پیشگیری و غنی سازی R. E ، شرکت کنندگان ابتدا به بحث در مورد موضوعاتی هدایت می شوندکه حالت­های دفاعی را تحریک نکند و نگرانی و اضطراب در شریک ایجاد نکند، از قبیل تجارب فراموش نشدنی عالی یا روابط دوران کودکی ویا افکار و احساسات مثبت در مورد شریکشان و پیشنهادهایی برای غنی­سازی ابعاد مختلف رابطه زناشویی (ایده­های برای ارتقای روابطی که فکر می­ کنند همسرشان می­پسندد، مثل صرف وقت بیشتر برای فعالیت­های لذت­بخش). سپس قبل از پرداختن به مسائل جدی، در مورد موضوعات عادی­تر صحبت کنند. در این روش، که واقعاً مفید است، از موضوعات مشکل بحث نمی­ شود تا زمانی که شریک به اندازه­ کافی تمرین کرده و بر مهارتها مسلط شود و نحوه­ اجرای آنها برایش عادی شده باشد(گریفین و جورنی،۲۰۰۱).

۲-۴-۹- نقش رهبر در جلسات R. E

در گروه R. E در صورت امکان ۵ عضو یا بیشتر عضویت دارند که رهبر به ازای هر۳ تا ۵ زوج، با یک دستیار مربی کار می­ کند. این دستیاران مربی اغلب یا خودشان درمانگرند، یا درمانگران تحت تعلیم هستند و یا می­توانند داوطلب با تجربه قبلی نیز باشند. رهبر ابتدا تکالیف منزل را مرور و نظارت می­ کند. در تاریخی که شرکت کنندگان تعیین می­ کنند، میزان تحقق تغییرات رفتاری را ارزیابی می­ کند و بازبینی لازم را انجام می دهد. هر کدام از زوجین تمام  احساسات خوبی را که با تغییر در رفتار شریکشان تاکنون ایجاد کرده اند بیان می کنند. در صورت لزوم رهبر بر تجدید نظرهای لازم در طرح کار نظارت می­نماید(جورنی و سوکا،۲۰۰۴).

[۱] - Gguerney, B. G., Cavedo, C

[۲] - Guerney, B. G., Jr., & Vogelsong, E.

کیفیت روابط زناشویی -پاسخ یا واکنش های خاص رهبر یا درمانگر

این بخش به پاسخ های مختلفی می پردازد که رهبر یا درمانگر در R. E   به کار می برد و اساساً منحصر به R. E   است.

۲-۴-۱۰-۱- شدن(تبدیل شدن)

در شدن بیش از آنکه مراجع با گفتگو آماده شود و یا مثل سرمشق دهی صورت گیرد یا پیشنهادی ارائه شود که متناسب با مراجع باشد و او را برانگیزد، درمانگر بیشتر نقاب و شخصیت مراجع A  را گرفته و با شریک «الف» یعنی «ب»  صحبت می کند،  چنانکه گویی درمانگر به «الف» تبدیل شده باشد. شدن(تبدیل شدن)  در موقعیت­های بحرانی بکار می­رود که یک مشکل باید فوراً مطرح و حل شود، ولی هنوز زوج مهارتهای درست انجام دادن آن را ندارد، و در موقعیت­هایی که مراجع شدیداً برای صحبت کردن هیجان­زده می شود، یا زمانی که احساسات و پویایی های زیربنایی درگیرند که برای شکل­دهی و برانگیختن بسیار پیچیده هستند(معمولاً برای نوجوانان غیرقابل کنترل که شدیداً در مقابل حرف­زدن مقاومت می­ کنند روش بسیار موثر و مفیدی است). اینجا  نمونه ای از (شدن) ذکر می­گردد:

کادن زنی است که گرچه گریه می­ کند اما به نظر می­رسد مطالبی برای گفتن وجود دارد که او نمی تواند فاش کند. درمانگر معتقد است که شدن مناسبتر از  مشکل گشایی است. درمانگر می ­تواند بگوید کادن اگر موافقی من می خواهم به جای تو بادنی صحبت کنم. کادن سرش را به نشانه ی تایید تکان می دهد. درمانگر خطاب  به همسر کادن یعنی دنی می گوید : دنی من دوستت دارم، بیشتر از هر کس دیگری دوستت دارم. و درمانگر به نشانه ی پرسش رو به کادن برمی­گرداند و کادن مجدد سرش را به نشانه­ی تایید تکان می­دهد. درمانگر رو به شوهر ادامه می دهد: وقتی تو الکل می­نوشی و تحریک می­شوی من تا سر حد مرگ می­ترسم، وقتی تو دیر به خانه می­آیی من خیال می کنم که تو در بیمارستان هستی. رو به کادن برگشته می گوید(درست می روم کادن)؟ کادن با گریه­ی بلندتر پاسخ می­دهد(بلی ) و حتی احتمال می­دهم مرده باشی. شدن(تبدیل شدن) می ­تواند در چند جمله و یا در صورت لزوم در تمام جلسات صورت گیرد(سیندر، ۱۹۹۶؛ به نقل از سیندر ، ۲۰۰۰).

۲-۴-۱۰-۲-  مشکل گشایی

مشکل گشایی زمانی به کار می رود که موقعیت ناراحت کننده ­ای وجود داشته باشد.  در مشکل­گشایی، رهبر یا درمانگر مهارت­ های R. E  را مستقیماً و شخصاً با شرکت کنندگان بکار می­گیرد. برای مثال زمانی که یک شرکت کننده نتواند به استفاده از مهارتها  ادامه دهد، منجر به احساسات شدید می­ شود و همسرش به اندازه ی کافی برای مداخله و تغییر موقعیت مهارت ندارد. در این حالت درمانگر  با تمام توان به شرکت­کننده پاسخ می­دهد، تا اینکه احساسات شرکت کننده­ها به اندازه­ کافی ابرازگشته و آزاد شود و بتوانند خودشان به استفاده از مهارت ها ادامه دهند. مورد دیگر می تواند این باشد که شرکت کننده  تمایلی به ادامه ی فرایند R. E نداشته باشد. در این صورت  رهبر به صحبت­های شرکت­کننده گوش می­دهد و پاسخ های همدلانه می­دهد تا زمانی که روشن شود که شرکت کننده می­خواهد دیدگاه رهبر را گوش کند. در این هنگام رهبر از مهارت ابرازگری برای انتقال دیدگاهش در مورد مسئله استفاده می کند و سپس مجدداً به شنیدن و همدلی با مراجع می ­پردازد. این مکالمه تا زمانی بدین روش ادامه می یابد که تعارض حل شده و رضایت هر دو طرف جلب شود(سوکا، ۲۰۰۵).

۲-۴-۱۰-۳- شستشو دادن

شستشو دادن روش پیچیده ای  است که زمانی  که اطلاعات  دریافتی پاسخ های  همدلانه  به هر دو زوج نشان  داد که هر دو بی مهارت هستند درمانگر با هر دو مستمر اً از«شدن» استفاده می کند.  در جایی که درمانگر  با فرد «الف» صحبت می کند و مخاطب فرد «ب»  قرار می­گیرد. در این حالت درمانگر به عنوان شریک «الف» یعنی «ب» در نظر گرفته شده و مخاطب قرار می گیرد و برعکس . این بسیار  متفاوت از سایر روش های R. E  است و برای حل سریع مسائل مشکلات عاطفی شدید در زمان کوتاه به کار می­رود و روش اصلی حل مسئله وحل بحران، از طریق R. E  می­باشد(سیندر، ۱۹۹۶؛ به نقل از سیندر ، ۲۰۰۰). 

۲-۴-۱۱- جمعیت مناسب

1. 1. E به صورت موفقیت آمیزی برای جمعیت­های گوناگون به کار رفته است. برای زوجین نامزد مفید بوده است(گنیزبرگ و اگلسنگ[۴]،۱۹۷۷؛ به نقل از برگر و کاودو، ۱۹۹۹). برای یک زوج یا یک گروه زوج درمانی در مرکز بهداشت اجتماعی(راس، باکر و جورنی[۵]، ۱۹۸۵)، برای شرکت­کنندگانی با مسائل مختلف مثل  بیماران  روانپزشکی  و خانواده هایشان( واگلسنگ، جورنی و جورنی[۶]، ۱۹۸۳، زیسنر و فالک[۷]،۱۹۹۳)، مراکز اسکان توانابخشی و اجتماعی(اکوردینو و جورنی، ۱۹۹۴؛ اکوردینو و هربرت[۸]،۱۹۹۷) و برای الکی­ها(متر و مک الیستر و جورنی[۹]، ۱۹۸۴؛ والدو و جورنی[۱۰]، ۱۹۸۳)، درمان افسردگی(گینزبرگ،۱۹۸۱، به نقل از جورنی و کاودو،۱۹۹۹)، برای مراجعین مرزی(والدو و هارمن[۱۱]، ۱۹۹۳)، برای مراجعین خودشیفته(سیندر،۱۹۹۴)، برای بزهکاران شدیداً مختل(ولش[۱۲]، ۱۹۸۲؛ به نقل از جورنی و کاودو،۱۹۹۹)، و در زمینه­ توانبخشی معتادان(کادیگن[۱۳]،۱۹۸۰) نیز اثربخش بوده است. تجارب نشان داده که R. E برای زوج های آفریقایی، آمریکایی رویکرد موثری بوده است و به عنوان درمان موثر و حساس به فرهنگ برای این فرهنگ معرفی شده است(موری[۱۴]، ۱۹۹۷). همچنین R. E  به عنوان پایه ای برای بسته های طراحی شده برای مشاوره­های زوجی بین فرهنگی مورد استفاده قرار گرفته است (ابراهیم و اسکرودر[۱۵]،۱۹۹۰). همچنین در پذیرش و توجه  به حساسیت­های جنسیتی نیز فوق العاده به نظر می­رسد(سیندر، ۱۹۹۲). روش­ها و مهارت­ های R. E به صورت موثری برای آموزش و تربیت افراد غیر متخصص نیز به کار رفته است (اوری[۱۶]، ۱۹۷۸؛ کادیگن،۱۹۸۰). برنامه ­های پیشگیری از مشکل و غنی­سازی و درمان R. E  با خانواده های دارای فرزندان پیش نوجوانی و نوجوان قابل اجرا می­باشند.

یک فرمت نیز برای خانواده درمانی افرادی که سایر اعضای خانواده آنها متمایل به شرکت در درمان نیستند، ایجاد شده است. این شکل خانواده درمانی R. E یک بعدی نامیده می شود. این روش می تواند به وسیله ی یک نفر به کار رود. در این موارد، در این موارد افراد نماینده و عامل درمانی هستند و سیستم خانواده را تغییر می­ دهند و سازگاری و رفتار اعضای  خانواده را ماند خود می­نمایند. دراین حالت تاکید زیاد بر تمارین و رفتارهای نقش بازی کردن، می تواند باعث تغییرات سیستمی و روانشناسی در خانواده گردد. این شیوه  برای افرادی که مایل به بهبود تونایی­هایشان برای ایجاد و حفظ روابط عاشقانه هستند، نیز به کار رود. همچنین نوعی درمان وجود دارد که درگیر خانواده نمی­شوند که درمان فردی(یا شخصی)R. E نامیده می­ شود (گریفین وجورنی، ۲۰۰۱). این روش متمرکز بر مسائلی است که در آن اعضای خانواده درگیر نیستند.  برای بیشتر روشن شدن موضوع می توان گفت که R. E  درمانی می تواند با شیوه های مختلفی با خانواده درگیر شود. به عنوان شریک یا همسر مراجعان، نماینده یا عوامل روان درمانگر برای مراجع، به عنوان ابزاری برای ایجاد تغییرات در سایر اعضای خانواده و نظام خانوادگی. R. E درمانی فردی، درگیر این روش­ها نمی­ شود. مهارت­ های بین فردی همواره نقش مهمی را هم در داخل جلسات و هم در خارج ایفا می­ کنند. گرچه رفتارهای سایر افراد نسبت به مراجع نیز می ­تواند از طریق تلاش های مراجع تغییر کند، ولی هدف اصلی خود تغییری است. برنامه های R. E  از  انواع درمانهایی هستند که برای جامعه ستیزها و افرادی که دروغگویی جزء سبک زندگی آنها است کاربرد ندارد، البته ا نکار جزء این ها تلقی نمی­ شود(جورنی و سیندر، ۱۹۷۷).

[۱] - becoming

[۲] - troubleshooting

[۳] - laundering

[۴] - Guerney, B. G., Jr., & Vogelsong, E

[۵] - Ross, E. R., Baker, S. B., & Guerney, B. G., Jr

[۶] - Vogelsong, E., Guerney B. G., Jr., & Guerney L

[۷] - Zahniser, J. H., & Falk, D. R

[۸] - Accordino, M. P., & Herbert, J. T.

[۹] - Matter, M., McAllister, W., & Guerney, B. G., Jr

[۱۰] - Waldo, M., & Guerney, B. G., Jr

[۱۱] - Waldo, M., & Harman, M. J

[۱۲] - Welsh, J. T

[۱۳] - Cadigan, J. D

[۱۴] - Moore, C. D

[۱۵] - Ibrahim, F. A., & Schroeder, D. G

[۱۶] - Avery, A. W

هوش اخلاقی

اخلاق را مجموعه‌ای از صفات روحی و باطنی انسان تعریف کرده‌اند که به صورت اعمال و رفتاری که از خلقیات درونی انسان ناشی می‌شود، بروز ظاهری پیدا می‌کند و بدین سبب گفته می‌شود که اخلاق را از راه آثارش می‌توان تعریف کرد. استمرار یک نوع رفتار خاص، دلیل بر آن است که این رفتار یک ریشه درونی و باطنی در عمق جان و روح فرد یافته است که آن ریشه را خلق و اخلاق می‌نامند. دامنه اخلاق را در حد رفتارهای فردی تلقی می‌کنند، اما رفتارهای فردی وقتی که در سطح جامعه یا نهادهای اجتماعی تسری پیدا می‌کند و شیوع می‌یابد، به نوعی به اخلاق جمعی تبدیل می‌شود که ریشه‌اش در فرهنگ جامعه می‌دواند و خود نوعی وجه غالب می‌یابد که جامعه را با آن می‌توان شناخت(معیدفر،۱۳۸۰).

مصباح یزدی (۱۳۸۲) در کتاب فلسفه اخلاق چهار معنی و کاربرد را برای اخلاق ذکر کرده اند که عبارتست از:

• صفات راسخ انسان: رایج ترین و شایع ترین کاربرد اصطلاحی اخلاق در بین اندیشمندان و فیلسوفان اسلامی، عبارت است از صفات و هیأت های پایدار نفس که موجب صدور افعالی متناسب با آنها به طور خود جوش و بدون نیاز به تفکر و تأمل از انسان می شوند. شیخ ابوعلی مسکویه در تعریف

• اخلاق می گوید : اخلاق حالتی نفسانی است که بدون نیاز به تفکر و تأمل، آدمی را به سمت انجام کار حرکت می دهد.علامه مجلسی نیز در تعریف اخلاق می گوید: اخلاق ملکه ای نفسانی است که به آسانی از انسان صادر می شود. برخی از این ملکات فطری و ذاتی اند و پاره ای از آن ها نیز با تفکر و تلاش و تمرین و عادت دادن نفس به آنها، به دست می آیند.
• صفات نفسانی: گاهی منظور از اخلاق در اصطلاح اندیشمندان، هرگونه صفت نفسانی است که موجب پیدایش کارهای خوب یا بد می شود، چه آن صفت نفسانی به صورت پایدار و راسخ باشد و چه به صورت ناپایدار و غیرراسخ.
• فضایل اخلاقی: گاهی نیز واژه اخلاق صرفاً درمورد اخلاق نیک و فضایل اخلاقی به کار می رود. مثلاً وقتی گفته می شود«فلان کار اخلاقی است» یا «دروغ گویی کار غیراخلاقی است» منظور از اخلاق، تنها اخلاق فضیلت است. البته در این که اصول اخلاق کدامند و آیا همه فضایل را می توان به یک یا چند فضیلت برگرداند یا نه، اختلافات فراوانی وجود دارد. به زعم فیلسوفان یونان و بسیاری از حکمای مسلمان چهار فضیلت حکمت، شجاعت، اعتدال و عدالت به عنوان فضایل مادر و بنیادین تلقی می شوند. در سنت مسیحی نیز گفته می شود که مسیحیان هفت فضیلت اصلی دارند، سه فضیلت الهیاتی و ایمان ، امید و محبت، و چهار فضیلت انسانی (مصلحت اندیشی، بردباری، اعتدال و عدالت).
• نهاد اخلاقی زندگی: اخلاق در این اصطلاح، در عرض مسایلی چون هنر، علم، حقوق و دین،… قرار دارد و در عین حال متفاوت با آنها به کار برده می شود. بنابراین اصطلاح، اخلاق نیز مانند زبان، دین و کشور پیش از افراد بوده و«فرد در آن داخل شده و کمابیش در آن سهیم می گردد» و پس از افراد نیز خواهد بود. به عبارت دیگر وجود آن به شخص وابسته نیست، بلکه “ابزاری در دست جامعه، به عنوان یک کل، است برای ارشاد و راهنمایی افراد گروه های کوچک تر"(مصباح یزدی،۱۳۸۲).

هوش اخلاقی عبارت است ازتوانایی تشخیص درست ازنادرست براساس اصول جهان شمول تعریف شده. این نوع هوش، درمحیط جهانی مدرن کنونی می تواند به مثابه نوعی جهت یاب برای اقدامات عمل نماید. هوش اخلاقی نه تنها چهارچوب قوی وقابل دفاع برای فعالیت انسان فراهم می کند، بلکه کاربردهای فراوانی دردنیای حقیقی دارد. درواقع، این نوع هوش تمام انواع دیگرهوش انسان رادرجهت انجام کارهای ارزشمند هدایت می کند(بهشتی فروهمکاران،۲۰۱۱: ۳).

بوربا[۱] (۲۰۰۵)هوش اخلاقی را بصورت ظرفیت تشخیص درست ازغلط، داشتن یقین های اخلاقی واقدام برمبنای آن ها به منظورارائه رفتاردرست وشرافتمندانه تعریف کرده است.

این نوع هوش، نشان دهنده ظرفیت ذهنی انسان برای تعیین اینکه چگونه اصول جهان شمول انسانی را به ارزش ها، اهداف واقدامات خود مرتبط نماید می باشد. همچنین هوش اخلاقی نشان دهنده اشتیاق وتوانایی فرد برای قراردادن معیارهایی برتروفراترازمنافع خود وحتی موضوعاتی نظیر اثربخشی درکانون واکنش های فردی است(تورنروبارلینگ[۲]،۲۰۰۲: ۳۱۲).

اصول ضروری هوش اخلاقی

اصول هوش اخلاقی ازدیدگاه بوربا(۲۰۰۵) به این شرح می باشد:۱

۱-همدردی[۳]: تشخیص علایق واحساسات افراد که شامل مراحل زیر می باشد:

• الف)پرورش آگاهی؛
• ب)افزایش حساسیت نسبت به احساس های دیگران؛
• ج)همدردی با دیدگاه اشخاص دیگر

۲-هوشیاری[۴]: دانستن راه درست وصحیح وعمل درهمان راه، که شامل:

• الف)ایجادزمینه ای برای رشد اخلاقی؛
• ب)ترویج معنویت برای تقویت هوشیاری وهدایت رفتار؛
• ج)پرورش انضباط اخلاقی برای کمک به افرادبه منظوریادگیری درست ازخلاف.

۳-خودکنترلی[۵]: کنترل وتنظیم تفکرات واعمال خود بطوریکه برهرفشارازدرون وبیرون ایستادگی کنیم ودرهمان راهی عمل کنیم که احساس می کنیم درست است. که شامل:

• الف)الگوسازی واولویت بندی خودکنترلی افراد؛
• ب)تشویق افراد به خود انگیزشی؛
• ج)آموزش راه هایی به افراد برای رویارویی باوسوسه ها وتفکرقبل ازعمل.

۴-توجه واحترام[۶]: ارزش قائل شدن برای دیگران بارفتارمؤدبانه وبا ملاحظه، که شامل:

• الف)انتقال معانی توجه به افراد ازطریق آموزش دادن؛
• ب)افزایش توجه به اقتدار وبی توجهی به بی ادبی وبی احترامی؛
• ج)تأکیدبررفتارهای خوب، ادب وتواضع که به عنوان تعارف درنظرگرفته می شود.

۵-مهربانی[۷]: توجه به نیازها واحساس های دیگران، که شامل:

• الف)تدریس معنی وارزش مهربانی؛
• ب)ایجادآستانه تحمل صفربرای زشتی وبدی؛
• ج)تشویق مهربانی وخاطرنشان کردن اثرهای مثبت آن.

۶-صبروبردباری[۸]: توجه به شأن وحقوق تمام افراد حتی آنان که عقاید ورفتارشان با ما مخالف است، که شامل:

• الف)پرورش صبروتحمل ازسنین پایین؛
• ب)القای درک تنوع وگوناگونی؛
• ج)مخالفت با کلیشه سازی وعدم تحمل تعصبات بی جهت.

۷-انصاف[۹]: انتخاب های عقلانی وعمل به شیوه منصفانه، که شامل:

• الف)رفتاربادیگران بطورمنصفانه؛
• ب)کمک به دیگران برای داشتن رفتارمنصفانه؛
• ج)تدریس روش هایی به افراد برای مقاومت دربرابر بی انصافی وبی عدالتی(مختاری پور و سیادت،۱۳۸۸ : ۱۰۰-۱۰۱).

ابعادهوش اخلاقی ازدیدگاه لنیک و کیل

لنیک وکیل(۲۰۰۵) بیان می کنند که هوش اخلاقی دارای ۴اصل به شرح زیر می باشد:

1. اصل درستکاری: به معنای ایجادهماهنگی بین اعتقادات واعمال افراد است. درحقیقت انجام چیزی که می دانیم درست است وگفتن حرف درست درتمام زمان هاست.
2. اصل مسئولیت پذیری: به معنای پذیرش اعمال وپیامدهای آن وهمچنین، اشتباهات وشکست هاست.
3. اصل دلسوزی: به معنای توجه به دیگران بوده ودارای تأثیرات متقابل است.
4. اصل بخشش: شامل آگاهی ازعیوب واشتباهات وهمچنین، بخشیدن خود ودیگران است(لنیک وکیل،۲۰۰۵).

^۱-Borba

^۲-Turner & Barling

^۳-Sympathy

^۱-Consciousness

^۲-Self-control

^۳-Attention and respect

^۴-Kindness

^۵-Tolerance

^۱-Equity

^۲-Lennick & Kiel