1-2) اهمیت و ضرورت انجام تحقیق. 5
1-2-1)چالشهای بررسی شاخصهای مؤثر در ارتقای امنیت زنان در فضاهای عمومی با رویکرد مشارکتی. 5
1-3)مرور بر ادبیات و سوابق مربوطه. 6
1-3-1)تحقیقات داخلی. 6
2-3-2)تحقیقات خارجی. 6
1-4)جنبه جدید بودن و نوآوری درتحقیق. 8
1-5)اهداف تحقیق. 8
1-6) سؤالات تحقیق: 9
1-7)فرضیههای تحقیق: 9
1-8) تعریف واژهها و اصطلاحات فنی : 9
1-8-1)امنیت شهری: 9
1-8-2) فضای عمومی : 9
1-8-3)امنیت زنان : 10
1-8-4)مشارکت : 10
1-9روش شناسی. 10
1-9-1)ابزار گردآوری داده ها 10
1-9-2)جامعه آماری ، روش نمونه گیری وحجم نمونه. 11
1-10)محدودیت های پژوهش.. 12
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
2-1) مقدمه. 14
2-2)مفاهیم نظری.. 15
2-2-1)تعریف امنیت شهری.. 15
2-2-2)معیارهای شهرسازی در تأمین امنیت یک فضا 16
2-2-3)معیارهای شهرسازی در تأمین امنیت یک فضا با ورود مدرنیته. 16
2-3 فضای شهری.. 19
2-3-1 )جایگاه جنسیت در احساس امنیت درک شده از فضاهای شهری.. 19
2-3-2) اهمیت ایمن سازی فضای عمومی برای زنان. 20
2-3-3) مفهوم فضااز نظر دیدگاههای مختلف.. 21
2-3-4) مفهوم شهراز نظر دیدگاههای مختلف.. 22
2-3-5) مفهوم فضای شهری.. 24
2-3-6) فضاهای عمومی در ایران. 28
2-3-7) مفهوم فضای جمعی. 29
2-3-8) کیفیت فضای شهری.. 32
2-4 زنان و فضای شهری.. 34
2-4-1) مشکلات زنان وفضای شهری.. 34
2-4-2)چرا عدم تأمین امنیت زنان ، مانعی برای فعالیت آنهاست.. 36
2-5)مشارکت شهروندان. 36
2-5-1)شهروندان (مخاطبین ) 37
2-5-2) شهروندان و فضاهای شهری.. 38
2-6) رویکرد برنامه ریزی کالبدی به امنیت محیط شهری.. 42
2-6-1)رویکرد برنامه ریزی کالبدی.. 42
2-6-2)رویکرد برنامه ریزی اجتماعی. 42
2-7) مفهوم سازی واستخراج شاخص های برنامه ریزی کالبدی ارتقای امنیت شهری.. 43
2-8) شاخص های در نظر گرفته شده برای سنجش بعد کالبدی ارتقای امنیت زنان در فضاهای شهری عبارتند از : 43
2-9) تعیین جایگاه شاخص های مؤثر در ارتقاء امنیت زنان درفضای شهری و برنامه های توسعه کشور. 48
2-9-1) موضوع زنان در برنامه‌های توسعه پیش از انقلاب (57-1347) 48
2-9-2) موضوع زنان در برنامه‌های توسعه پس از انقلاب اسلامی. 48
2-9-3)برنامه سوّم توسعه (1383ـ1379) 49
2-9-4)برنامه چهارم توسعه (1388 -1384) 50
2-9-5) ارتقاء جایگاه زنان در برنامه پنچم دولت تدبیر وامید(1394-1390) 53
2-10)نتیجه گیری.. 54
فصل سوم: روش شناسی تحقیق
3-1)مقدمه. 58
3-2)جامعه مورد مطالعه. 58
3-2-1)ویژگی طبیعی وموقعیت استان. 58
3-2-2)ویژگهای انسانی شهر کرمانشاه 61
3-3) روش شناسی تحقیق. 62
3-4) ابزار گردآوری اطلاعات.. 62
3-5-1)روش کتابخانه ای : 62
3-5-2)روش میدانی : 63
3-5-3)پرسشنامه : 63
3-5) جامعه آماری وحجم نمونه و روش نمونه گیری.. 64
3-6) شیوه گردآوری اطلاعات.. 65
3-6-1) تعیین اعتبار پرسشنامه. 66
3-6-2) اعتبار. 66
3-7)پیش آزمون آلفای کرونباخ. 67
3-7-1)تحلیل های پیش آزمون کرونباخ بر جایگاه فضای مورد مطالعه : 68
3-7-2)بررسی مشکلات سایت فضای مطالعه. 69
3-7-3)دلایل موردتوجه فضای مورد مطالعه. 70
3-8) نتیجه گیری.. 72
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها
4-1)مقدمه. 74
4-2 ) یافته های تحقیق. 74
4-2-1)یافته های توصیفی. 74
4-2-2 )یافته های تحلیلی (آزمون فرضیه ها) 76
4-3) تحلیل یافته های پژوهش بر جایگاه فضای مورد مطالعه. 81
4-3-1)بررسی میزان احساس امنیت زنان در مواجه با کاربری های فضای شهری مورد مطالعه. 81
4-3-2)آزمون فرضیه های پژوهش.. 83
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
5-1 مقدمه. 86
5-2) نتایج حاصل از شاخص های بررسی شده (آزمون فرضیات) 88
5-2-1)آشنا بودن فضا وایجاد خاطره مثبت.. 88
5-2-2)خوانایی محیط. 88
5-2-3) میزان نظارت طبیعی برفضا(چشم های خیابان ) 88
5-2-4)شهرت ( خوشنامی ویا بد نامی ) فضاها 89
5-2-5) بررسی میزان امنیت شبانه بانوان در فضا 89
5-2-6)بررسی میزان ایمنی وکارایی حمل ونقل عمومی. 89
5-3) پیشنهادات.. 91
منابع ومآخذ 94
فهرست جداول
جدول 2-1 نظریه ها ودیدگاههای مختلف برخی اندیشمندان به رابطه فضای شهری و پدیده های اجتماعی. 31
جدول 3-2 : امتیاز گزینه‌های مختلف در روش پنج گزینه‌ای.. 66
جدول 3-3 : امتیاز گزینه‌های مختلف در روش پنج گزینه‌ای.. 66
جدول3-4 : پیش آزمون آلفای کرونباخ. 67
جدول 4-1. ویژگی های جمعیت شناختی براساس سن. 74
جدول4-2. ویژگی های جمعیت شناختی براساس تعداد فرزند 74
جدول 4-3. ویژگی های جمعیت شناختی براساس وضعیت تاهل. 75
جدول4-4. ویژگی های جمعیت شناختی براساس شغل. 75
جدول4-5. ویژگی های جمعیت شناختی براساس تحصیلات.. 75
جدول4-6. ویژگی های جمعیت شناختی براساس وضعیت درآمد 76
جدول4-7. همبستگی بین عملکرد میزان تردد و احساس امنیت.. 76
جدول 4-8: نتایج تحلیل رگرسیون همزمان برای پیش بینی فضاهای شهری.. 77
4-9.همبستگی بین میزان مشارکت وامنیت درک شده 77
جدول 4-10 . نتایج تحلیل رگرسیون همزمان برای پیش بینی فضاهای شهری.. 78
جدول4-11.همبستگی بین میزان رفت و آمد با میزان تردد 78
جدول 4-12.همبستگی بین امنیت شهری و مشارکت در فضای عمومی. 78
جدول4-13.همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد مجلس.. 79
جدول4-14.همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد به نیروی انتظامی. 79
جدول 4-15.همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد به صداو سیما 79
جدول4-16.همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد به قوه قضایه. 79
جدول 4-17.همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد به شهرداری.. 80
جدول4-18. همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد به بیمارستان ها 80
4-19.تفاوت میانگین بین میزان تردد و احساس امنیت.. 80
جدول 4-20.تفاوت میانگین بین امنیت شهری و میزان مشارکت.. 81
جدول 4-21.تفاوت میانگین بین امنیت شهری و مشارکت با شرکت در فضای عمومی. 81
جدول 5-1شاخص های در نظر گرفته شده برای سنجش بعد کالبدی ارتقای امنیت زنان در فضاهای شهری.. 87
فهرست نقشه ها
نقشه 1-2- موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه : 11
نقشه 3-1 موقعیت استان کرمانشاه در کشور ایران. 60
نقشه 3-2 موقعیت جغرافیایی محدوده(تفکیک شده) مورد مطالعه. 65
نقشه 3-3 : کاربریهای موجود درمحدوده جغرافیای مورد مطالعه. 71
نقشه 4-1 پهنه بندی فیزیکی کاربری های فضاهای شهر ی مورد مطالعه . 82
نقشه 5-1.مساحتها بر روی نقشه. 90
چکیده :
با توجه به اهمیت موضوع امنیت در سعادت انسان ها وآسیب پذیری ویژه زنان ، موضوع امنیت شهری ، با رویکرد جنسیتی در این پژوهش بررسی شده است . روندکار شامل بررسی مبانی و تجارب مرتبط ،مفهوم سازی ، استخراج ابعاد و شاخص ها ، اعمال آنها در قالب پرسشنامه ( طیف لیکرت) ، تعیین حجم نمونه وسنجش های آماری در محدوده ای به عنوان نمونه میدانی ( بخش مرکزی کرمانشاه ) در نهایت ارائه راهکارهای پیشنهادی در طرح های شهری می باشد .فرضیات این پژوهش عبارت از این است که «به نظر می رسد بین میزان تردد واحساس امنیت درک شده زنان در هریک از فضاهای شهری رابطه مستقیمی وجود دارد و همچنین بین عدم امنیت زنان در فضای شهری و محدود شدن مشارکت زنان در اجتماع رابطه مثبت و معناداری وجود دارد میزان امنیت وتردد زنان در هریک از پهنه های محدوده مطالعاتی باحجم نمونه 381نفر tبا استفاده از آزمون سنجیده شده است ونتایج پژوهش نشان می دهد که هرچه میزان تردد زنان در پهنه های مورد مطالعه بیشتر بوده است میزان احساس امنیت بیشتری داشته اند. همچنین بررسی شاخصهای مدل مفهوم تجربی حاکی است با افزایش میزان خوانایی وآشنایی فضا ، ارتقای شهرت ( خوشنامی ویا بدنامی ) فضاها ، نظارت بر فضا و دسترسی به امداد ، ارتقای حیات شبانه فضا و کارایی حمل ونقل عمومی میزان احساس امنیت درک شده از فضا افزایش می یابد.
واژگان کلیدی : امنیت شهری،فضای عمومی ،امنیت زنان ،مشارکت
مقدمه
نیاز به امنیت همواره از بنیادی ترین نیازهای انسانی در جامعه بشری به شمار می رود .مبحث امنیت از نظر روان شناسی به خصوص در بهداشت روانی و در آسیب شناسی روانی اهمیت بسیار دارد ،آرامش ،رشد ، شکوفایی انسان ، بروز همه استعدادهاو خلاقیت ها و نیل به همۀکمالات انسانی در سایه امنیت به دست می آید.باگسترش فضاهای شهری مدرن ابهام در فضاهای شهری افزایش می یابد .زنان به دلیل ابهام ایجاد شده از حضور در فضاهای شهری ترس دارند فضاهای نامناسب شهری ،فضاهای بی دفاع ، محلات ناامن ، شهرهایی با معماری صرفاً مردانه همه از عوامل تهدید کننده امنیت شهری واجتماعی هستند(تمدن ،1387:22-21)
امنیت ابعاد مختلفی دارد : امنیت انسانی به معنی حفظ حقوق وامنیت فردی ، فرهنگی، اجتماعی وسیاسی است . امنیت انسانی دو بعد دارد ،بعد حداقلی ( کفاف) که در آن آحاد جامعه قادر به تأمین وتضمین معیشت و بقا وامنیت خود هستند وبعد ارتقایی ( رفاه ) که در آن مردم قادرند از احساس مثبت و آسایش در زندگی وامنیت روانی –اجتماعیبرخوردارباشند .امادراین میان امنیت فردی برای مردم بیشتر از سایر امنیت های انسانی دارای اهمیت است در واقع احساس عدم امنیت افراد در یک جامعه،تبعات فراوانی می تواند در پی داشته باشد .فقدان اعتماد یا احساس نگرانی نسبت به مسایل مختلف ،سبب رفتارهای خاص کناره گیری نیز می شود .مردم اگر بتوانند مناطق ناامن را ترک کنند .اختلال وبی نظمی مهار نشده به شهروندان نشان می دهد که آن منطقه ناامن است ( گیدنز 1377).
مبانی نظری نظم وامنیت ، معطوف به فلسفۀ وجود این دومفهوم ورابطه وکنش متقابل آنها در جامعه می باشد ، واز بنیادی ترین مؤلفه های هر جامعه محسوب می شود بنابراین درهرجامعه ای نتیجه امحای نظم وامنیت ازهم پاشیدگی آن جامعه خواهد بود ،در مقابل ، زیر بنای هر سازمان پایداراجتماعی متشکل ازمؤلفه های بنیادی ومتناظر آن از نظم وامنیت اجتماعی است ( صالحی 1387:17 )مهترین نیاز از نظر روحی امنیت است که به عنوان مهمترین هدف زندگی وجوهر سلامت روانی فرد تلقی می شود .(فروم11:1360)در طبقه بندی نیازها که توسط مازلو به انجام رسیده است .امنیت پس از نیازهای فیزیولوژیک ( آب و غذاو …)به عنوان دومین طبقه از مهمترین وبنیادی ترین نیازها معرفی شده است به عقیده مازلو (1968)هنگامی که نیازهای فیزیولوژیک برآورده شدند بلافاصله مردم توجه شان به برآورده ساختن وارضای نیازهای سطح بالاتر نظیر امنیت خواهد شد این نیاز ها شدیداًو به گونه ای تنگاتنگ با توانایی های اجتماعی وکالبدی محیط در رابطه اند. (صالحی 22:1387)
مفهوم فضای شهری امن در مقابل فضای شهری ناامن قرار دارد .پد یده ناامنی دارای دو جنبه عینی و ذهنی است وکلیه عرصه های زندگی را در بر می گیرد .مقوله ناامنی از جنبه های عینی ، کلیه مظاهر ناامنی از جمله سرقت ،قتل ، خشونت و …را شامل می شود ومقوله ناامنی ذهنی ، شامل داوری در خصوص امنیت منطقه و فضا است ناامنی ، پدیده ای همانند فقر است ومی توان گفت که فقر مقدمه از جنبه دیگر پدیده های آسیب شناختی از جمله ناامنی ، خشونت شهری و غیره است ( صالحی ،107:1387)
فصــل اول
کلیات تحقیق
1-1)بیان مسأله
امروزه امنیت از شاخصه های کیفی زندگی در شهرها است .آسیب های اجتماعی ازمهم ترین پیامدهای مختلف امنیت در شهر کرمانشاه به شمار می روند .از آنجاکه فضاهای شهری امروزی (کرمانشاه) ،مؤلفه ای برای وقوع نابهنجاری های شهری ودر نتیجه عدم وقوع امنیت در شهر می باشد .بررسی جنبه های کیفی و کمی امنیت وایمنی در هر یک از فضاها وعناصر کالیدی شهرکرمانشاه،بخصوص در فضاهایی با طراحی وکاربرد نامناسب ،بایستی بررسی شود .این موضوع در فرهنگ بومی و قومی منطقه کرمانشاه ریشه یابی می شودپس از بررسی تجارب جهانی ومطالعات میدانی ، راهکارهایی درجهت ارتقاء امنیت زنان از طریق برنامه ریزی کالبدی(کرمانشاه) پیشنهاد می گردد.
1-2) اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
1-2-1)چالشهای بررسی شاخصهای مؤثر در ارتقای امنیت زنان در فضاهای عمومی با رویکرد مشارکتی
(عده ای از صاحب نظران شهرسازی اعتقاد دارند رویکردهای مسلط و قوانین شهری باعث ایجاد تبعیض های گوناگون اجتماعی ، اقتصادی ، سنی و جنسی میان شهروندان می شوند برای مثال قوانین ومقررات منطقه بندی وکاربری زمین شهر را به مناطق مختلف تجاری ،مسکونی و غیره تقسیم می کند وبراساس چنین تقسیم بندی هایی مردان بخش غالب فضاهای عمومی و فعال شهر را در اختیار می گیرند ونواحی خصوصی تر ازآن زنان می شود ( پاپلی یزدی ،152،1382)از سویی تحرک می تواند شاخص تبعیض اجتماعی درشهر باشد وکسانی که محدودیت جابجایی دارند از مشارکت فعال باز می مانند ونبود امنیت برای زنان درشهر ، چه واقعی و چه بالقوه سبب می شود که زنان نتوانند شهروند تمام عیار به شمار بیایند وبه راحتی در زندگی عمومی مشارکت داشته باشند.
امروزه ، اعتقاد برآن است که موفقیت ویا شکست برنامه ریزی شهری در ایجاد ویا تغییر وضع فضای عمومی ،با اندازه گیری تعداد زنان و مردان استفاده کننده و تنوع ویژگی های افرادی که از این فضاها استفاده می کنند ، ارزیابی و بررسی شود.نگرش عمده ما معطوف به چگونگی کارکردوارتقاءامنیت فضاهای عمومی شهرکرمانشاه برای گروه های خاص جنسی است که دراین راستا زنان به عنوان گروه هدف مورد مطالعه وبررسی قرار خواهند گرفت .توجه به تفاوت نگرش و نیازهای زنان ومردان در فضاهای شهرکرمانشاه ، بی توجهی به نیازهای امنیتی زنان در طراحی فضاها و اینکه چگونه برنامه ریزی و طراحی شهری کرمانشاه می تواند پاسخگوی این نیازها باشند ، موضوعات مورد توجه دراین پایان نامه می باشد و هدف این است که زمینه ای جهت ایجاد عدالت دسترسی و بهره گیری حضور کلیه ساکنان شهر کرمانشاه ( اعم از زنان ) ، در فضاهای عمومی شهری ارائه نماییم .
1-3)مرور بر ادبیات و سوابق مربوطه
این پژوهش در نوع خودکاملاًبدیع بوده وسوابق مطالعات ومنابع موجود دراین زمینه ( بویژه در داخل کشور) بسیار محدودهستند واگرچه کارهایی درحوزههای نظری از جمله امنیت شهری ،جایگاه جنسیت ،طبقه بندی فضاها بصورت عمومی ومسکونی ، برنامه ریزی های کالبدی تحقیقاتی انجام شده اما به صورت کاربردی و اجرایی در این زمینه کار نشده است.
در ادامه بحث مهمترین مطالعات انجام شده اشاره می گردد:
1-3-1)تحقیقات داخلی
به عنوان یک تجربه بومی نیزدر تحقیقی که در شهر مشهد و برزنان 15سال به بالا باحجم نمونه 720نفر انجام شد سنجش احساس امنیت زنان نسبت به امنیت محیط وخودشان مورد توجه قرار گرفت (بررسی حوزه های ناامن محیط عمومی شهری ).
نتایج بدست آمده از بررسی وسنجش حس امنیت درمناطق مختلف شهر تهران نشان می دهد،که تفاوت معناداری میان میزان حس امنیت دردو محله شمال و جنوب شهر تهران وجود ندارد.یافته های آنها نشان میدهد شب هنگام ،امنیت برای خروج از منزل برای آنان به یک میزان کاهش می یابد.وهمچنین مردم در انتخاب فضای ناامن در کل شهر تفاهم نسبی دارند واکثریت آنها محله های پایین شهر،جاهای خلوت و تاریک را فضاهایی با امنیت کم تلقی می کنند .
2-3-2)تحقیقات خارجی
نتایج تحقیقات در استرالیا نشان داده است که زنان به طور عموم از مواردی نظیر بیرون رفت درشب،موقعیت ابتدایی و انتهایی در سفرهای حمل ونقل عمومی مثل منتظرماندن در یک ایستگاه اتوبوس ویا پیاده روی از ایستگاه به سمت ماشین پارک شده ، استفاده از پارکینگهای مرکزشهر بویژه درشب وبویژه اگر طبقاتی باشند ، رانندگی تنها در شب ، فضاهای باز و حومه ای و زیرگذرها وکوچه های بن بست واهمه دارند (Bell,1998,5)
هچنین درتحقیقاتی که در راستای امنیت زنان وتحلیل کلی اجتماعی آن دربریتش کلمبیا در سال 1992در مقیاس کشور کانادا انجام شده است .نشان دادکه بطور عموم 60درصد زنان کانادایی از به تنهایی پیاده روی کردن در محله و واحد همسایگی خود بعد از تاریک شدن هوا می ترسند 76درصد از منتظرماندن برای استفاده از وسایل نقلیه عمومی بعد از تاریک شدن هوا هراس دارند و83درصد از به تنهایی پیاده روی کردن به سمت ماشین در گاراژها و پارکینگ ها می ترسند .(feminst.com,2006)
جین جیکو بز در کتاب زندگی ومرگ شهرهای بزرگ آمریکا به مسئله امنیت وعوامل بازدارنده فضایی و کالبدی شهرها و محلات اشاره می نماید .وی بیان می کند که آرامش فضای شهری از ابتدا بوسیله پلیس تأمین نمی شود ولی با حضور پلیس تضمین می شود .آرامش فضای شهری ابتدا بوسیله شبکه ناخود آگاه و پیچیده اجتماعی و استانداردهای موجود مردم حفظ می شود. او در مورد خود انتظامی بودن یک خیابان چنین توضیح می دهد : می باید چشم هایی همواره خیابان را بنگرند .چشم های کسانی ماهمواره آنان را مالکین طبیعی و حقیقی خیابان می نامیم .پیاده رو های خیابان می باید به صورت مدام مورد استفاده قرار گیرند تا بر چشم های ناظر بر خیابان افزوده شود وبه ساکنین خیابان شیوه نظارت به خیابان آموزش داده شود ( جیکوبز45:1961)
اسکارنیومن (1973)نیز در کتاب مردم وطراحی در شهر پرخشونت ، نظریه فضای قابل دفاع را مطرح می کند وپیشنهاد تغییر ساختار محیط شهری را به گونه ای می دهد که جامعه نه توسط پلیس بلکه توسط افرادی که در عرصه هایی خاص سهیم اند تعریف گردد.
