تئوری ادراکی – حرکتی کپارت

کپارت معتقد است که کودکان نیازمند پیوندهای بسیاری در میان اطلاعات ادراکی و حرکتی هستند . او می گوید بسیاری از کودکان در سال های نخستین تحصیل این فرایند را به گونه ای مؤثر کامل نمی کنند ، بنابراین نمی توانند در حد ضرورت با برنامه های درسی و کلاس ارتباط برقرار کنند . کپارت عقیده دارد که بایستی ادراک با حرکت پیوند یابد ، نه حرکت با ادراک . کپارت معتقد است که رشد کودک با کنترل حرکات شروع می شود و مراحلی چون کشف منظم ، ادراک مسائل ، ترکیب و تکمیل دریافت های حسی و در پایان تشکیل مفاهیم را طی می کند (نادری ، ۱۳۸۱) .

در نظریه کپارت چند مفهوم از اهمیت برخوردار است :

رشد الگوهای حرکتی : اولین یادگیری فرد یادگیری حرکتی است یعنی واکنش های عضلانی و حرکتی. کودک در خلال رفتار حرکتی در کنش متقابل با حهان است و دست به تجربیاتی دربارۀ آن می زند . مطابق نظر کپارت ، مشکل یادگیری ممکن است در همین مرحله آغاز شود به این دلیل که پاسخ های حرکتی کودک در قالب الگوهای مربوط به آن قرار نمی گیرد . از اختلاف بین مهارت حرکتی و الگوی حرکتی به عنوان عامل مهمی در این تئوری یاد شده است .

مهارت حرکتی ، یک کنش حرکتی است که ممکن است از دقت بسیار زیادی برخوردار باشد ، لکن منظور از آن اجرای یک عمل بخصوص یا تکمیل و اتمام یک کار معین است . الگوی حرکتی از دقت کم ، اما از تغییر پذیری بیشتری برخوردار است . هدف الگوی حرکتی وسیعتر و فراتر از عملکرد صرف می باشد ، از این رو بازخورد و اطلاعات بیشتری را برای فرد فراهم می کند . برای مثال ، انداختن توپ به حلقه ممکن است یک مهارت حرکتی باشد ، اما توانایی به کارگیری  این مهارت به عنوان بخشی از بازی بسکتبال یک الگوی حرکتی است (فریار ، رخشان ، ۱۳۷۹، ص ۱۴۰) .

تعمیم های حرکتی : وقتی چند الگوی حرکتی با یکدیگر ادغام شوند ، تعمیم حرکتی ایجاد خواهد شد . به نظر کپارت چهار تعمیم حرکتی از اهمیت زیادی برخوردار است :

1. توازن و نگهداری وضع تن : این تعمیم حرکتی با فعالیت هایی سر و کار دارد که به وسیلۀ آنها کودک با نیروی ثقل (گرانی) آشنا شده و رابطه اش را با آن حفط می کند .
2. تماس : به وسیله تعمیم حرکتی تماس ، کودک اطلاعاتی دربارۀ اشیاء پیرامون خود از طریق دخل و تصرف و دستکاری آنها بدست می آورد .
3. حرکت و جابه جایی : حرکت و جابه جایی کودک را قادر می سازد تا روابط بین یک شیء را با دیگر اشیاء در فضا و مکان مشاهده کند .
4. گیرش و رانش : سه تعمیم فوق الذکر حالت ایستا دارند . در تعمیم های مزبور اشیاء حالت ثابتی در مکان یا فضا دارند لکن تعمیم گیرش و رانش حالت پویایی دارد . در اینجا کودک از طریق فعالیت های حرکتی نظیر کشیدن ، فشار دادن ، پرتاب کردن و زدن ، چیزهایی در مورد حرکت اشیاء در فضا و مکان یاد می گیرد .

مقابلۀ ادراکی- حرکتی : به موازات اطلاعاتی که کودک از راه تعمیم های حرکتی کسب می کند ، توجه خود را به اطلاعات ادراکی  نیز معطوف می نماید . از آنجا که نمی تواند تمامی امور را در شکل حرکتی آنها دریابد سعی می کند بازیابی آنها را از راه ادراک فراگیرد . داده های ادراکی زمانی مفهوم می یابند که با اطلاعات حرکتی پیش آموخته نیز پیوند خورده و همبسته شوند . از این رو لازم می آید که اطلاعات ادراکی با ساخت اطلاعات حرکتی جفت و جور شوند . فراگرد تطبیق و مقابله این دو قسم اطلاعات درون داد از سوی کپارت با اصطلاح مقابله ادراکی – حرکتی مشخص شده است .

ساخت زمانی : تکامل ساخت زمانی نیز با پاسخ های حرکتی شروع شده و با اطلاعات ادراکی استمرار می یابد ، و سپس به صورت اطلاعات مفهومی درمی آید . کپارت سه جنبۀ اهمیت زمان را در یادگیری به این شرح مشخص نموده است : همزمانی یا مفهوم توأمانی – و منظور از آن پدیده هایی است که با هم در یک زمان اتفاق می افتند ؛ ریتم یا فاصله های زمانی مساوی ؛ و توالی یا ترتیب امور در مقیاس زمانی (فریار ، رخشان ، ۱۳۷۹، ص ۱۴۱) .

تئوری حرکت آفرینی (موویژنی) : بارش

موویژنی به عنوان یک نظریه حرکتی است که به یادگیری مربوط می شود . و آن عبارت از مطالعه خاستگاه و توسعه الگوهای حرکت در انسان ، و رابطه این حرکات با کارآمدی انسان در امر یادگیری است.    مفهوم حرکت آفرینی بر پایۀ نگرشی است که بارش در آن یادگیری انسان را تا حد زیادی وابسته به کارآمدی حرکتی ، و عملکرد وی در زمینۀ الگوهای اساسی حرکتی می داند . «ادراک یعنی حرکت و حرکت همان ادراک است . مطابق این دیدگاه ، هر تلاشی برای باروری ادراک و شناخت بایستی با دستیاری قدرتمندانه ای برای رسیدن به برترین سطح ممکن کارآیی در عمل به الگوهای اساسی حرکتی آغاز شود » . در فراهم سازی تئوری موویژنی «بارش» در سه بعد از «مفهوم» کار کرده است : (۱) تئوری حرکت آفرینی (۲) آموزگار حرکت آفرین (۳) هدف های برنامه آموزش حرکت آفرینی .

نظریه حرکت آفرینی

بارش مفروضات ده گانه زیر را زیرساز تئوری حرکت آفرینی یا موویژنی می داند :

• انسان برای حرکت آفریده شده است .
• هدف حرکت بقاء است .

۳- حرکت در یک محدودۀ پر بار و توان صورت می گیرد .

۴- انسان اطلاعات لازم را از طریق نظام ادراکی – شناختی خود بدست می آورد .

۵- مکان ، زمینه حدوث حرکت است .

۶- تحرک بالنده فراگیر را به سوی بلوغ سوق می دهد .

۷- حرکت در جوی از فشار به وجود می آید .

۸- بازخورد یا کنترل و تصحیح برای تبحر و کارآمدی ضروری است .

۹- رشد در طی مراحل متوالی از شکوفایی صورت می گیرد .

۱۰- کارآمدی حرکتی موجب کارآمدی در زبان می شود .

خصائل آموزگار حرکت آفرین

• اعتقاد راسخ به اهمیت حرکت و مکان در یادگیری .
• توان تعدیل و ایجاد تغییرات مناسب مکانی در امر آموزش
• آگاهی از رشد بالنده
• درک اهمیت وضعیت تن
• اعتقاد به اینکه کارآیی حرکتی نخستین هدف است .
• پذیرش یک چارچوب مناسب معیار
• استفاده از مراحل حرکتی کودک به عنوان الگوی اساسی (فریار ، رخشان ، ۱۳۷۹،ص۱۴۵) .

در بخش سوم نظریه یعنی اهداف برنامه آموزشی حرکتی ، بارش معتقد است که کارآیی حرکتی ، کارآیی تحصیلی را موجب می شود و در برنامه پیشنهادی خود بر تماس ، دستکاری مواد محیطی و آگاهی بدنی تأکید دارد . برنامه کارورزی و حرکتی او ، تمرینات مختلف هماهنگی ، توازن ، ادراک و بازشناسی شکل ، حافظه دیداری ، قدرت ، شناخت بدن ، ادراک دیداری ، شنیداری و لامسه ای ، انعطاف پذیری و موزونی حرکات را دربرمی گیرد (رمضانی نژاد ، ۱۳۷۷) .

تئوری تشکل نظام عصبی : «دُمن و دلاکاتو»

پزشکی به نام گلن دمن[۱] و یک متخصص تعلیم و تربیت به نام کارل دلاکاتو[۲] در جریان کار خود ، تئوری تشکل نظام عصبی را تکمیل و ارائه کرده اند ، که به نوبه خود یکی از بحث انگیزترین شیوه های حرکتی در برخورد با اختلالات یادگیری است . این تئوری که بر روی بیش از ده هزار کودک تجربه شده یکی از تئوری های کلان شمول در حیطۀ نظر و درمان بوده است . هدف صاحب نظران این تئوری برقرار کردن مراحل طبیعی و عادی رشد عصبی کودکان ضایع مغز ، عقب مانده ذهنی و کودکان ناتوان در خواندن است . صاحبان این نظریه توصیه می کنند که روش های آنان حتی در مورد کودکان بهنجار نیز فوایدی دربردارد . اساس کار در این تئوری ، معیار قرار دادن مراحل رشد کودکی است که دارای کارکرد مغزی سالم است و این کارکرد در اصطلاح آنان «نظام عصبی کامل» نامیده شده است . در این تئوری فرض بر این است که تکامل ارگانیسم انسان «تطور تاریخی» او را به یاد می آورد ، یا یک فرد در فراگرد بلوغ جسمی خود از مراحل تطور مشابهی همانند بشر نخستین که دوره تکامل را طی نموده گذر می کند . از این رو گذار تکامل نظام عصبی ، براساس یک روند منظم تشریحی در نظام اعصاب مرکزی است ، و انسان مرحله به مرحله به سطوح بالاتری از نظام عصبی می رسد . توالی این مراحل عبارتند از : (۱) نخاع شوکی ، بصل النخاع (۲) برجستگی های حلقوی (۳) مغز میانی (۴) قشر مخ ، و بالاخره (۵) نظام عصبی کامل یا تثبیت غلبه یکی از نیمکره های مغزی .

دمن و دلاکاتو عقیده دارند شش کارکرد تکاملی در انسان وجود دارد که عبارتند از : مهارت های حرکتی (راه رفتن به شیوه ایستاده و ضربدری) ، سخن گفتن ، نوشتن ، خواندن (مهارت های بینایی) ، فهم سخن (شنوایی) و تشخیص حجم یا ابعاد سه گانه (مهارت بساوایی) . حصول این شش مهارت بستگی به تکامل تشریحی فرد در نظام عصبی اش دارد (فریار ، رخشان ، ۱۳۷۹، ص۱۴۸) .

عدم توفیق در مرحله معینی از رشد در گذار از مراحل متوالی ، نشان دهنده نقص نظام عصبی بوده و منتج به مشکلاتی در امر تحرک یا ارتباط خواهد شد . طرفداران این نظریه برآنند که سنجش سطح نظام عصبی از لحاظ نظری ، تجویز فعالیت هایی را که منجر به بهبود رشد نظام عصبی و بالمآل کاهش یا جلوگیری از اختلالات یادگیری می شود امکان پذیر می سازد . ارزیابی و تعیین سطح رشد عصبی کودک از طریق مشاهده یک سلسله رفتار به شرح زیر به عمل می آید :

سطح نخاع شوکی و بصل النخاع ، سطح کرتکس اولیه ، غلبه طرفی نیمکره ها .

براساس این تئوری وقتی نظام عصبی کامل شد ، مشکل یادگیری از بین می رود . توالی مراحل حصول به حرکات کامل عبارتند از : (۱) غلت زدن (۲) تحرک موضعی به صورت دایره ای و بالعکس (۳) خزیدن بدون طرح (۴) خزیدن هماهنگ (۵) خزیدن دو جانبی (۶) خزیدن متقاطع (۷) چهار دست و پا رفتن بدون طرح (۸) چهار دست و پا رفتن هماهنگ (۹) چهار دست و پا رفتن دو جانبی (۱۰) چهار دست و پا رفتن متقاطع (۱۱) تاتی تاتی رفتن (پا کشیدن) (۱۲) راه رفتن بدون طرح (۱۳) راه رفتن متقاطع .

برای بهبود نظام عصبی لازم است کودکان مراحل متوالی فوق را پشت سر بگذارند (فریار ، رخشان ، ۱۳۷۹، ص ۱۴۹) .

[۱] Glenn Doman

[۲] Carl Delacato

آزمون رشدی یکپارچگی بینایی – حرکتی بیری

این آزمون متشکل از ۲۴ تصویر هندسی است که در یک دفترچه از ساده به دشوار تنطیم شده اند . این تصاویر در ۸ صفحه به طریقی تنظیم شده اند که در هر صفحه ۳ شکل قرار می گیرد . زیر هر شکل محلی خاص برای کپی کردن آن شکل در نظر گرفته شده است . بیری روایی همزمان آزمون را مبتنی بر ارتباط نمرات آزمون و سن ۸۹/۰ گزارش کرده است . پایایی بازآزمایی بین ۶۳/۰ تا ۹۲/۰ گزارش شده است (بیری ، ۱۹۸۹) .

آزمون دیداری – حرکتی بندر گشتالت

ورتایمر[۱] یکی از سه بنیان گذار مشهور مکتب گشتالت ، در سال ۱۹۲۳، سی و دو تصویر هندسی را جهت مطالعۀ ادراک دیداری ، به هدف دستیابی به قوانین روان شناختی مباحث مربوط به ادراک ابداع نمود . تحقیقات ورتایمر تأیید کرد که ادراک بصری در نزد انسان به گونۀ پویا انجام می شود ودر شکل گیری آن عوامل درونی از جمله فعالیت های «خود نظم بخشی» نقش اساسی به عهده می گیرند . به نظر او محرک های بیرونی به همان گونه که در واقعیت های عینی شان وجود دارند ، بر روی انسان اثر باقی نمی گذارند ، بلکه انسان از درون به بازسازی آنها می پردازد و آنها را به گونه ای ادراک می کند که ویژۀ خود اوست .

دکتر لورتا بندر[۲] با اقتباس از ورتایمر ۹ کارت از بین ۳۲ کارت او را انتخاب کرد . بندر به درستی دریافته بود که بازسازی ترسیمی هر تصویر به دو دسته از عوامل بستگی دارد :

1. ویژگی های محرک تصویری : از جمله شکل تصویر ، بزرگی یا کوچکی ابعاد آن ، وضعیت قرار گرفتن اجزای تصویر در کنار هم ، سادگی یا دشواری تصویر ….
2. ویژگی های آزمودنی : از جمله سن و درجۀ بلوغ ادراکی و حرکتی آزمودنی ، دقت و تمرکز او ، خستگی او ، اضطراب و استرس آزمودنی در جریان ترسیم ، ابتلا به برخی از امراض روانی و یا برخی از ضایعات عصب شناختی (بهرامی ، ۱۳۷۷) .

در حالی که در گذشته آزمون بندر برای تشخیص وضعیت کودکان استثنایی به کار گرفته می شد ، امروز به عنوان یک آزمون رشد ادراک بصری – حرکتی برای تعیین وضعیت کودکانی که به مدرسه وارد می شوند و به عنوان وسیله ای برای تشخیص مشکلات یادگیری کودکان دبستانی و توانایی پیشرفت تحصیلی آنان به کار می رود . پژوهش ها نشان می دهد که انجام موفقیت آمیز آزمون بندر توسط کودکان تازه وارد دبستانی شاخصی برای پیش بینی پیشرفت تحصیلی بهتر این دسته از کودکان نیز هست . البته این قدرت پیش بینی بستگی به رعایت تمام مقتضیات اجرایی آزمون (کیفیت اجرا ، نمره گذاری دقیق ، به کارگیری شاخص های عاطفی ، سن و جنس کودک ، و رفتار کودک در حین اجرای آزمون) دارد (لطف آبادی ، ۱۳۷۷) .

آزمون بندر در حال حاضر یکی از پنج آزمون مشهور دنیا را تشکیل می دهد (آزمون های دیگر عبارتند از : آزمون استانفورد بینه ، آزمون وکسلر ، آزمون رورشاخ و آزمون T.A.T ) . در مدت زمانی که از عمر این آزمون می گذرد روان شناسان و روان پزشکان روز به روز از آن استقبال بیشتری به عمل آورده اند و تعداد تحقیقاتی که در محیط های آموزشی یا بیمارستانی به وسیله آن انجام شده است ، افزایش پیدا کرده است (بهرامی ، ۱۳۷۷) .        

[۱] Wertheimer(دو نفر دیگر عبارتند از کافکا و کهلر)

[۲] Lauretta Bender

امروزه با توجه به پژوهش هایی که در مورد کودک و دورۀ کودکی و به ویژه سال های نخستین کودکی انجام گرفته است ، تا حد امکان پی برده ایم که کودک چگونه یاد می گیرد ؛ چه چیزی به یادگیری او کمک می کند ؛ رشد فکری اش چگونه است و چطور می توان این رشد فکری را تقویت کرد و پرورش داد . همچنین می دانیم که در این دوره کودک به چه چیزهایی علاقه مند است . کودکان عموما به اسباب بازی علاقۀ وافر نشان می دهند و به این سبب ، می توان از اسباب بازی ها به عنوان ابزاری برای رشد و تکامل آنان استفاده کرد . در میان فعالیت های روانی و بدنی کودکان ، بازی اهمیت فراوان دارد و اسباب بازی در زندگی آنان نقش مهم و مؤثر ایفا می کند . کودکان به اسباب بازی هایی نیازمندند که بتوان آنها را حرکت داد ، تغییر داد و دستکاری کرد . اسباب بازی هایی ارزش روان شناختی دارند که کودک در کار کردن با آن نقش فعال داشته باشد . اسباب بازی هایی که بسیار خودکار یا بسیار کامل باشند ، چیزی برای انجام دادن کودک باقی نمی گذارند . در برابر این اسباب بازی ها کودک موجودی منفعل ، تماشاگر و فاقد ابتکار و خلاقیت است (مطهری ، ۱۳۸۲) .

اسباب بازی های کودکان ، چنانچه با دقت و بر طبق اصول روان شناسی و هدف های آموزشی انتخاب شوند ، در زندگی اجتماعی و روانی و رشد فکری و تربیتی آنان بسیار مؤثر خواهند بود . کودکان ، به هنگام بازی ، به ویژه با اسباب بازی هایی که جنبۀ فکری و آموزشی دارند ، بهتر می توانند به فعالیت های مختلف ذهنی ، حرکتی و روانی بپردازند (احمدوند ، ۱۳۷۲) .

انواع اسباب بازی

اسباب بازی ها را براساس دامنۀ تأثیر و محتوای آنها و موقعیت هایی که برای یادگیری کودک فراهم می سازند ، به دو دستۀ عمده تقسیم می کنند . طبقه بندی اسباب بازی ها امری قراردادی و اعتباری است . ملاک های در نظر گرفته شده ، با توجه به محتوا ، ویژگی ها ، کاربرد آموزشی و درمانی عبارتند از :

1. سازمان یافته[۱] (محدود)
2. سازمان نیافته[۲] (نامحدود)

الف) اسباب بازی های سازمان یافته (محدود)

شکل مشخص و از پیش تعیین شده ای دارند و دامنۀ تأثیر آنها محدود است . این گونه اسباب بازی ها غالبا برای بازی خاصی به کار گرفته می شوند و کودک کمتر می تواند در آنها دخل و تصرف کند و به کشف درون آنها بپردازد . این گونه اسباب بازی ها به شش دسته تقسیم می شوند :

1. اسباب بازی های ویژه خردسالان[۳]
2. اسباب بازی هایی برای جلب توجه کودک[۴]
3. اسباب بازی هایی برای ایجاد تحرک در کودک[۵]
4. اسباب بازی هایی برای تقویت مهارت های دستی و هماهنگی چشم و دست[۶]
5. اسباب بازی هایی برای تقویت قوه تمیز و تشخیص[۷]
6. اسباب بازی هایی برای تقویت قدرت تکلم و زبان کودک[۸]

ب) اسباب بازی های سازمان نیافته (نامحدود)

اسباب بازی ها و وسایلی که در این طبقه قرار می گیرند ، شکل از پیش تعیین شده ای ندارند و کودکان می توانند با قوۀ خلاقیت و ابتکار خویش ، چیزهایی نو و تازه خلق کنند . افزون بر این ، قابل گسترش و متنوع اند و دامنۀ وسیع دارند و به شیوه های گوناگون به کار گرفته می شوند . ارزش تشخیصی این وسایل فراوان است ؛ زیرا کودک در استفاده از آن محدودیتی ندارد و می تواند کارها و افکار خود را ، به طور ناآگاهانه فرافکنی کند . به بیان دیگر ، چون وسایل این گروه سازمان مشخصی ندارند ، بنابراین ، نوع نظم و سازمانی که کودک به آنها می دهد ، کلید مهمی است تا بتوانیم به ابعاد شخصیت وی پی ببریم . وسایل این گروه به سه دستۀ عمده تقسیم می شود :

1. بازی های ساختنی (ساختمانی)[۹]
2. بازی های تخیلی[۱۰]
3. بازی های خلاق[۱۱] (مطهری، ۱۳۸۲)

[۱] Organized

[۲] Non organized

[۳] Baby toys

[۴] Fascinating toys

[۵] Mobility toys

[۶] Manual dexterity and eye / hand – coordination toys

[۷] Discrimination toys

[۸] Speech and language toys

[۹] Constructive plays

[۱۰] Imaginative plays

[۱۱] Creative plays

اصولی در مورد بازی و اسباب بازی

1. 1. به بازی و انتخاب اسباب بازی ، جنبه تحمیلی ندهیم . بازی برای کودک باید خوشایند باشد .

1. 1. خراب کردن اسباب بازی گاهی به منظور پی بردن به محتویات آن است ، به جای سرزنش کودک به دنبال علت آن باشیم .
   2. با انتخاب وسایل مناسب ، امکان تجربه و آزمایش را برای او فراهم کنیم .
   3. فعالیت کودکان نباید تحت فشار و نفوذ فعالیت بزرگسالان باشد ، در غیر این صورت کودک عادت خواهد کرد که دیگران او را مشغول نمایند و با او به بازی بپردازند .
   4. از کودک بخواهیم «آنچه را که می تواند» انجام دهد ، این عمل سبب افزایش حس اعتماد به نفس وی خواهد شد .
   5. آموزش از اعمال ساده شروع و به اعمال پیچیده ختم گردد .
   6. در هنگام کار با اسباب بازی های پیچیده ، آن را به واحدهای ساده تر تقسیم نمائیم .
   7. برای تقویت انگیزه ، برنامه آموزشی در اسباب بازی متنوع باشد .
   8. برای تقویت توجه کودکان هنگام بازی از نشان دادن تصاویر ، ترمیم آن و اسباب بازی با رنگ های درخشان استفاده نمائیم .
   9. هنگام کار با اسباب بازی خود کودک شخصا باید با آن درگیر شود ، پاسخ را بیابد و مرحله به مرحله پیش برود .
   10. اسباب بازی هایی را انتخاب کنیم که موقعیت یادگیری متفاوتی داشته باشند .
   11. باید روشن نمود که کودک از اسباب بازی چه استفاده ای می کند ، چه اندازه از آن لذت می برد و کدام نوع اسباب بازی با توجه به سن ، جنس ، محیط و هوش وی موفق آمیزترند .

1. در انتخاب اسباب بازی باید به نیاز کودک توجه شود تا نیاز و علاقه والدین .
2. هنگام خرید اسباب بازی ، باید خود کودک را در این کار مشارکت دهیم .
3. خرید اسباب بازی فراوان سبب بروز حواس پرتی کودک خواهد شد و او قادر به یک بازی منسجم نخواهد بود .
4. باید اسباب بازی ها را به گونه ای تهیه نمائیم که وی به تنهایی بتواند با آنها بازی کند . مانند عروسک ها ، استوانه ها به اشکال مختلف و … .
5. کودکان باید اسباب بازی های خود را شخصا مرتب نمایند تا زمینه رشد مهارت هایی چون نظم ، طبقه بندی و نگهداری در آنها زنده و تقویت شود (هدایت نژاد ، ۱۳۷۵) .